Канспект лекцыі, прачытанай Ігарам Бабковым 19 снежня 2015 г. у Гомелі ў межах цыкла, прысвечанага спадчыне Ігната Абдзіраловіча.
Канспект падрыхтаваны Змітром Галіноўскім.
Напачатку я дазволю сабе прыватны ўспамін з Менску сярэдзіны 80-х, з таварыства беларускіх літаратараў “Тутэйшыя”, якое было нібыта зарэгістравана, а нібыта і забаронена. На адну з сустрэчаў гэтага таварыства Алесь Бяляцкі прынёс тэчку з надрукаванымі на друкарцы лістамі і ціха і горда абвесціў: “Абдзіраловіч!”. І чакаў рэакцыі, а ніякай рэакцыі не было, таму што гэтае прозвішча нічога нам не гаварыла. Пра Ігната Абдзіраловіча як аўтара геніяльнага тэкста “Адвечным шляхам” мы нічога тады не ведалі. Тады гэта быў адзін з тэкстаў, вернуты са спецхранаў, адфільмаваны, і Бяляцкі ўласнаручна перадрукаваў гэты тэкст на друкарцы і прынёс, каб мы маглі яго прачытаць. Далейшая “кар’ера” гэтага тэкста склалася абсалютна фантастычна. Беларуская ідэя і беларускае адраджэнне пачатку 90-х разглядалася як ідэя пэўнага сацыяльнага і культурнага слою, але тэкст Абдзіраловіча палюбілі ўсе, ён пераканаў усіх беларускіх інтэлектуалаў, у незалежнасці ад мовы, геапалітычнай арыентацыі, палітычных прыхільнасцяў. Як гэта ні дзіўна, тэкст І. Абдзіраловіча “Адвечным шляхам” патрапіў ва ўніверсітэцкія праграмы па філасофіі, зараз ён чытаецца, вывучаецца і, па сутнасці, ляжыць у фундаменце беларускага мыслення.
Тэкст “Адвечным шляхам” патрабуе крыху іншага стаўлення да сябе, чым “Крытыка чыстага розуму”, “Фенаменалогія духа” або іншыя філасофскія тэксты, якія мы прызвычаіліся лічыць класічнымі. Ён падобны на Борхесаўскі сад разыходзячыхся сцежак. Абдзіраловіч пазначае пэўныя кірункі мыслення, пэўныя арыентацыі, а далей трэба ісці самім. Праз 20-25 год пасля вяртання Абдзіраловіча мы зразумелі, што кожны год гэтае эсэ трэба не толькі перавыдаваць з новымі ілюстрацыямі і з новымі каментарамі, але яшчэ і выдаваць зборнікі тлумачэнняў і інтэрпрэтацый гэтага тэкста, а таксама іншых кніжак. Напрыклад, патрабуецца зборнік “Абдзіраловіч і Гарэцкі”, бо Абдзіраловіч – герой аповесці Гарэцкага, імя якога ўзяў у якасці псеўданіма рэальны аўтар – Ігнат Канчэўскі. У Сяргея Дубаўца была нават такая фантастычная ідэя, што сапраўдным аўтарам эсэ “Адвечным шляхам” з’яўляецца Гарэцкі, а не Канчэўскі. А версію пра Ігната Канчэўскага прыдумаў Калеснік, бо Ігнат Канчэўскі быў “амаль што рэвалюцыянер”, хоць і з эсэраўскай арыентацыяй, а яго брат быў дзеячом кампартыі Заходняй Беларусі, і аўтарства Канчэўскага (па гэтай версіі) магло ўратаваць гэты тэкст і зрабіць прымальным і даступным у сістэме познесавецкай культуры.
Другая кніга, якая мусіць выйсці, – “Абдзіраловіч і міжваенная Вільня”. Ёсць класічная кніга пра Вену пачатку стагоддзя, дзе прыгожа апісваецца венскі дэкаданс, які паспрыяў нараджэнню мадэрнісцкіх геніяў, а вось міжваенная Вільня засталася незаўважанай і непрачытанай. За сваю шматвекавую гісторыю Вільня эпохі Абдзіраловіча ўпершыню перастала быць сталіцай. Для палякаў Другой Рэчы Паспалітай Вільня – гэта правінцыйны горад на Ўсходзе, для літоўцаў – былая сталіца, акупаваная палякамі, для беларусаў – гэта Заходняя Беларусь, у якой асноўныя падзеі адбываюцца дзе заўгодна, але не ў Вільні. Міжваенная Вільня – гэта горад, які працяты прадчуваннем катастрофы. Там працуюць вельмі цікавыя філосафы, якія гавораць на чатырох-пяці мовах (па-беларуску, па-расейску, па-польску і інш.), адчуваюць сябе сваімі ў розных культурах, многае бачаць і многае разумеюць, і таму могуць прадчуваць катастрофу. Дарэчы, нобелеўскі лаўрэат Чэслаў Мілаш, які нараджаецца з таго ж асяродка, у сваім першым зборніку дасканала выявіў гэты катастрафізм. Абдзіраловіч не дажыў да першага зборніка Мілаша, памёр ад сухотаў, не дажыў да пераўтварэння Вільні ў правінцыю, ягоны тэкст напісаны ў час забытага і цікавага праекту Сярэдняй Літвы. Гэта не прызнаная нікім дзяржава, утвораная беларуска-літоўскай дывізіяй генерала Жэлягоўскага, якая вяртаецца з польска-бальшавіцкай вайны на сваю радзіму, асцярожна пасоўвае літоўскія войскі ў кірунку Коўна-Каўнаса і ўтварае на тэрыторыі Лідчыны, Віленшчыны і частцы Гарадзеншчыны незалежную дзяржаву. Сярэдняя Літва – дзяржава, якая не прызнана нікім і існуе ў такой якасці 2-3 гады. Пасля чаго славуты Польскі сойм далучае Сярэднюю Літву да Другой Рэчы Паспалітай на правах правінцыі. І гэтыя падзеі – часы Абдзіраловіча, ён назіраў гэта на ўласныя вочы, гэта ягоны кантэкст.
Усходнія матывы Канчэўскага ў эсэ “Адвечным шляхам” таксама вельмі важныя і непрачытаныя, яны маглі б быць раскрытыя ў кнізе “Абдзіраловіч і беларускі Дзэн”. Сама назва “Адвечным шляхам” – алюзія на Дао дэ цзын. Дао – якое можна назваць, якое тоеснае самому сабе, сапраўднае дао, або вечнае дао. А вечнае Дао – гэта і ёсць (ад)вечны шлях. По сутнасці, Абдзіраловіч гаворыць пра пэўную інтэлектуальную перспектыву, спрабуе яе выбудаваць, і яна аказваецца далёкай не толькі ад тагачаснай нацыянальнай міфалогіі, але ўвогуле ад еўрапейскай традыцыі. Але і да сёння гэтых кнігаў няма.
Сёння я прапаную тэзы, якія я назваў “Абдзіраловіч і беларуская традыцыя”. Спачатку я хацеў бы патлумачыць саму ідэю традыцыі. Традыцыя думкі выяўляе сябе перад намі як выклік і як інтэлектуальная праблема, калі мы пачынаем здагадвацца, што нашае мысленне не распачынаецца тут і цяпер з чыстага аркуша, калі мы пачынаем разумець, што паняткі, якімі мы карыстаемся, маюць пэўную генеалогію і пэўны кантэкст. Нават тыя сацыяльныя абставіны і антрапалагічныя абмежаванні, за якія думка намагаецца прарвацца ў сваім імкненні да ўніверсальнасці, складаюцца з элементаў, што доўжацца ў часе. І мы разумеем, што мала знайсці сябе ў актуальным. Каб сапраўды застацца як падзея думкі, трэба яшчэ знайсці сябе ў прасторы традыцыі. Словазлучэнне “думаць традыцыю” вядзе нас па некалькіх кірунках. На адным з іх мы патрапляем у філасофскі дыскурс мадэрнасці як цівілізацыйнага праекту і як тыпу мыслення. Менавіта мадэрнасць прыносіць з сабой разрыў у часе. Аддзяляючы сябе ад мінулага як новае, яна, у той жа час, спрабуе загойваць гэтыя разрывы, канструяваць і прысвойваць мінулае як традыцыю. Хоча быць у нязгодзе з тым, што адбылося, і ў той жа час працягваць традыцыю як раз праз гэтую сутнасную нязгоду. На нашыя прасторы мадэрнасць прыходзіць як выклік і імператыў напрыканцы 18-га ст., ставячы пад пытанне складаную геакультурную іерархію сармацкай цывілізацыі з пяццю этнасамі, двума палітычнымі нацыямі і ўжо фактычна адной літаратурнай мовай. На месца гэтай іерархіі прыходзіць сітуацыя пяці пераплецёных, шмат у чым канкурэнтных і дапаўняльных нацыянальных праектаў – польскага, украінскага, літоўскага, беларускага і гэбрайскага. Гэтыя праекты вымушаны ўяўляць новыя супольнасці на месцы старой цывілізацыі, праводзіць новыя межы, канструяваць іншыя ідэнтычнасці, перапісваць для іх мінулае і вынаходзіць, адкрываць новую будучыню. І хаця тыпалагічна мадэль нацыі ў еўрапейскай гісторыі аднолькавая, стартавыя ўмовы, складнікі, інтэлектуальныя задачы вельмі розняцца для розных праектаў.
Для польскага праекта самым складаным аказываецца навучыцца сціпласці, згарнуцца, “адпусціць” старую Рэч Паспалітую. Гэта няпроста, і ўсё 19-е ст. у польскай свядомасці пераадольвалася спакуса шырокага Ягелонскага далягляду. І нават у 20-м ст. палякі гэтаму навучыліся не адразу. Трэба было прайсці праз войны – з украінцамі за Львоў і літоўцамі за Вільню, прайсці праз Валынскую разню і лагер у Бярозе-Картузскай, праз ПРЛ (Польска Рэспубліка Людова), каб нарэшце Ежы Гедройц пасля вайны сфармуляваў новую максіму: “Толькі незалежная Беларусь, Украіна, Літва па-сапраўднаму гарантуюць Польшчы недатыкальнасць яе ўсходніх межаў”.
Літоўская праблема была хутчэй адваротная – навучыцца выходзіць за свае межы, пераадолець насцярогу і самаабмежаванне, навучыцца давяраць суседзям. Толькі гэтым можна было пераадолець разрыў паміж мінулым – велічным і гордым Вялікім Княствам Літоўскім, і сучаснасцю, з рэальнасцю маленькай правінцыйнай краіны на поўначы Еўропы. Дарэчы, ужо Міцкевіч дзівіўся гэтаму разрыву, калі пісаў ў сваіх Парыжскіх лекцыях: “Літва зноў заснула, яна выпала з гісторыі і не збіраецца туды вяртацца”.
Украінскі праект – адзін з самых моцных, супярэчлівых і трагічных у рэгіёне. Украінцы прайгралі ўсе войны, у якіх удзельнічалі, але дзякуючы таму, што супраціўляліся, яны выйгралі самае галоўнае – будучыню і сваю краіну.
Гэбрайскі праект – самы дзіўны і, напэўна, самы нечаканы. Мы не заўсёды ўсведамляем, што акрамя чатырох нацый, якія традыцыйна прыгадваюцца (палякі, украіцы, беларусы, літоўцы), на нашай тэрыторыі, на прасторах былой Рэчы Паспалітай нараджаецца і гэбрайскі нацыянальны праект. Хаця гэта было няпроста, бо стаяла пытанне – ці ўвогуле патрэбна гэбрайская нацыя? Ці магчыма прайсці праз мадэрнасць як гістарычны перыяд, згарнуўшыся ў кокан, як гэбраі праходзілі праз іншыя народы, цывілізацыі і гістарычныя эпохі. А калі патрэбна гэбрайская нацыя, то на якой сацыяльнай і культурнай аснове? Ці можна ўзяць высокую традыцыю, сакральную мову і мадэрнізаваць яе для патрэбаў сучаснага свету, ці, наадварот, будаваць нацыю, узнімаючы нізкую мову, жаргон, германа-славяна-габрэйскую трасянку, якой з’яўляецца ідыш, да мовы нацыянальнай? Або ўвогуле забыць пра нацыю і асімілявацца, стаўшы часткай сталых еўрапейскіх народаў. Зразумела, які праект быў выбраны ў выніку, але спрэчка пра вартасці і недахопы таго, што было выбрана, у гэбрайскай культуры працягваецца і да сёння.
Нарэшце, апошні праект – беларускі. Сярод вынікаў работы гэтага праекту мы знаходзім сёння сябе. Спрабуючы прадумаць і ўбачыць гэты праект як цэлае, мы непазбежна прыходзім да Абдзіраловіча, да ягонага эсэ “Адвечным шляхам. Даследзіны беларускага светагляду”. Абдзіраловіч у дадзеным выпадку – самы галоўны аўтар, але не адзіны. Як гэта не дзіўна, але тое, што можна было б назваць асноўным схематызмам беларускай інтэлектуальнай гісторыі, паўстае да Абдзіраловіча, у невялічкім тэксце Максіма Багдановіча “Белорусское возрождение”. Гэты тэкст напісаны па-расейску для зборніка, які рэпрэзентаваў новыя нацыянальныя рухі ў Расейскай імперыі. Багдановіч у сваім эсэ гаворыць, што асноўнай адзнакай беларускай гісторыі, гэтага старога народу, з’яўляецца еўрапейскасць формаў жыцця і культуры. Асноўнай характарыстыкай беларускай гісторыі з’яўляецца тое, што гэтая гісторыя была еўрапейскай да канца 18-га стагоддзя. Багдановіч гаворыць пра беларускі праект як пра еўрапейскі. На ягоную думку, агульная характарыстыка новай мадэрнай Еўропы – гэта ўсё большае і большае драбленне на зоны нацыянальных культур, у супрацьвагу сярэднявечнай Еўропе, якая з’яўлялася прасторай лацінскай мовы хрысціянскага свету. Драбленне Еўропы пачынаецца з паўставання самых розных новых еўрапейскіх суб’ектнасцяў. Мы ўжо не проста хрысціяне, не проста еўрапейцы, але ўжо і французы, немцы, бельгійцы. Гэтыя суб’ектнасці не абавязкова паўстаюць на этнакультурнай глебе, гэта не абавязкова народы, але групы з супольнай суб’ектнасцю. Багдановіч пазначае істотны біналізм, прысутны ў беларускай традыцыі – старажытны народ і маладая нацыя. Нават сёння, калі мы ўжываем прыметнік “беларускі”, мы таксама разводзім два кантэксты. З аднаго боку, мы называем беларускай традыцыяй шматмоўную, шматэтнічную і, па сутнасці, транскультурную традыцыю, якую мы маем з 10-га стагоддзя; а з другога боку, мы гаворым, што беларускі праект – гэта тое, што распачаў Францішак Багушэвіч. Гэта маладая нацыя, якая адраджаецца напрыканцы 19-га – пачатку 20–га стагоддзя, якая разам з іншымі нацыямі імкнецца заняць свой “пачэсны пасад”, пра які пісалі беларускія паэты. Як спалучыць гэтыя дзве лініі? Багдановіч прапануе формулу, якая мусіць з’яднаць дзве розные гісторыі – гісторыю старажытнага народу і гісторыю маладой нацыі. Гэтая формула – ідэя беларускага адраджэння як вяртання да еўрапейскіх форм жыцця і культуры. Ідэя Багдановіча гучыць нечакана і прыгожа, бо яна выказана ў сітуацыі, калі беларускі праект Багушэвіча і рэвалюцыйнай грамады – гэта праект пераважна сацыяльны і сацыялістычны. У рамках гэтага праекту задача бачыцца як сацыяльнае і палітычнае вызваленне беларускай вёскі, а Багдановіч гаворыць пра значна больш маштабную перспектыву, у кантэксце якой вызваленне беларускай вёскі – адзін са штрышкоў фармавання мадэрнай еўрапейскай цывілізацыі на гэтай прасторы.
Зразумела, што для Багдановіча Беларусь – не проста тэрыторыя, але што для яго Беларусь? Што ён мае на ўвазе, калі піша пра Беларусь? Бо сам Багдановіч знаходзіцца ў Яраслаўлі, у Расеі, беларускую мову вучыць па слоўніках. І ён класічна, па Андерсану, уяўляе Беларусь, уяўляе, чым Беларусь магла бы быць і чым магла бы быць яе гісторыя. Багдановіч цікавы не толькі вершамі, гэта яшчэ недаацэнены творца беларускага мыслення, беларускіх мітаў і беларускага стылю. Я часам думаю, што Багдановіч – гэта беларускі Моцарт. Ён лёгка выкарыстоўвае еўрапейскія паэтычныя формы, ствараючы неверагодна прыгожыя тэксты. Будучы такім жа лёгкім, як Моцарт, ён марыць пра сваю супрацьлегласць. Можа, ён так апраўдвае Сальеры ў сваіх тэкстах, таму што яму хочацца супрацьлегласці, хачацца сябе чымсьці ўраўнаважыць? Ён спачатку прыдумывае ідэю рамяства як частку сваёй зямной сутнасці, а потым увогуле спрабуе перайсці да вершаў беларускага стылю. Мы абсалютна не разумеем, навошта яму быў патрэбны гэты беларускі стыль і вершы. Мая гіпотэза ў тым, што гэта яму было патрэбна для раўнавагі, каб забяспечыць гульню. Ён адчуваў, што проста гульня еўрапейскіх формаў замала для культуры і традыцыі, а мусіць быць штосьці важнае, што цэнтруе і забяспечвае для традыцыі сутнасны момант. Гэты выклік Багдановіча прымае Ластоўскі і робіць другі такт. Ластоўскага тут трэба ўспрымаць не толькі як аўтара слоўніка і “Гісторыі крыўскай кнігі”, а як культурнага стратэга. Ягоная асноўная думка менавіта ў тым і палягае, што мала гульні еўрапейскіх формаў, мусіць быць суб’ектнасць, якая ёсць глыбокім сутнасным ядром культуры. І Ластоўскі прапануе не гульню з формай, а падарожжа праз катакомбы да глыбокага сутнаснага ядра. На ягоную думку, ідэя формаў, з якой гуляецца Багдановіч, не такая ўжо бяскрыўдная, яна можа быць чужой, жахлівай і знявольваючай. Форма можа быць знешнім цяжарам, а можа стаць сваёй. Каб прысвоіць сабе форму і быць у культуры суб’ектам, мала проста гуляцца, патрбна адмысловая алхімія і глыбокая ўнутраная работа.
Да людзей, якія не проста з’яўляюцца творцамі ўнутры беларускай традыцыі, але і намацваюць месца, з якога можна думаць беларускую традыцыю, я б дадаў Цвікевіча з нарысамі па гісторыі ідэяў заходнерусізма 19-га стагоддзя. Сама кніга напісана ў духу крытычнага ранняга марксізму, але яна вельмі цікавая. Кніга Цвікевіча робіць дэканструкцыю “чужога”. Калі нашая гісторыя, як лічыць Цвікевіч, – напластаванне чужых формаў, якія нас хутчэй занявольваюць, чым вызваляюць, то як нам ад іх пазбаўляцца? Інтэлектуальная работа Цвікевіча – вівісекцыя чужых формаў, ён паказвае, як гэтыя формы нараджаліся, як яны працавалі, былі звязаныя з эканамічнымі інтарэсамі. Цвікевіч важны для беларускага мыслення, таму што разбурае літаратурацэнтрызм беларускай традыцыі. Ён перастае гаварыць толькі пра літаратуру і літаратурны канон, а пачынае гаварыць, напрыклад, пра эканоміку, пра польскі гандаль на Беларусі, пра ўсе, што звычайна адкідвалася тэарэтыкамі і практыкамі беларускага адраджэння ў той час.
І вось у гэтым кантэксце, калі ў нас ужо ёсць асноўная ідэя адраджэння як гульні з еўрапейскімі формамі і вяртання ў Еўропу; у нас ёсць альтэрнатыўная ідэя Ластоўскага – адраджэнне як падарожжа да сутнаснага ядра і трымання свайго, нават, алхімія свайго; у нас ёсць “дэканструкцыя чужога” Цвікевіча, прычым дэканструкцыя жорсткая і прафесійная, у гэтам кантэксце з’яўляецца Абдзіраловіч са сваім эсэ, на глебе ўжо зробленай інтэлектуальнай працы. Абдзіраловіч – гэта чацвёрты такт той музыкі, якая паўстала.
Я бы сказаў, што эсэ пачынаецца з радыкальнага выпадзення з самой беларускай традыцыі. Абдзіраловіч гаворыць, што на беларускі праект і на беларускую справу прызвычаіліся глядзець як на штосьці маргінальнае, штосьці паўпрысутнае, што не мае духа жывога, штосьці не істотнае для гэтых прастораў і для гэтай тэрыторіі. Не вельмі зразумела, хто прызвычаіўся і чаму прызвычаіўся. Калі я перачытваю гэтыя словы, я разумею, якая гэта даўняя традыцыя – лічыць нас адсутнымі. Памятаеце славутую кнігу Акудовіча “Код адсутнасці”? У сваей кнізе пра апошнюю дыктатуру ў Еўропе, якая прысвечана беларускай гісторыі і традыцыі, Эндрю Вільсан пачынае з таго, што ў заходнім уяўленні на месцы паміж Польшчай і Расіяй знаходзіцца пустата. Гэта перафразаванне Абдзіраловіча: быцам бы няма ніякага нацыянальнага праекту, ніякай дзяржавы, тэрыторыі, культуры, ідэнтычнасці – усяго гэтага няма. Гэта карціна свету еўрапейскіх вялікіх культур, так разважаюць нават адукаваныя людзі. Эндрю Вільсан прыгадвае прагноз мапы Еўрапейскага Саюза 2010-га года, на якой мы з вамі ўжо з’яўляемся часткай Расеі. Мілыя і культурныя еўрапейцы ўжо ў думках далучылі нас да Расеі, раней за нас саміх, і нават раней за расейцаў.
Калі Багдановіч, Ластоўскі і нават Цвікевіч займаюцца адбудовай беларускага Космаса, канструююць сваю традыцыю, гісторыю, засяляюць гэтую тэрыторыю, то Абдзіраловіч пачынае з радыкальнага абнулення, ён гаворыць, што гэтага ўсяго магло б і не быць. Гэтыя ўсе формы могуць разглядацца як выпадковыя. Абдзіраловіч – гэта адначасова і працяг беларускага мыслення пачатку 20-га стагоддзя, і радыкальны разрыў з гэтым мысленнем. Разрыў у тым сэнсе, што Абдзіраловіч пачынае беларускую метафізіку, а метафізіка – гэта тое, што пачынаецца пасля фізікі. І Абдзіраловічу важна ўявіць Беларусь не як рэальнасць, заселеную этнасамі, народам, культурай, гісторыяй, а ўявіць, што ўсяго гэтага можа і не быць. Гэта можа быць ілюзіяй, гэта магло нам прысніцца, гэта ўсё слабое для Абдзіраловіча.
Аказваецца, што вобраз адсутнасці падзяляецца шмат кім з насельнікаў гэтай тэрыторыі. І Абдзіраловіч пытаецца: а чаму так? Чаму мы ўсе лічым Беларусь і адпаведную традыцыю такой прывіднай і паўіснуючай? Чаму нас звонку лічаць паўпрывіднымі і паўіснуючымі? Ці ёсць тут нейкі адмысловы беларускі сакрэт? І сам адказвае, што прычына не ў інтэлектуальнай слабасці і няздольнасці прыдумаць для сябе форму, а ў тым, што мы знаходзімся на памежжы. Абдзіраловіч піша пра вялікую трагедыю народнага духу, пра тое, што Беларусь і Ўкраіна – гэта частка рэгіёну, праз які праходзіць мяжа, вакол якой адбываецца адвечная вайна паміж Захадам і Усходам. Таму гісторыя Беларусі – гісторыя трагедыі, але вельмі адмысловай і спецыфічнай, бо мы не змаглі стаць ні народам Захаду, ні народам Усходу, засталіся ўвогуле без формы. Кожная форма, якая да нас прыходзіла цягам гісторыі, была заўсёды чужая і каланіяльная. Але што значыць быць народам без формы? Гэта не тое самае, што быць бясформенным народам.
Захад і Усход, пра які кажа Абдзіраловіч, – гэта не Захад і Усход Эдварда Саіда, арыенталізма і вялікіх Кітая і Індыі. Ён гаворыць пра ўсход Еўропы і захад Еўропы, іх спрэчку не толькі з перспектывы геаграфічнай альбо геакультурнай, а з перспектывы тыпу мыслення і метафізікі. А метафізіка Абдзіраловіча базуецца на паўсталай ідэі гульні з формай, чужой або сваёй. Заходняя Еўропа мае пэўную традыцыю работы з формай, сутнасць якой не ў прыдумванні сваёй формы (бо еўрапейцам засталіся формы грэкаў і рымлян), а ў выпрацоўцы пэўнай мадэлі адносін, якая звязана з тым, што ніводная форма ў Заходняй Еўропе канчаткова не перамагае і не праігравае да канца. Абдзіраловіч формулюе ідэю заходне-еўрапейскага крышталя, дзе кожная лакальная форма мае сваё месца ў межах аднаго вялікага цэлага. Заходне-еўрапейскае мысленне – гэта мысленне бясконцага кампрамісу. Ідэя талеранцыі, якая паўстае на заходне-еўрапейскай глебе, – гэта вымушаная ідэя і практыка, калі “іншых” многа, яны на кожным кроку і кожны “іншы” валодае сваёй праўдай, сваёй лакальнасцю і сваёй недатыкальнасцю.
Усход Еўропы, Расея альбо Еўразія для Абдзіраловіча – гэта жалезабетонная і радыкальная работа з формай. Калі форма, то толькі адна, не можа быць дзвюх альбо трох праўдаў, праўда можа быць толькі адна. Гэтая праўда мусіць быць рэалізавана і ўвасоблена да канца. У гэтым моманце Абдзіраловіч уваходзіць ў лёгкую гісторыясофію расейкай гісторыі і гаворыць: сапраўды, маскоўская традыцыя і бальшавікі свята ўпэўнены, што толькі іх праўда самая праўдзівая. Яшчэ больш важна, яны ўпэўнены, што рэальнасць будзе іх слухацца, што яны здолеюць увасобіць сваю праўду ў рэальнасць і зрабіць формай. Далей Абдзіраловіч крытыкуе і Захад і Ўсход, кажучы, што калі Захад цябе хваліць альбо робіць табе дабрыню, гэта не значыць, што наступным крокам ён не зробіць прыкрасці. Калі Ўсход цябе любіць, то, з аднаго боку, гэта прыемна і цікава, але з другога – ён можа задушыць цябе ў сваіх “любоўных абдымках”. У Абдзіраловіча, як бы мы пра гэта сказалі сёння, няма ні ідэалагічнай руса- ці масковафобіі, ні ідэалагічнага заходніцтва. Для яго гэта два тыпы мыслення, паміж якімі мы знаходзімся на ўсходне-еўрапейскім памежжы.
Ну, а што нам рабіць, калі ні першы, ні другі тып мыслення нам не адпавядае? І там, і там нам прапануюць люстэркі, у якіх мы сябе не бачым, не пазнаем. Адказ Абдзіраловіча – тварыць сваю форму! Славуты ягоны лозунг – “творачы зруйнуем”. Цікава, што гэта не проста паэтызм ці філасофская абстракцыя, як у Бярдзяева. Ён рэальна працуе ў беларускіх кааператывах у Вільні і спрабуе на пальцах паказаць, якія могуць быць сацыяльныя практыкі стварэння сваіх формаў. Абдзіраловіч вяртаецца ў рэальнасць са сваім тыпам мыслення і са сваімі ідэямі, спрабуе ў гэтай рэальнасці штосьці зрабіць. І гэта толькі пачатак. Насамрэч, Абдзіраловіч – гэта Космас, дзе на кожнай старонцы можна знаходзіць ланцужкі, якія нас вядуць у розных накірунках. Для нас важна, што ідэя тварэння сваёй формы – не місіянская ідэя, гэта не біццё сябе ў грудзі з жаданнем выратавацць усё чалавецтва і расказаць, што мы прыдумалі праўду. Гэта ідэя быць тоеснымі самім сабе, гэта значыць – прыдумваць формы, у якіх нам самім было б камфортна, утульна. Ствараць люстэркі, у якіх мы бы сябе бачылі, а не проста працаваць дзеля абстрактных ідэалаў. У гэтым сэнсе Абдзіраловіч – стваральнік метафізікі, але адмысловай беларускай метафізікі, галоўныя словы якой утульнасць, адпаведнасць, ідэнтычнасць і пры гэтым творчае стварэнне формы.