Прапануем вашай ўвазе фрагменты размовы Ігара Памяранцава (“Радыё свабода”) з Тарасам Вазьняком, львоўскім культуролагам, палітолагам, генеральным дырэктарам Львоўскай нацыянальнай галерэі мастацтваў імя Б. Вазніцкага. Поўны тэкст на рускай мове можна знайсці тут.
Размова з Тарасам Вазьняком пачалася з пытання пра ўзаемаадносіны мастака і ўлады ва ўкраінскім кантэксце.
– Напэўна, трэба пачынаць не з украінскага кантэксту. Вы кажаце “мастак і ўлада”. Вось у Паўночнай Карэі вялікі мастак Кім Чэн Ір стварае з чалавечых целаў на стадыёнах вялізарныя выявы сябе, свайго бацькі, свайго дзеда: ён вялікі мастак. Спадар Хрушчоў або спадар Сталін перагароджваюць Днепр, робячы рукатворныя азёры, рэкі і моры. Як гэта суадносіцца з лэнд-артам? Спадар Сталін і спадар Хрушчоў – найбуйнейшыя мастакі. Я трошкі іранізую, але трэба глядзець на рэчы адкрытымі вачыма. Што такое мастак? Гэта той, хто глядзіць на свет і бачыць яго трошкі дзіўным чынам, або той, хто фарматуе свет так, як ён яго бачыць. Напрыклад, Маціс ствараў зусім іншую рэальнасць. Ці спадар Пікаса: ён келіх, які стаіць перада мной, прадстаўляў адначасова знізу, зверху, збоку, ці ўяўляў жанчыну такім чынам: знізу, зверху, збоку. Яны фарматавалі той свет, у якім мы жывем. У гэтым сэнсе мастак і палітык на самой справе робяць адно і тое: яны змяняюць свет. Не “мастак”, які дзесьці малюе нейкіх грудастыя паненак ці нешта такое, прыгажосці нейкія адлюстроўвае, а мастак, які змяняе свет. І ў гэтым сэнсе палітык (не палітыкан: “выбяры мяне, выбяры мяне”, а рэальны палітык), і мастак, які змяняе свет, вельмі блізкія.
-Тарас, мы ўступілі на зыбкую тэрыторыю дыялектыкі і метафар. Усё ж такі давайце вернемся да слоўнікавых вызначэнняў, што такое мастацтва, што такое палітыка. Я вярнуся да майго пытання і да нашай тэмы: мастак і палітыка ва ўкраінскім кантэксце.
– Стварэнне новай палітычнай рэальнасці ажыццяўляецца не заўсёды палітыкамі. І ў гэтым сэнсе стварэнне ўкраінскага народа і ўкраінскай сучаснай палітычнай супольнасці, якую мы ўрачыста называем ўкраінскай палітычнай нацыяй, пачалося менавіта з Тараса Рыгоравіча Шаўчэнкі. Мне асабіста чытаць яго тэксты вельмі цяжка. Таму што я гляджу яму ў вочы, калі чытаю яго тэксты. Ён пранізліва на мяне глядзіць, ён матывуе мяне як чалавека, які падпісаўся, што ён украінец, пагадзіўся з гэтым. Вось ён – адзін з галоўных арганізатараў або будаўнікоў ўкраінскага, страшна сказаць, свету. Ва ўсялякім разе гэта была адна з найважнейшых цаглін ўладкавання гэтай частцы Еўропы.
– Чаму так атрымалася, што Шэкспір – вялікі драматург, але не стваральнік Каралеўства Вялікабрытаніі, а Шаўчэнка, калі верыць вам і калі пагаджацца з вамі, – гэта стваральнік яшчэ і палітычнага свету, палітычнага космасу Украіны?
– Таму што Шаўчэнка жыў зусім у іншы час. Шэкспір жыў у часы, калі цэнтрам палітычнага цела (у літаральным сэнсе гэатага слова) з’яўляўся не народ, а кароль. Сюзэрэнам быў не народ, а кароль. Шаўчэнка жыў у драматычную эпоху, калі нараджаліся нацыяналізмы. Нямецкія рамантыкі шукалі, да чаго прывязаць само паняцце суверэннасці, паколькі ў Нямеччыне не было караля, як у Францыі. Германская нацыя стваралася, абапіраючыся на тое, што аб’ядноўвала баварцаў, вестфальцэв і гэтак далей. А што іх аб’ядноўвала? Іх аб’ядноўвала мова і дух, які яны прыдумалі, дух народа. Рамантычная хвароба і апеляванне да духу народа, які закладзены і матэрыялізаваны ў мове, потым трансфармаваліся ў вобраз нацыянальнага паэта як медыума, таго, хто гаворыць ад імя мовы, гэта значыць – ад імя народа. Шаўчэнка – адзін з іх.
– Як змянялася стаўленне мастака да палітыкі ў Савецкім Саюзе і ва Ўкраіне?
– У Савецкім Саюзе, вядома, мастак быў проста “у прыслугах”. Мы думалі, што з набыццём незалежнасці сітуацыя зменіцца, і многія з тых, хто лічылі сябе мастакамі або людзьмі слова, ці людзьмі жэсту, чакалі, што ў незалежнай Украіне іх голас будзе чутны. Але з часам іх голас стаў, як той казаў, танчэй камарынага піску, на жаль. Напачатку, калі была перабудова, гэтыя людзі былі яшчэ ў кантэксце. Потым наступіў чысты рынак, звон металу, які вельмі моцна змяніў сітуацыю. Можна да гэтага ставіцца так ці інакш, але часам бываюць кантэксты, якія патрабуюць з’яўлення такіх людзей. Напрыклад, нейкія крызісы, адзін Майдан, другі Майдан. У сітуацыі крызісу, калі б выйшаў на Майдан нейкі бізнэсмэн і чагосьці там сказаў, ён бы не быў пачуты. Але калі выходзіць чалавек сумлення, то бок мастак, калі выходзіць Міраслаў Марыновіч, або Міраслаў Паповіч, або калі выходзіць Іосіф Зісельс, такія людзі…
– Але гэта не мастакі.
– Яны не мастакі, але мастакі. Я пачынаў размову з таго, што па вялікім рахунку выява карцінкі на сцяне не так важна, як змяненне жыцця ў краіне. Я думаю, што вялікія палітыкі – гэта вялікія мастакі. Я не згодны са звужэннем паняцця “мастак” да выяўленчага мастацтва, літаратуры ці музыцы.
Вельмі важна мець уяўленне. Зараз мы канструюем тое, чым павінна стаць, ці чым можа стаць Украіна як дзяржава, як грамадства, як мара, як праект, як выклік. Хто будзе гэта канструяваць, хто будзе гэта ўяўляць? Можна абапірацца, вядома, на нейкія ўжо заезджаныя парадыгмы – нацыяналістычныя, або ўзяць нейкія там заходнія, напрыклад, нейкія гиперліберальные, – і па гэтых лякалах спрабаваць сканструяваць або задаць парадыгму руху Украіны. Украіна – гэта не Брытанія, Украіна – гэта не Расея. Мы ўсе разам, тыя, хто ўдзельнічаюць у праекце Ўкраіна, мы цяпер ужывую канструюем новую палітычную рэальнасць, мільённая супольнасць, якая канструюе сваю будучыню і сваю рэальнасць. Можна ў гэтым не ўдзельнічаць, можна ігнараваць, але, па-першае, гэта вялікі шанец, па-другое, вялікая амбіцыя.
– На ўсходзе Ўкраіны цяпер ідзе вайна. Вайна змяняе стаўленне мастака да палітыкі?
– Так, калі мы бачым мастака як творцу ў больш шырокім сэнсе слова, а не толькі як чалавека, які малюе што-небудзь ці піша. Можа быць, я выкажу вельмі жорсткае меркаваньне, але вайна на самой справе стварае ўкраінскую палітычную нацыю. Гэтыя два з паловай гады вайны з Расеяй, ці Расеі з намі, максімальна кансалідавалі насельніцтва на тэрыторыі Ўкраіны. Напрыклад, ва ўкраінскім літаратурным кантэксце з’явіўся новы, што называецца, струмень, але не ўсе яго пакуль бачаць. Часам літаратуру мы разглядаем як такі “банцік збоку”, нешта такое прыгожае, неабавязковае, ня тое, што гаворыць аб істотных рэчах. Так, у цягніку пачытаць. Зараз ва ўкраінскай літаратуры з’явілася новая плынь, якая піша пра рэчы істотныя. З’явіўся цэлы шэраг аўтараў, пачынаючы з Жадана, Алены Сцяжкінай, Сцепавой. Яны пішуць рознымі мовамі: па-руску, па-украінску, усё роўна – гэта ўсё ўкраінская літаратура. З’явілася адказная літаратура, але не ў тым сэнсе, што яна адказвае на нейкія “партуказанні” ці нейкія запыты Цэнтральнага камітэта, не, яна адказвае на жыццёвыя, чыста экзістэнцыяльныя пытанні ўкраінскага грамадства. Такія ж з’явы будуць і ў выяўленчым мастацтве, у кіно, але на гэта яшчэ трэба нейкі час, таму што літаратура рэагуе першай, яна самая мабільная.
Поўны тэкст размовы: “Большие политики – большие художники”.