Виола Ермакова
В бытность мою в последней, третьей по счету школе, у нас преподавал химию учитель с замечательным чувством юмора. Добрейший человек. Вот, скажем, выставляет он оценки за четверть. А у, например, Паши, в журнале ни одной оценки нет. Вызывает учитель Пашу к доске, чтобы тот ему что-нибудь рассказал. Водит медленно ручкой по журналу, где написаны пройденные темы, и тянет задумчиво: «Скажи-ка мне… скажи-ка мне, как… как…» – и вдруг резко поворачивает к Паше, хлопает кулаком по столу и почти радостно восклицает «Как? Как ты докатился до жизни такой?!» А затем под общий хохот ставит тройку и отпускает.
Наверное, самое лучшее, что могут нам дать учителя — это не ответы, а вопросы. Вопрос химика остался со мной. На курсах, дискуссиях, школах и семинарах Летучего университета смотрела я на беларусских интеллектуалов и восклицала про себя: «Как? Как они докатились до жизни такой?» Как должен жить человек, как думать, что делать, чтобы однажды в него ткнули пальцем и сказали «Интеллектуал!» Одна из важнейших добродетелей ученика: не знаешь — спроси. Я пошла и спросила. Собранные ответы открывают рубрику «Как становятся интеллектуалами». Впрочем, интеллектуалы — товар штучный, именной. Поэтому и назваться они будут, например, так «Как я стал Андреем Егоровым». Или Міхалам Анемпадыставым. Или Ірынай Дубінецкай.
Собрано всего пять историй, далеко не со всеми случилось поговорить. Но если кому-то интересна история человека, до которого не дошла я, никто не мешает пойти и спросить.
Хочется надеяться, что эти тексты будут не только забавными. Кому-то, возможно, они помогут лучше понимать университетский курс, кому-то — выбрать себе учителя, а кому-то.. Почему бы и нет?) стать тем, кого назовут интеллектуалом.
Міхал Анемпадыстаў: “Аднойчы да мяне ў госьці прыйшла Віялета, браць інтэрвью. А інтэрвью, яно ж ведаеце як – адзін пытаецца, дадае нейкія свае рэмаркі, перапытвае, а потым, з усяго гэтага выкідае розныя там “бэ“ і “мэ“ і атрымліваецца зграбны такі тэкст. Потым, тэкст даецца на вычытку таму, хто даваў інтэрвью, ён яго чытае, і не пазнае самога сябе. Тыя моманты, якія пад час жывой размовы падаваліся пярлінамі дасціпнасці, тонкай іроніяй, у надрукаваным выглядзе, пазбаўленыя інтанацыйных адценняў, выглядаюць плоскімі ляпамі. Важныя словы, прамоўленыя ў хвіліну шчыравання і не на публіку, ў надрукаваным тэксце ўспрымаюцца як пыхлівая і самаўлюбёная банальшчына. Чытаю і не пазнаю. Кажу, быццам чужымі словамі. Да таго ж, Віялета паздымала ўласныя, насамрэч цікавыя, пытанні, прыбрала свае трапныя рэмаркі, і ў выніку, атрымаўся маналог, які б я, ніколі ў жыцці не прамовіў. Станіслаў Ежы Лец назваў інтэрвью “размовай, якой ніколі не было»“. Так яно і ёсць. Дазволю сабе толькі пракаментаваць эпіграф, які паставіла шаноўная Віялета. Гэта мая рэпліка, выказаная з нагоды назвы праекта. Я сапраўды лічу, што казаць пра сябе “я інтэлектуал“ – глупа. Гэта павінны сказаць іншыя. Інтэлектуал у маім разуменні, гэта не крэда, а якасць. Як герой, як асілак, як віртуоз. І гэта вызначаюць іншыя. Але і мая фраза ў якасці эпіграфа гучыць не лепей. Гэта не дэвіз майго жыцця, гэта рэмарка”.
Як я стаў Міхалам Анемпадыставым
“Глупа казаць пра сябе, што ты інтэлектуал”
М.Анемпадыстаў
Бабуля
Дзядоў у мяне не было. Ў сэнсе, калі я нарадзіўся, іх на гэтым свеце ўжо не было. Было шмат бабуляў, тры, ў тым ліку, адна прабабка. Ўсе тры жылі з намі, ў двупакаёўцы. Дзве бабулі колькі іх памятаю, былі ў стане маразма. Таму вучыўся я збольшага ад трэцяй – мамінай мамы. Пытанне, ці навучыўся. Бацькі, большую частку майго дзіцячага жыцця былі на працы, а ў выходныя займаліся бясконцымі хатнімі справамі. Мной і малодшай сястрой асабліва ніхто не пераймаўся, тады ўвогуле мала дзецьмі пераймаліся, ў сэнсе, каб мэтанакіравана, мы ўсе раслі самі па сабе, пераймаючы тое, што было навокал.
Маміна мама была самотная. Быў у яе некалі муж, няўдалы. Муж аб’еўся груш, як яна казала. Ён сканаў адразу пасля вайны, другі раз замуж яна не выходзіла. Жыла з намі, займалася ўнукамі, а бацькі працавалі. Бабуля мела двух дачок і сына, а ў іх свае дзеці. Але жыла яна з намі. Яе шматлікія сёстры былі раскіданыя па свеце, а сяброў і сябровак, такіх, каб сустракацца ці трындзець па тэлефоне, яна не мела. Адразу пасля вайны яна з Расеі, з-пад Варонежу, з’ехала з дзецьмі і перабітай пасля бамбёжкі нагой у Львоў. Бомба патрапіла ў дом, наўпроставае пападанне, і яе моцна параніла. Нага зраслася, але бабуля засталася калекай.
Перад рэвалюцыяй бабуліна сям’я жыла на хутары, ў лесе, ў сасновым бары. Там апошнія выспы лесу перад стэпам, дык вось яны на такой выспе і жылі. Потым іх раскулачылі, дом адабралі, прадзеда саслалі, а іх перасялілі ў пасёлак. Бабуля была старэйшая. Бабуля мела на імя Ефрасінія, але ўсе называлі яе Лідай. Яна сама так прыдумала, бо імя Ефрасінія ёй не падабалася. Яна ніколі не працавала на нейкай сталай працы, а зарабляла тым, што была краўцом, вельмі добрым краўцом, думаю, нават, геніяльным. Пачала шыць яна яшчэ да вайны, шыла і ва Львове. На тое і жыла. На яе паляваў фінінспектар, данасіла суседка, а іншая суседка ратавала – хавала ў сябе “Зінгер“ і рэчы.
У Львове тады багата было даваеных яшчэ аўстрыйскіх, нямецкіх, польскіх часопісаў. І была такая практыка: прыходзіш да ўладальніка часопіса і за грошы можна было часопіс паглядзець, а за большую суму перамаляваць выкрайку на кальку. Мая бабуля прыходзіла, плаціла, глядзела, запамінала, вярталася да хаты і па памяці малявала. І такім чынам ашчаджала на платнай перамалёўцы. Наколькі я разумею, гэта вельмі складана – запомніць выкрайку ў прапорцыях і ўсіх дэталях.
Патрабаванні да якасці працы краўца ў паваенным Львове былі высокія. Замаўлялі ясна што не аўстрыякі – аўстрыякаў і немцаў ужо не было, былі палякі, украінцы, вярталіся львоўскія жыды, расейцаў было усё болей і болей. Да бабулі хадзілі і карэнныя львавяне. Яна давала рады. Потым яна, следам за дзецьмі пераехала ў Мінск, і тут таксама шыла. Колькі памятаю, яна ўсё шыла. І як цяпер разумею, ў яе было выдатнае пачуццё стылю, яна выдатна адчувала прыроду матэр’яла, колер добра адчувала, форму і што на кім будзе добра “сядзець”.
Яна ніколі і нічому мяне не вучыла так спецыяльна. Проста давала нам, унукам, максімум любові і цягнулася да нейкай гармоніі, да прыгожага, так, як яна гэта разумела. Яшчэ перад вайной ёй пашчасціла з’ездзіць да сваякоў у Гародню. Дык яна гэтую Гародню да апошніх гадоў жыцця прыгадвала… Казала, што як першы раз убачыла горад, то падумала сабе, што не можа быць гэтак прыгожа на зямлі. Расказвала мне, малому, што ёсць там Стары замак на гары, а побач, на суседняй гары, замак Новы, і што мост паміж імі і яшчэ ёсць гадзіннік з кветак жывых зроблены. Там кветкі былі так пасажаны, што кожны гатунак сваю гадзіну распускаўся. Ну і пра Львоў расказвала. І там таксама Замкавая гара была, і Стрыйскі парк, і могілкі старыя надта прыгожыя. Я ў абодвух гарадох ужо ў сталым узросце пабываў, не спяшаўся, адкладаў спаканне, бо для мяне з маленства гэта найпрыгажэйшыя ў свеце гарады былі. І такімі яны для мяне і засталіся, толькі да іх іншыя гарады яшчэ дадаліся.
Вось, ёсць фотаздымак. Бабуля, як чалавек сталага веку, ды яшчэ з перабітай нагой, з абмежаваным рухам, размажнела. Фігурысткай тут яе ніяк не назавеш. А выглядае як ад П’ера Кардэна. Яна сабе шыла такія простыя і элегантныя мадэлі. Мінімалістычныя. Сапраўды падобныя на Кардэна, толькі без авангардных штучак. У яе быў свой уласны стыль, я толькі цяпер гэта разумею. То каўнерык адзіным акцэнтам, то, памятаю, проста вузкая палоска кантрасная, там дзе нагрудная кішэнь. Ці гузік які адмысловы. Ў яе штук сем было каробак з рознымі гузікамі – вялікіх круглых бляшанак з-пад селядцоў. У адной чорныя гузікі, ў іншай белыя і гэтак далей. А самі гузікі таксама розныя па форме і з рознага матэр’ялу, шмат было даваенных, з клеймамі еўрапейскіх вытворцаў. Я калі зусім быў малы, любіў з імі гуляцца – раскладаў на стале паводле фармальных прыкметаў. Выдатнае практыкаванне па сістэмным аналізе, дарэчы.
Тканіны заўсёды было чамусьці замала. Заўсёды тканіны ўпрытык, а хочуць пашыць, каб яшчэ і з валанамі. Так яна казала. Тады яна “надтачвала“. Дадавала кавалкі іншай тканіны, каб кампенсаваць недахоп. Звычайна, гэта былі кантрасныя па колеры і фактуры матэр’ялы, бабуля сама дацяміла да шэрагу прыёмаў, якім вучаць прафесійных дызайнераў – маштабнай збіўцы, акцэнтаванню, правілу крывой лініі…
Яшчэ са Львова яна прывезла цэлы мех лакуноў і ўсё жыццё яны ў яе назапашваліся. Ізноў жа, шмат даваенных – нямецкія, аўстрыйскія, польскія. Вельмі добрыя па якасці, цікавыя па дызайне, цяпер былі б ужо калекцыйнымі. Не ведаю, куды той мех падзеўся. Яна ўвесь час з іх нешта выкройвала і падтачывала. І ў мяне такое ўражанне, што гэты адвечны недахоп і патрэба ў дапасаванні розных фактур і колераў, паступова сфармавалі ў яе прафесійнае адчуванне стылю. Не ведаю, ці гэта перадаецца. Але ведаю дакладна, што ў бабулі такое адчуванне было – яна імкнулася зрабіць добра, дасканала, так зрабіць, каб не было, да чаго прыдрацца. Праца павінна быць зроблена якасна. Так і рабіла. Пасля яе смерці ўжо, адна наша знаёмая модная і дарагая краўчыха, ўбачыла бабуліну працу і не магла паверыць, што гэта рукамі, на ручным Зінгеры зроблена.
Мяне потым у мастацкай вучэльні вучылі так званай “падачы”. То бок, вучылі не толькі ўмець нешта зрабіць, а яшчэ належным чынам аформіць, на прафесійнай мове “падаць“. І адзнаку маглі знізіць за неякасную падачу. Падача мусіць быць бездакорнай. Гэта прафесійная культура. Не можа быць зьбітых вуглоў, плям, драпінаў. А тады ж усё рабілася рукамі, без кампутараў. Працуеш, працуеш. Зрабіў усё ідэальна. І раптам у цябе сапля ўпала. І ўсё, гамон. Трэба перарабліваць.
Бацькі
Яны сумленныя людзі. Бескампрамісныя, наколькі можна было быць бескампрамісным у Савецкім Саюзе. Бацька, напрыклад, не рабіў кар’еру, хаця мог лёгка. Не рабіў, бо не хацеў прагінацца. Піць не хацеў з начальствам. Ён увогуле не піў і не п’е, а піць дзеля таго, каб “рашыць вапрос“, то для яго ўвогуле была пакута. І прасіць ён не ўмеў. А працаваў адказна і добра. Сумленна працаваў і нас з сястрой так вучыў. Каб не лёгкай дарогай, не з наскоку, а дыхтоўна. А жыццё вучыла і вучыць нас, мяне дык дакладна, іншаму – што калі хочаш чагосці дабіцца, то толькі з наскоку, а будзеш дыхтоўна, дык тут жа дзесяць нахрапістых табе на карак і сядуць).
Тата горны інжынер па адукацыі. Першы працоўны досвед – вугальныя шахты, дзе ён працаваў пасля вайны. Ён скончыў школу ў Баранавічах, з залатым медалём, але не мог нікуды паступіць, бо вучыўся пад акупацыяй, пад немцамі, і да таго ж, самае страшнае, быў сынам “ворага народа“. І яго нікуды ў ВНУ не бралі. А быў тады такі Маскоўскі горны інстытут, куды бралі ўсіх. Ён туды і паступіў.
Што да сумленнасці, то як можна несумленна ставіцца да працы, калі ты адказны за тэхніку бяспекі ў вугальнай шахце, і ад тваёй працы залежыць жыццё іншых людзей? Абсталяванне было дарэвалюцыйнае, умовы стаханаўскія, людзі розныя – і патомныя шахцёры і крымінальнікі. Былі і савецкія немцы пад час вайны сасланыя і розныя лясныя браты і бандэраўцы. Ўвесь час там людзі гінулі і гінуць дагэтуль. Бацька хадзіў як па лязу. Напрыклад, аварыя. Хто адказвае? Адказны і адказвае. А тады не турма, тады яшчэ лагеры свяцілі.
Бацька вучыўся ў Маскоўскім Горным інстытуце, а ў Маскве тады жыла ягоная стрыечная сястра Гэля. Яна была выпускніцай Мінскага філфака, адзін з першых ягоных выпускаў. І яшчэ да вайны яе накіравалі ў Маскву рэдагаваць “Вестнік ВЦСПС“ па беларуску, ён тады на ўсіх мовах народаў СССР выходзіў. Так яна туды і патрапіла. А пасля вайны працавала ў часопісе “Вопросы Філософіі“, была рэдактарам аддзела Этыкі і Эстэтыкі. Пра беларускую, яна ясна, забылася на такой пасадзе. І вось яна майму тату казала: “Володя, надо сходить в Современник. Вот тебе контрамарка”. Альбо “Надо тебе сходить в Политехнический, там сегодня Евтушенко”. Альбо “Сходи, обязательно послушай Окуджаву…”. Гэля да самай пенсіі рэдагавала этыку з эстэтыкай, а тата так і застаўся шасцідзесятнікам на ўсё жыццё і дагэтуль.
Шасцідзясятнікі гэта фенамен. Людзі, якія шчыра верылі ў справядлівасць сацыялізма, хацелі яго палепшыць, а сацыялізму гэта не трэба. Падобнае было ў Венгрыі ў 56м. Яны таксама верылі, што можна зрабіць сацыялізм па-людску. Венгры паспрабавалі праз палітычную волю, ў Саюзе палітычная дзейнасць была ў прынцыпе немажлівай, таму тут заставалася адно толькі верыць, што добры верш, песня, спектакль, публіцыстыка здольныя раскрыць людзям вочы, а тады ўсё неяк само зменіцца ў лепшы бок. Трэба толькі праз моц талента гэта давесці. Пажадана разам, ўзяўшыся за рукі.
У таты шмат сяброў-аднакласнікаў было. Ўсе з Баранавіцкай школы. Яны часьцяком сустракаліся, а калі трэба, дапамагалі адзін адному. Вельмі згуртаваны быў клас. Не гледзячы на тое, што частка была мясцовых, тых што пад немцамі вучыліся, ў тым ліку вясковыя хлопцы, з бліжэйшых вёсак, якія расейскую як след не ведалі. Школа была на ўскраіне і яны пехатой даходзілі. А частка была новапрыбыўшых, дзяцей вайскоўцаў і спецыялістаў. Мне татавы як сваякі былі, нават бліжэй і не такія строгія. Яны мне ўсе падабаліся, кожны па свойму.
А адзін, дык прыкладам для мяне быў, хацеў я быць да яго падобным. Ён якраз з тых, што вясковыя. Гэнік Банкевіч. Ён быў вайскоўцам, ракетчыкам, заўсёды падцягнуты такі, як Шцірліц. З тыпова беларускім хударлявым тварам, хоць ты ў кіно здымай. Пасля выхаду на пенсію Банкевіч перабраўся ў Мінск і аднойчы вырадкова патрапіў на мітынг Талакі ў абарону Вернягя горада. І ўсё. Паняслося. Пайшоў ён у беларушчыну, ў палітыку, быў старшынём Кальварыйскай рады БНФ. Потым неяк напалі на яго на вуліцы невядомыя, так гэта на міліцэйскай мове называецца, выхапілі тэчку з дакументамі, а ён у добрай форме быў, дык яшчэ пагнаўся за імі, а яны і не надта ўцякалі, збілі яго моцна. Ён пасьля гэтага не ачуняў, пачаў хварэць і памёр неўзабаве.
Але я дзядзьку Гену (я ўсіх бацькавых сяброў “дзядзькамі“ называў) болей не за палітыку паважаў, а за стыль жыцця і залатыя рукі. Ён тыповы “заходнік” – зацяты, абавязковы, стрыманы, дамавіты. Ў яго ўсе інструменты на сваім месцы, ўсе нашмараваныя, ўсе заточаныя. Цвікі выцягнутыя, дошчачкі па памеры складзеныя, шнурком звязаныя. Перш чыі рабіць, памерае семь разоў. І калі паабяцае, то зробіць. Было чаму ў яго павучыцца.
Мама тое ж пакаленне, але ў Маскве не вучылася. Яе маладосць прайшла ва Львове і прыпала на той час, калі там актыўна працавала НКВД, даціскаючы рэшткі бандэраўскіх фармаванняў. Але і байцы АУН, таксама яшчэ дзейнічалі. Гэта быў, здаецца, 46ы год, а пражыла мама ва Львове да 54га. Яна скончыла Львоўскі геалагічны тэхнікум. Практыка ў іх была ў Закарпацці. Там яна бачыла цалкам бязлюдныя вёскі, адкуль усіх – жанок, дзяцей і старых павысялялі ў Казахстан і Сібір. І такіх жа людзей – жанок, старых і дзяцей, летам і ўзімку, бачыла яна на падворку Львоўскай турмы, кавалак якога быў бачны з вокнаў іх кватэры. Людзей прывозілі і звозілі, прывозілі і звозілі. У мамы іншы юнацкі досвед, яна не такі ідэаліст, як тата-шасцідзесятнік.
Пры гэтым мама вельмі пазітыўны і кантакты чалавек. А тата – такі ўжо беларус… Усе мае беларускія сваякі надта стрыманыя ў эмоцыях, замкнёныя ў сабе. Нават дэпрэсіўныя можна сказаць. Усё праблемы і праблемы. А маці менш звяртае ўвагу на цяжкасці, у яе ёсць адкрытасць, яна ўмее цаніць людзей і радавацца жыццю, якім цяжкім яно б не было. Ад мамы я шмат разоў чуў “У нас такі прафесар! Такі разумны, такі чалавек выдатны!”. Ад бацькі я такога не чуў ніколі. Максімум ад яго можна было пачуць “Выдатная паэзія ў Забалоцкага!”. Ва ўсіх нашых сваякоў была такая стрыманасць у ацэнках, сквапнасць на пахвалу. Род з Заходняй Беларусі паходзіць, з Гарадзішча ля Баранавічаў, колішняя Наваградчына. Побач маёнтка Міцкевічаў. “Край дзіцячых гадоў“ Яна Булгака.
Ва Усходняй Беларусі сям’я апынулася пасля Першай сусветнай вайны дзякуючы палкоўніку Гадунскаму. Бо Гадунскі (тата той самай татавай кузіны Гэлі) быў майго дзеда вайсковым начальнікам і яны (дзед і палкоўнік) былі жанатыя на родных сёстрах. Дзед даслужыўся да прапаршчыка ў Першую сусветную. Абодва Георгіеўскія кавалеры. Служылі яны у чыгуначным інжынерным батальёне ў Баранавічах. У 1914 частку адправілі бліжэй лініі фронта, а на тэрыторыі часткі, ў “ліцерных“ цягніках, размесцілася вайсковая стаўка цара. Майго дзеда на фронт чамусці не адправілі, ён там пры царах і застаўся. Пазней стаўка пераехала ў Магілёў – набліжаўся фронт. А швагер Гадунскі, вяртаючыся праз Баранавічы, даў майму дзеду вагон, каб той пазбіраў сям’ю і вывез далей ад лініі фронта. А іх усяго пяць сёстраў было: Яня, Стася, Схоля і Сабіна і мая бабуля Марыя. І ўсе яны Адольфавны былі, бо прадзеда Адольф звалі, як Гітлера, і праз гэта бабуля нацярпелася потым. А тады дзед з вагонам паехаў па нейкіх узкакалейках, збіраць бабуліных сясцёр з сем’ямі – з Моўчадзі, Гарадзішча, Снова, Крэва. Не ведаю як ён ездзіў, зьбіраў, бо там не паўсюдна ёсць чыгунка, але так сямейнае паданне кажа. І тыя, да каго ён даехаў і забраў, пасяліліся ў Рагачове і неўзабаве апынуліся пад Саветамі, а рэшта сям’і засталася ў Панскай Польшы.
Гадунскі знік бяз вестак у Грамадзянскую вайну на Ўкраіне, майго дзеда забралі ў 37м, 6га верасня, бацька тады толькі ў першы клас пайшоў, і растралялі на Каталіцкія Каляды. Яшчэ адзін наш сваяк, не памятаю чый муж, быў дырэктарам Рагачоўскага Настаўніцкага тэхнікума ў 20я. Ў яго вучыўся Алесь Жаўрук, паэта. Дзьве татавых стрыечных сястры, дачкі Юзэфа Гадунскага, Гэля і Маня, скончылі беларускую філалогію. Пра Гэлю я казаў ужо, а Маня працавала настаўніцай беларускай мовы ў школах Менску ўсё жыццё. Пачынала працаваць у габрэйскай школе, яна месцілася ў тым гістарычным цагляным будынку, што зараз на рагу Міхайлаўскага завулка і вуліцы Кірава. Ідзіш яна ведала на слых, як усе беларускія местачкоўцы. І польскую ведала і расейскую. А жылі яны з мужам на Рабкораўскім завулку, за вакзалам, у драўляным дамку на дзьве кватэры. За сценкай у іх жыў Змітрок Бядуля з сямьёй. У тым дамку цяпер філіял музея Багдановіча. Яго разабралі і перавезлі на цяперашняе месца, калі аўтастанцыю “Дружная“ будавалі, раней ён бліжэй вакзала стаяў.
Двор, школа, сябры
Можа, на той час нехта і займаўся спецыяльна са сваімі дзецьмі, але я такіх не ведаю. Ніхто з намі не гуляў і казкі не распавядаў, усе ж працавалі. Я гуляўся сам з хлопцамі са двара. У нашым пяціпавярховіку дзяцей было шмат. На кожнай лесвічнай пляцоўцы жылі па 2-3 дзіцёнкі, амаль усе мае аднагодкі.
Тата мне купляў добрыя цацкі, такія, якія развіваюць: кубікі, канструктары, машынкі, была, нават чыгунка ГДР-аўская. І я любіў гуляцца дома. Але у прынцыпе, любая гульня развівае. І можна ж нешта самому рабіць. Мы майстравалі.
Кніжак у нас было вельмі шмат, яны стаялі і дагэтуль стаяць у шафах у два рады. А ўнізе, дык і ў тры. Кніг па мастацтву сярод іх было мала, збольшага, літаратура і паэзія. А чытаць я яшчэ не ўмеў, мяне цікавілі кніжкі з малюнкамі і зачароўвалі энцыклапедыі. Мне падабалася іх гартаць і знаходзіць табліцы, напрыклад, малюскі ці жукі, размеркаваныя па полю старонкі, пранумараваныя і падпісаныя. Я нават сам зрабіў энцыклапедыю. Ў сшытку для малявання. Захавалася. Пісаць я яшчэ не ўмеў, а лічбы ўжо ведаў. Таму ўсё, як у сапраўднай энцыклапедыі пранумаравана, ёсць зноскі, усё як мае быць. А там дзе павінны быць подпісы да зносак, унізе, – калякі. Энцыклапедый у нас дома не было, таму мне даводзілася хадзіць да хлопца, які жыў паверхам ніжэй, альбо да дзяўчынкі, што жыла вышэй. У іх былі дзіцячыя энцыклапедыі. Потым, ужо ў школе і мне купілі дзіцячую. А мяне тады ўжо іншае цікавіла. Але першыя 3 тамы я чакаў болей за свята.
Мая мама працавала ва ўніверсітэце ў геалагічным музеі (яна яго і стварыла з ранейшых калекцый геафака) і часам брала мяне на працу. Геалагічны музей мяне не вельмі цікавіў, я ж туды па абавязку хадзіў, нудзіўся там цэлы дзень. Затое цікавіў біялагічны. Я хадзіў туды як на свята і ўважліва разглядаў калекцыі малюскаў, чучалы і заспіртаваных чарвякоў з васьміногамі. Яшчэ да школы я збіраў жукоў, матылькоў, і ракавіны таксама. Нешта ўзяць, упарадкаваць, арганізаваць, падпісаць – мне гэта падабалася. Маркі, значкі, манеты, абгорткі ад жвачкі я таксама збіраў. А вось мая дачка збірала ўжо мінералы, пакуль у школу хадзіла.
Памятаю, калі я пачаў маляваць. Тата тады працаваў у праектнай арганізацыі і прыносіў з працы алоўкі, сціркі і абрэзкі ватмана. Ўзяўшы аловак першым разам, я размаляваў сцены. Мне было гады чатыры тады. Я нават памятаю сябе, як малюю. Залез за канапу і на сценцы накрэмзаў. Бацькі паставіліся спакойна, бо мы збіраліся пераязджаць. А калі мы пераехалі, я паўтарыў тое самае ў новай кватэры. Залез у кут і пачаў маляваць. Але ў новай хаце бацькі маю насценную творчасць, мягка кажучы, не віталі. Давялося пераходзіць на паперу.
Праз дарогу ад майго дома была школа нумар 64. На той час адна з лепшых у горадзе. Я быў туды прыпісаны, туды і пайшоў у 1971-м, без блату, без нічога. Гэта была школа “з ангельскім ухілам“. У школе я навучыўся чытаць. Ніхто мяне да школы не вучыў. Кніжак было вышэкрышы. А чытаць, дык не надта і хацелася. Ну а як дзеці пачынаюць чытаць? З нейкай незвычайнай кніжкі. Калі трапляецца тая, якую так хочацца чытаць, што пачынаеш вучыцца. Для наймаладзейшых пакаленняў гэта быў Гары Потэр. Гадоў 15 таму, мае знаёмыя маладыя бацькі з захапленнем распавядалі, што здарыўся нейкі цуд, што дзеці зноў пачынаюць чытаць, самі (!) і іх не адарваць.
І ў мяне была свая такая кніжка. Вы, відаць, нават не чулі пра такога пісьменніка, Альфрэда Шклярскага… А ў нашай школе гэта был суперхіт. Ёсць у яго “Прыгоды Томка”, сем ці восем кніжак. “Томэк у краіне кенгуру”, “Томэк на чорным кантыненце” і гд. Галоўны герой, Томэк – сын польскага патрыёта, які хаваецца ад царскіх уладаў за мяжой і займаецца лоўляй дзікіх жывёлаў для нейкага надта гуманнага заапарка. Сам Томэк – падлетак, вучыцца ў Варшаве ў расейскай (бо іншых не было) школе. З патрыятычных памкненняў ён расейскую мову як след не вучыць, у яго двойкі і канфлікт з настаўнікамі, але нарэшце, калі мальцу спаўняецца 16, бацька забірае яго да сябе. Яны разам падарожнічаюць з кантынента на кантынент, ловяць жывелаў.
Пры гэтым, апісваецца, як яны, напрыклад, лазілі недзе па Андах і Томэк ледзь не наступіў на нейкага матылька. А гэта ж не просты матылёк, гэта Апалон Гігантус. І зноска: “Апалон Гігантус, адкрыты Ігнатам Дамейкам, вядомым польскім навукоўцам, філаматам, удзельнікам паўстання 1830-1831 гадоў…” А на наступнай старонцы яны ўжо бачаць удалечыні перавал Дамейкі. І так на кожным кантыненце. Паўсюдна палякі – ўцекачы, былыя паўстанцы, героі і навукоўцы. Цяпер я ведаю, што палова з іх гэта тутэйшая літоўская шляхта – сасланыя, выселеныя, пазбаўленыя маёмасці і правоў на Радзіме.
У нашай сям’і размаўлялі па-расейску. Ў мяне ж бацькі не мастакі і не пісьменнікі. І не ў вёсцы мы жылі. Ў школе тое самае. У нас у кожным класе было шмат дзяцей вайскоўцаў, яны не вучылі беларускую мову, і я ім зайздросціў. Бахарэвіч пісаў пра сваю настаўніцу мовы, што яе звалі Жабай. Я спачатку думаў, мы ў адной школе вучыліся. Бо нашу таксама Жабай звалі. Жаба Зялёная. Але не, ён вучыўся ў Шабанах, я на Камароўцы. І ў абедзвюх школах былі Жабы. Гэта ўсё Кандрат Крапіва, думаю. Мы сваю дакладна, пасля чытання Крапівы так назвалі. Да таго ж, яна і сукенку мела балотна-зялёную. Цяпер думаю, а можа нармальная была настаўніца, а мы самі не ў парадку… Пасля школы, у вучэльні, па беларускай у мяне спачатку было паміж двойкай і тройкай. Потым я адкрыў для сябе Караткевіча і на апошнім курсе пераздаў экзамен па беларускай літаратуры на 5. Для мяне гэта было прынцыпова.
У нас была добрая школа, шмат добрых настаўнікаў. Дырэктарка была камуністка, замужам за нейкім партыйным чынам. Пры гэтым, яна таксама была шасцідзясятніцай. Выкладала рускую мову і літаратуру. Выдатна выкладала. Вучыла чытаць, думаць і выказваць сваё меркаванне. Можна было нават не чытаць, бо не трэба было пераказваць змест, дастаткова было мець меркаванне. І я пяцёркі атрымліваў, не чытаючы. Бо меркаванне заўсёды меў. Яна ўмела натхніць, нават не ведаю як. Адно з яе пытанняў нават дагэтуль памятаю: чаму аўтар так апісвае прыроду? А прырода там была такая ж бязрадасная, як жыццё галоўных герояў. І я пра гэта сказаў. Усё, сядай, пяць. Шмат каго яна натхніла на творчасць. Ў нас цэлы гурток быў літаратурны ў 6-8 класах. Да таго ж нефармальны. Ніхто з выкладчыкаў і не ведаў, адзін адному давалі чытаць і часам дырэктарцы. Яна памерла некалькі гадоў таму, шмат прыйшло вучняў. З майго класу і з паралельных. Я не наважыўся нешта сказаць. Простых і шчырых словаў не знайшлося, а банальшчыну ёй казаць не выпадала.
У нас увогуле быў вельмі крэатыўны клас. І паралельныя таксама. Ў нас свая актрыса ў Галівудзе, свой гросмайстра у Ізраіле, прафесар матэматыкі ў Нямеччыне, старшыня аб’яднання праграмістаў Паўночнай Амерыкі, адзін з лепшых у краіне кардыёлагаў, папулярны вядоўца, вядомы фатограф, мастачка, таксама вядомая, і яшчэ адна з паралельнага класа ў Аўстраліі. Пры гэтым, вучыліся ў нас самыя розныя дзеці. Былі дзеці адказных і заможных, але і хуліганы былі. Бо гэта ж Камароўка, стары бандыцкі раён. Такіх, каб ужо зусім бандыты, ў нашай школе не трымалі, пару чалавек толькі, і тое, яны “стараліся“. Ў 90я ўсе “прыблатнёныя“ з’ехалі ў Еўропы “працаваць“. А ўсе тыя, хто на двойкі вучыўся цяпер бізнэсмэны. Ў выдатнікаў па рознаму склалася.
Некаторыя нашы выкладчыцы ў Англіі стажыраваліся. Гэта ў часы Застоя! Адна настаўніца арыгінальныя пласцінкі Бітлз прыносіла слухаць на ўрокі – ў нас, нават, лінгафонавы кабінет быў у старэйшых класах. І Дзін Рыд да нас прыязджаў у школу. Я не тое, каб добра размаўляю па-ангельску, але ўсё, што мне трэба, я магу сказаць. У вывучэнні моваў некалькі ўзроўняў. Першы – калі ведаеш, што не ведаеш нічога. Другі – калі сёе-тое ведаеш і разумееш, што трэба яшчэ працаваць і працаваць. Трэці – калі здаецца, што ведаеш добра. І чацверты – зноў разуменне таго, што ніхрэна не ведаеш. Дык з ангельскай мовай я, відаць, пажыццёва на чацвертым узроўні. Каб ведаць мову, трэба мець практыку.
У школе я займаўся шахматамі, плаваннем, валейболам, але ўсім нядоўга, бо мне было не надта цікава. Яшчэ я хадзіў у секцыю байдарак, спартовых. Байдаркі мне падабаліся значна больш чым шахматы і басейн. Трэніроўкі былі ў ваколіцах Камсамольскага возера. Ўпрытык да муроў птушкафабрыкі, ля маста, дзе вуліца Арлоўская, была наша база. Тэрыторыі, прылеглыя да Драздоў былі тады адкрытыя, і мы там шмат плавалі. Там было прыгожа – рэчка пятляе, шмат меандраў, пратокаў. Лотаць, у Чырвоную кнігу занесеная, расла паўсюль, ажно да нашай базы. Трэніроўкі пачыналіся адразу, як толькі сыходзіў лёд. Навічкоў кулялі ў ваду. Такая традыцыя. Холад не адчуваецца спачатку, толькі лёгкія тады не працуюць, захлопваюцца, дыхаць няма як, быццам паміраеш. Затое, потым трэба грэцца, сохнуць і ў школу можна не йсці. Ў нас увёсну трэніроўкі а шостай раніцы пачыналіся, перад урокамі. Я на ровары ездзіў туды. Па брукаваным тады яшчэ Старавіленскім тракце, з прыватным сектарам паабапал. Раней за першыя трамваі, горад спаў яшчэ. Байды давялося кінуць, бо я паступіў у мастацкую вучэльню і часу ўжо не хапала.
Яшчэ я хадзіў у ізастудыю. Мяне туды зацягнула аднакласніца, мая школьная сяброўка Аня, яна цяпер вядомая мастачка. Ізастудыя была ў палацы культуры камвольнага камбіната, як для мяне малога, задалёка, трэба было праз увесь горад ехаць. Затое, яна была адна з лепшых у Савецкім Саюзе. Мы такую паперчыну афіцыйную мелі. Студыю вёў Васіль Фёдаравіч Сумараў. Ён выдатны настаўнік. Ад яго выйшла шмат добрых мастакоў. Да ўсіх ён ставіўся як да дарослых, ніколі не перайначваў на свой капыл. Ён, зараз прыгадваю, ўвогуле не казаў, што рабіць. Прыдумваў нешта, прапаноўваў, натхняў і ўсе рабілі. А пазней на нейкім этапе альбо чалавек сыходзіў, альбо працягваў далей. І тады ўжо ён больш строга ставіўся. Бо калі дзіцёнак малюе, яго вучыць не трэба, ён сам ведае што і як, а штудыі, дык гэта штудыі, гэта праца.
Быў у нашай студыі адзін хлопец, Дзіма Эпштэйн, глуханямы. Зразумела, што ў нас былі праблемы з вербальнай камунікацыяй і камунікаваліся мы праз малюнкі. Дзіма браў вялікі аркуш паперы і пачынаў з аднаго кута маляваць чалавечкаў, машынкі, вуліцу, тралейбусікі, яшчэ машынкі, будынкі. Ён мог запоўніць усю прастору агромнай колькасцю дэталяў і кожная дэталь на сваім месцы. Геніяльнае адчуванне прасторы, Богам дадзенае. Ён без памылак усё на аркуш змяшчаў, нічога ў яго нікуды не залазіла, як звычайна ў дзяцей. Ён, здаецца, зараз працуе ў мультыплікацыі ў Штатах. Рэалізаваўся такім чынам. І ніколі Васіль Федаравіч яму не казаў, як трэба рабіць. Дзіма ўражваў. А астатнія малявалі добра, як усе дзеці малююць. Шмат хто з іх стаў мастаком потым.
Юля Чарняўская, цяпер вядомы культуролаг, таксама ў студыю хадзіла. Яна была старэйшая за нас, разумная і прыгожая. І мы неяк ехалі з ёй разам з заняткаў на тралейбусе. Я ёй нешта расказваў, а расказваць я мог доўга, калі натхненне. І раптам Юля кажа: “І вось чаму ты думаеш, што разумнейшы за астатніх? Чаму такі самаўпэўнены”. І ўсё. Як старэйшая за цябе дзяўчына такое кажа… А ты тут стараешся… Я потым ужо стараўся не “умнічаць“ асабліва, дзе ня трэба. Не вельмі, канешне, атрымлівалася, часам як панясе… Але з таго часу я ведаў, што ёсць пэўная мяжа, што людзі не заўсёды ў захапленні ад чужой начытанасці і гаварлівасці. Мне гэта потым прыдалося ў жыцці. Асабліва ў войску. Там я зразумеў, што словы трэба ашчаджаць і за іх адказваць. У войску, дзе трэба было змагацца за месца пад сонцам і выжываць, болей цаніўся нутраны стрыжань – наяўнасць прынцыпаў, паслядоўнасць і адказнасць, то бок, гатоўнасць гэтыя прынцыпы бараніць. А інтэлект там пажадана было не выпячваць, ён і так бярэцца ў разлік “па ўмаўчанню“, нават, самымі непісьменнымі.
Ў асабістых зносінах людзі самі вызначаюць тваю вартасць. А вось у медыя прасторы ўсё іначай. Там, калі актыўна не свяціцца, то й не заважаць. Але і там, надта разумных не любяць. Многабукв гэта прыгавор непаспяховасці. Паспяховасць звычайна лёгкая, яркая і крыху скандальная. Пажадана дурнаватая, каб кожны мог упікнуць ці запярэчыць. Тады ўзнікае “дыскусія“ і рэзананс. У нас сваіх хваліць не прынята. У нас, каб свае пахвалілі, трэба, каб спачатку іншыя гэта зрабілі. Альбо памерці. Тады цэнім.
Вучэльня
У мастацкую вучэльню я пайшоў пасля 8 класа. Пайшоў туды, бо прафесія мастака мне падабалася. Я, калі быў малы, марыў быць вандроўнікам і прафесарам, як у Жуля Верна, ці Конан-Дойля. У іх шмат такіх персанажаў, каларытных прафесароў. І я казаў, што буду прафесарам біялогіі. Але пазней мара стаць прафесарам біялогіі адпала.
Пра прафесію мастака я таксама падумваў з дзяцінства. Ў таты быў знаёмы скульптар, Толік. Першы раз ён завёў мяне да яго ў майстэрню калі мне было гады можа чатыры, бо мы тады яшчэ на Бульвары жылі, а пераехалі адтуль на Камароўку, калі мне было пяць. Толікава майстэрня чамусьці месьцілася на тэрыторыі цяплоўні, той, што стаіць паміж Крапоткіна і Гая, бліжэй да Кахоўскай. Потым, я ў школу ўжо пайшоў, мы да яго дадому заходзілі. Толік быў эксцэнтрычны персанаж – падобны на Леніна, аперэткава-вясёлы, нават ігрывы, з парадаксальнымі жартамі і па-мойму, пад шафэ. Ў Толіка было шмат цікавых нязвыклых рэчаў, малюнкі і карціны. Па праўдзе кажучы, Толік быў так сабе мастаком, ён браў стылям, уласнай персонай і меў нейкую невытлумачальную здольнасць са мной па жыцці перасякацца. Наступным разам, я сутыкнуўся з ім у разбураным перад рэканструкцыяй Траецкім. Тым разам, яго майстэрня месцілася ў сутарэннях дома, дзе цяпер аптэка. Я ўжо вучыўся ў вучэльні тады. Потым сустракаў яго пару разоў у горадзе. Потым, так сталася, жыў з ім на адной пляцоўцы ў вакзальнай вежы, той, што з гадзіннікам. Толіка няма ўжо даўно. Ён так і не даведаўся, што да майго лёсу прыклаўся.
Быць іжынерам, як тата, я не хацеў. Бо інжынер гэта непрыстыжна. Вось начальнік аддзелу, альбо старшы эканаміст – іншая справа. І мастак таксама. Мастакі зараблялі досыць шмат, з імі цацкаліся. І з пісьменнікамі таксама. Але пісьменнікам я быць не хацеў. Бо для мяне “пісьменнік” быў не зусім зразумелы род заняткаў. Як бы не прафесія. Я думаў, што пісьменнікам, калі ў мяне талент ёсць і будзе на тое вольны час я заўсёды стаць пасьпею, бо ў мастакоў гэтага вольнага часу мусіць быць нямерана. Цяпер я канешне разумею, што апроч здольнасцяў і вольнага часу, пісанне тэкстаў, гэта таксама праца, веды і шмат чаго яшчэ.
У мастакоў іначай, думаў я, калі быў малым. Ў мастакоў школа і штудыі, трэба вучыцца і вучыцца, прынамсі раней так было. Гэта як з музыкай – ты павінен засвоіць тэхніку, авалодаць інструментам, нават, калі інструмент гэта ваш голас. Калі ты блытаеш ноты, то выбачай і досвіданья. Музыка мае свае матэматычна дакладныя крытэры ацэнкі – ноты, тэмпарытм і гд. З выяўленчым мастацтвам больш складана, тут няма дакладна вызначаных мерак. Выяўленчае мастацтва не вымерваецца фізічнымі велічынямі. Ёсць канешне акадэмічны малюнак і жывапіс, дзе адным з крытэраў з’яўляецца зразумелае ўсім вонкавае падабенства, але астатнія, і трэба сказаць таксама аб’ектыўныя крытэры, паўстаюць з нашага суб’ектыўнага ўспрыяцця, якое даецца нам у прымітыўным стане і якое трэба развіваць. Само яно не развіваецца.
У нас досыць архаічнае ўяўленне пра візуальнае мастацтва. Ў XX стагоддзі ўсё памянялася. Зараз, такое ўражанне, што нейкіх агульназразумелых крытэраў у выяўленчым мастацтве ўвогуле няма. Альбо яны настолькі няўцямныя, што іх складана вербалізаваць, рэтрансляваць іншым, закласці ў навучальныя праграмы. Прафесійная супольнасць, то бок самі мастакі, ў стане аб’ектыўна ацэньваць вартасць твораў. У прафесійных супольнасцях вядома, хто чаго варты, што нажаль не азначае, што вартых будуць ухваляць, часцяком бывае наадварот. Мастакі таксама людзі – хапае зайздросных, хцівых, крыўдлівых. Нажаль, мастацкая супольнасць усё далей і далей адсоўваецца ад выпрацоўкі крытэраў, ад іх пастулавання, а саміх мастакоў, творцаў, ужо амаль не чуваць. А шкада, бо мастакі па сваёй прыродзе калі не бунтары, то наватары, яны за кожным разам наноў адкрываюць сусвет. Мастакі здольныя ісці супраць мэйнстрыму і самае галоўнае, ствараць новае. З іншага боку, мастакі рэдка калі ўмеюць гладка і складна гаварыць, яны фактурныя і стыльныя, але не медыйныя, творчы акт мастака расцягнуты ў часе, мастак пазбягае публічнасці, выстаўляючы на публічны паказ гатовыя творы.
Мастакі не надта ўпісваюцца ў сучасную інфармацыйную прастору. Іх змадэляваныя медыямі вобразы ўпісваюцца, а самі мастакі ўжо не. Тым болей, яны не ўпісываюцца ў прастору рынкавую – яны там непатрэбны элемент, які адцягвае фінансавыя рэсурсы. Кошты на другасным рынку мастацтва вышэйшыя ў дзесяткі і соткі разоў у параўнанні з першасным. Цяпер рэй вядзе так званая экспертная супольнасць – галерысты, куратары, крытыкі. Аднак характар іх дзейнасці, гэта не толькі папулярызацыя мастацтва, але, як у тым анекдоце, “таксама крышачку бізнэс“. Праца мастака таксама бізнэс, аднак мастак можа сабе дазволіць граць не правілах, паслаць каго заўгодна і хадзіць горда, рукі ў кішэнях, ці співацца. А куратар паслаць не можа. І галерыст не можа. Яны граюць па правілах. Крытык? Мажліва.
Я неяк запытаўся ў аднаго знанага і паспяховага польскага куратара, ці ёсць у ягонай працы нейкія крытэры. На што ён адказаў, што ў ягоным выпадку, крытэрый ён сам. У чым я моцна сумняюся, бо ўся ягоная паспяховасць палягае не на імёнах, якія ён адкрыў сусвету, а на ўжо вядомых імёнах, якія ён здолеў прыцягнуць, маштабе і дыслакацыі выставачных праектаў, а гэта, ў сваю чаргу, залежыць ад памераў грашовых рэсурсаў, якія даюцца грантадаўцамі і далей па коле.
Склалася абсалютна ненармальная сітуацыя, калі галоўным крытэрам вартасці таго ці іншага твора з’яўляецца рынкавы кошт, а значнасць творцы вызначаецца галерэйнай гісторыяй і ўзроўнем медыяраскруткі.
Медыі таксама фармуюць нашае ўяўленне пра візуальнае мастацтва. Але фармат медыяў не ў стане рэтрансляваць твор без “стратаў“, таму, медыям сам твор не патрэбны. Твор гэта толькі карцінка на экране. Адна з безлічы карцінак. Медыям патрэбная інфармацыйная нагода – гісторыя, інтрыга, скандал. Альбо якія-небудзь “забаўныя“ цікавосткі, што-небудзь “арыгінальнае“, хоць ты галавой налажы.
Сучаснае выяўленчае мастацтва робіцца ўсё меньш зразумелым звычайнаму чалавеку. Мы так і не навучыліся самастойна ўсведамляць тое, што бачым. Не навучыліся аналізаваць убачанае. Мы нават бачыць як след не ўмеем. У ХХ стагоддзі візуальнае мастацтва развівалася занадта хуткімі тэмпамі. Культура ўспрыяцця, перцэпцыі, не паспявала і не паспявае за гэтымі зменамі. Ў выніку, адбылася сакралізацыя мастацтва. Галерэі нагадваюць храмы, біяграфіі кананізаваных майстроў міфалагізуюцца, а успрыяцце, “прачытанне“ твораў патрабуе пэўнага ўтаемнічэння, ініцыяцыі. Пры гэтым, уласны аналіз і спроба разабрацца замяняюцца меркаваннем аўтарытэтаў. Мы вось тут не нічога ведаем, але ёсць аўтарытэты, якія ведаюць. Яны ведаюць і нам патлумачаць. Яны могуць нам патлумачыць сваё бачанне. І выдатна, калі гэта іх уласнае бачанне, а не перапевы яшчэ болей аўтарытэтных аўтарытэтаў. Насамрэч, гэтых візій-бачанняў у мастацтве можа і павінна быць мноства. Галоўнае, каб мы самі навучыліся бачыць, адчуваць і думаць у катэгорыях візуальнага мастацтва.
Мяняецца нашае ўяўленне пра мастацтва і спосаб ацэнкі. Ацэнка паўстае не ў выніку асабістага кантакта з творам, а вынікае са статуса твора альбо творцы. І гэта, па мойму, кепска. Для мяне галоўнымі крытэрамі з’яўляюцца суб’ектыўныя фактары, я магу іх назваць. Гэта тое, “чапляе“ мяне твор, ці не. Гэта тычыцца любога віда мастацтва, бо мастацтва на тое і мастацтва, каб чапляць, то бок уздзейнічаць на нас эмацыйна. Гэта наяўнасць у аўтара свайго уласнага пазнавальнага стыля, сваёй эстэтыкі, з чаго павінна вынікаць, на маю думку, галоўнае: ці стварыў аўтар сваю уласную візію света, альбо, што яшчэ цікавей, ці стварыў ён свой уласны сусвет… І яшчэ адзін крытэр – ў кожным творы я шукаю парадак, сістэму, лад. Новы, нечаканы, шакуючы, нават, хай сабе і дысгарманічны, калі гэта трэба, але лад.
Стылі і сусветы закладзеныя недзе глыбока ў кожным чалавеку. Звычайна, гэта вобразы, паўсталыя яшчэ ў дзяцінстве. Гэта тычацца і літаратуры, і выяўленчага мастацтва.
У мастацкіх колах прынята лічыць, што настаўнік навучыць не можа, а толькі ты сам можаш навучыцца. Настаўнік дапамагае табе навучыцца самому. Ён інспіруе, падштурхоўвае, накіроўвае, альбо наадварот, ставіць цябе ў рамкі, не дае расслабіцца. Ўсё, што ты можаш сказаць, закладзены ў самім табе. Лепшае, што настаўнік можа зрабіць – гэта не замінаць, не гвалціць, не прымушаць. Галоўнае, што дапамагала нам фармавацца, гэта асяроддзе – вучэльня ў нас была вельмі вальнадумная… А добры настаўнік лепшае, што мог зрабіць – не разбураць гэтае асяроддзе. Ў ідэале, нейкім чынам яго інспіраваць і падтрымліваць.
Мастацкія рухі, мне падаецца, цяпер ужо не паўстаюць вакол настаўнікаў. Ці не апошнім такім прыкладам была Віцебская мастацкая вучэльня на самым пачатку свайго стварэння. Мне здаецца, рух, ці школа, паўстае тады, калі раптам, людзі пачынаюць адчуваць адначасна тое, што “вісіць у паветры“. А потым, гэтае “нешта“ так ці інакш у іхняй творчасці адлюстроўваецца. Падчас майго навучання нешта такое насілася ў паветры, хаця да Перабудовы было яшчэ далёка.
Савецкі Саюз яшчэ функцыянаваў нібыта без збояў, а ўжо адчувалася, што нешта не так. Як у тым кіне) Афган, змены правадыроў, падзеі ў Польшы… Дарэчы, я быў у Польшчы, калі там пачыналася. Мы пераехалі мяжу і толькі па той яе бок даведаліся, што войскі сцягнуты вакол Гданьску, што прафсаюзы бунтуюць. Людзі ў цягніку вельмі актыўна, адкрыта і з непрыхаванай сімпатыяй да страйкоўцаў гэта абмяркоўвалі. Мае сваякі жылі ў Любіне, там медзяныя шахты, там Салідарнасць ладзіла падземныя страйкі, шахцёры спускаліся пад зямлю і не працавалі. Менавіта там, у Любіне, былі ахвяры сярод цывільнага насельніцтва падчас разгону дэманстрацый, што ўвогуле, для супрацьстаяння ў Польшы было досыць рэдкім выключэннем – настроі людзей былі настолькі рашучымі, што кіраўніцтва пазбягала кровапраліццяў.
Ўвогуле, там ўсё было вельмі сур’ёзна, на агульным уздыме. А яшчэ рамантычна, гераічна, як у кніжках. Мне, натуральна, падабалася. Мяне яшчэ ў школе настаўніца гісторыі называла “дысідэнтам”. Ну а як? Бабуліну сям’ю раскулачылі, татава тату расстралялі, мама бачыла, што рабілі Саветы з украінцамі ў Заходняй Украіне. Мае родныя жыццё бачылі і пра гэта жыццё распавядалі. Дома не хлусілі, казалі як ёсць. І я ведаў гісторыю сям’і дакладна. Ў Польшчы не было такіх татальных жудасных рэпрэсій, як тут у нас, але зло не вымяраецца колькасна, яно ў любой колькасці зло. І ў любым абліччы. Палякі на кожным кроку адзін адному даводзілі (а заадным разам, і самім сабе) што і чаму ў краіне кепска – і ў рэйсавым аўтобусе і ў краме. Ну, а ў цягніку то цэлы цыкл лекцый можна было праслухаць ад спадарожнікаў.
Так склалася, што шмат маіх сяброў былі датычныя да паўстання беларускага рока на пачатку 80х. Гэта яны стварылі Мрою, Студыё7, потым Бонду. Яшчэ некалькі гуртоў так і засталіся ў пражэктах. Мы неяк рэгулярна перасякаліся, тады, калі саміх гуртоў яшчэ не было, а толькі пра іх размовы. З мроеўцамі я вучыўся. Рок (у сэнсе не віа, не джаз-рок і не каверы) на той час, тут не гралі. Была група Сузор’е. Там гралі добрыя музыкі. Але гэта быў такі, нібы дазволены, камсамольскі рок, злеганца прыджазованы. Мае ж сябры хацелі граць “сапраўдны“ – то бок, жорсткі, эмацыйна выразны, шчыры, бунтарскі. Такі, якім ён паўставаў у 60я і якім бываў і потым у лепшых сваіх праявах. А паколькі ўсе мы тады, па вялікім рахунку, толькі вучыліся, а бачыць вынікі хацелася адразу, то марылі і гаварылі мы значна болей, чым рабілі.
Шмат хто тады лічыў, што рок можна спяваць толькі па-ангельску. Мы спрачаліся, бо на той момант шмат выдатнай, абсалютна новай музыкі з цікавымі, блізкімі па духу, тэматыцы і мове тэкстамі, гралася ў суседняй Польшы. Па-расейску ўжо спявалі Машына часу, Акварыум, Заапарк. А па-беларуску не спяваў ніхто.
Калі паўсталі першыя беларускамоўныя песні, я быў у войску. Здаецца першым быў Лявон, бо ён “высьпеў” да такога яшчэ ў Вучэльні. Але, і іх, мроеўцаў, неўзабаве забралі ў войска. Яны не пасьпелі зрабіць запіс, і першае, што я пачуў па-беларуску (ўжо ў войску) было некалькі кампазіцый Студыё7. Тэксты напісаў бубнач Сяргей Кныш (Боршч), скульптар па адукацыі. І тады адразу стала ясна, што такіда, рок па-беларуску спяваць можна, музыка добра кладзецца на мову. Пазней вярнуліся з войска мроеўцы і неўзабаве з’явіліся і іхнія запісы. Аднак, я іх упершыню пачуў не са стужкі, а жыўцом, на начным канцэрце ў нейкай богам забытай вёсцы, пад Даўгавпілсам, падчас сумеснай з латышамі акцыі супраць будаўніцтва Даўгавпілскай ГРЭС.
У мяне аднакласнік быў дыджэям. Іх тады было не так шмат, усе вядомыя. Я яму прынёс першыя запісы па-беларуску, а ён не стаў ставіць, сказаў, што засмяюць. А гады праз два ўжо шмат хто спяваў на мове.
У вучэльні беларушчыны было болей чым вонкі. Ў нас нават сцяг вывесілі бела-чырвона-белы на будынку. Яшчэ на пачатку 80х. Ніхто не ведаў, што гэта такое, і ён тыдзень правісеў над галоўным уваходам. А потым пачалі цягаць усю вучэльню. Я тады ў войску быў, дык мяне ў войску цягалі. Для мяне вучэльня была асяродкам і інтэлектуальным, і творчым. А яшчэ мае сябры з па-за вучэльні – з нашага двара, вуліцы, школы.
Найчасьцей мы сустракаліся на каве, ў кафетэрыях на Чырвонай, у Тартах, на Падкове альбо дзе яшчэ. Кавярняў у сэнсе папіць кавы ў Мінску не было, а кафетэрыяў пасля Алімпіяды80 багата. Яны досыць хутка сталі нефармальнымі клубамі, аж так дэмакратычнымі, што далей няма куды. Кава добрая, але са шклянак, стоячы, і не заўсёды. Час ад часу яна знікала і нам даводзілася мяняць месца дыслакацыі. Потым, на досыць даўгі час такім месцам стала “Кавярня“ ў Траецкім, тады кола знаёмых рэзка пашырылася, там шмат было людзей з усяго горада, зусім з іншых тусовак.
Яшчэ была Майстроўня. Там былі Дубавец, Вячорка, Вітушка, Сапач і шмат хто яшчэ. Афіцыйна яна называлася “Спеўная майстроўня“ і большасць часу мы развучвалі народныя песні і спявалі хорам. Мяне, шчыра кажучы, спяваць у хоры мала цікавіла, мяне больш цікавілі даклады, якія рабіліся ў перапынках. І хадзіў я туды за інфармацыяй, за ведамі, за мовай. Гэта было адзінае месца ў горадзе, дзе моладзь натуральным чынам гаварыла па-беларускі. На сустрэчах, якія ладзіла Майстроўня, я ўпершыню пачуў Глобуса і Разанава. А дома даведаўся, што Глобус наш далёкі сваяк.
Нейкі час мне імпанавала кола хіпі, альбо пацыфістаў, як яны тады называліся. Хіпі мне падабаліся, бо выглядалі іначай. Маляўніча і стыльна. Ў нашай вучэльні гэта віталася, у нас усе апраналіся дзіўнавата. Некаторых, то і ў міліцыю за гэта забіралі. Мяне таксама забралі аднаго разу. За даўгія валасы, сандалі і падсумак ад супрацьгазу. Ўсе мае рэчы, ўсе канспекты павывучалі. Найболей падозранняў выклікаў канспект па пластычнай анатоміі – там косткі розныя, шкілеты, мышцы. Потым сказалі, што Мастацкая вучэльня іх ужо дастала і адвезлі ў пастарунак, адкуль выпусцілі толькі пад раніцу. Трымалі доўга, бо чакалі, калі “следчыя“ прыедуць на размову.
“Следчыя” наколькі я цяпер разумею, займаліся моладзевымі субкультурамі. Трэба сказаць, што ўсе мінскія моладзевыя тусоўкі, якія я ведаў, былі далёкія ад палітыкі. Пратэстныя настроі безумоўна былі, але яны не выліваліся ў палітычныя рухі. Калектыўнае падсвядомае ўнікала палітыкі. Гэта было, як кругі на вадзе, якія немажліва ані спыніць, ані злапаць. Нават майстроўня, безумоўна, самы інтэлектуальны моладзевы клуб таго часу, была клубам не палітычным, а культурніцкім. Палітызацыя пачалася пазней, ў канцы 80х. Да гэтага трэба было яшчэ дарасці.
Вяртаючыся да хіпі, трэба сказаць, што спачатку і яны падаваліся мне абазнанымі. Ўтаемнічонымі ў нешта важнае, у нейкія схаваныя сэнсы. Досыць хутка, я аднак зразумеў, што нічога схаванага там не было. Толькі абалонка. Ўсе сэнсы змяшчаліся ў адну, ўсім вядомую тэзу. Тэарэтычна, можна было “пашырыць свядомасць” з дапамогай наркотыкаў, але мне гэта і тады падавалася занадта простым, калі не сказаць дурным, і тым болей цяпер, калі ўсе мае колішнія знаёмыя эксперэментатары там, дзе пашыраць ўжо нічога не трэба. А тэзу тую я і зараз уважаю за слушную.
Вучэльню я скончыў у 83м. Годам раней памер Брэжнеў, яму на змену прыйшоў Андропаў, вайна ў Афганістане была ў самым разгары, канца ёй было не бачна, а ў Польшы толькі-толькі адмянілі ваеннае становішча. А калі яго яшчэ не адмянілі, і нешта там занадта ліберальнічалі з нязгоднымі, то ў нашай Вучэльні быў сход. Камсамольскі. Кіраваў сходам старшыня нашай камсамольскай арганізацыі, прозвішча не памятаю. Ён потым у Перабудову дэмакратам ужо быў. І зараз, думаю, таксама пры дзеле. Парторг Іван Кузьміч сачыў за парадкам. І вось, зачытваюць нам гатовы тэкст нашай жа пастановы. Як бы мы нібыта самі склалі. Маўляў, у брацкай Польшы неспакойна, шкодныя, на сужбе у Захада, элементы ўшчэнт абарзелі, і што мы занепакоены надта і патрабуем рашучых мер ад Савецкага Урада. То бок, каб войскі туды ўвесці. Гэта мы адразу з сябрам сцямілі і нутрана не пагадзіліся. А калі галасавалі (а ўсе, ясная справа, галасавалі “за“), то мы прагаласавалі “супраць“. Я думаў, парторг нас там і заб’е. А ён паглядзеў скрозь нас строга і сказаў: “супраць няма“.
На дыплом я рабіў серыю плакатаў “дзеячы культуры Беларусі“. Тады такія тэмы не віталіся. Дэрыктар Краўчук быў не надта задаволены. Сябру, які рабіў такую ж тэму і абараняўся па беларуску, ён знізіў на бал адзнаку. Прынцыпова. Выкладчыкі потым казалі, што так і сказаў тады дырэктар: не могу поставить отличную оценку человеку, который демонстративно отвечает по-белоруски. Я быў хітрэйшы, мовай на дыпломе не свяціў і атрымаў пяць. А калі шчыра, то проста саромеўся. Бо гаварылі мы яшчэ так сабе, з памылкамі, блыталіся, а тут абарона, і так хвалюешся, а трэба яшчэ нешта казаць уцямнае перад камісіяй. Я ведаю, як гэта складана загаварыць па беларуску, ды яшчэ ў недобразычлівым асяроддзі. А яно паўсюдна было тады. Былі здзекі з боку некаторых выкладчыкаў, адному сябру ў паліклініцы студэнцкай адмовіліся медычную дапамогу адказваць, мне пашпарт не аддавалі ў пашпартным аддзеле, ўрэшце рэшт, дырэктар проста пісаў даносы на беларускамоўных у кгб, а тыя потым прыходзілі “бяседаваць“. Дык мы яшчэ дзеці тады былі, а ўжо як ворагі.
Караткевіч
Я быў звычайны гарадзкі хлопец, у мяне ані дзядоў не было на вёсцы, ані асаблівых да яе сантыментаў. Мы неяк здымалі на два месяцы прахадную веранду ў вёсцы Батуранка пад Мінскім, ну каб малако і паветра, але я “не пранікся“ неяк. Ў нас на Камароўцы было цікавей – і садоў болей і базар пад бокам. Потым, ад першага класа пачынаючы, шмат гадоў запар, я ездзіў з мамай на вучэбную базу геафака, на Заходнюю Бярэзіну, на Валожыншчыну. Там вельмі прыгожыя краявіды, брукаваныя дарогі, а ваколіцы багатыя рознай старасвеччынай. І хутароў было багата, а мясцовыя размаўлялі на выдатнай беларускай, ды так, што не зразумееш. Як за мяжой. Гэта і было за мяжой, за старой, за даваеннай. І мова была там была не надта падобная на тую, што па радыё.
Трэба сказаць, што ў мастакоўскім асяроддзі заўсёды былі людзі, якія гаварылі па-беларуску, ведалі беларускую культуру і жылі ў ёй. Шмат тады рабілася мастакамі твораў на беларускую тэму: ілюстрацыі, станкавая графіка, жывапіс. Увогуле, “Нацыянальная“ тэма (да пэўнай мяжы) была нормай. Я гэта таксама лічыў нормай, але каб гэта мяне вабіла і прыцягвала, то не. Хацелася чагосьці больш арыгінальнага. Пакуль не склалася свая сістэма каштоўнасцяў, хочацца арыгінальнага. Альбо прыкрыцца чужым аўтарытэтам. Гэтак і я. Цікаўнасць да беларушчыны з’явілася пасля Караткевіча.
Даведаўся я пра Караткевіча на выставе. У тыя часы, на пачатку 80х, кожная выстава ў Палацы Мастацтва была падзеяй. Прыходзіла шмат людзей – мастакі, пісьменнікі… Неяк ладзілася вялікая выстава мастакоў тэатра і тэлебачання. Я звярнуў увагу на невялікую працу, якая экспанавалася пад шыльдай “эскіз да фільма “Дзікае паляванне караля Стаха” па раману Уладзіміра Караткевіча”. Сама праца спадабалася, а подпіс да яе заінтрыгаваў. Нават, зачараваў. Таямнічая назва невядомага рамана нейкага Караткевіча. Назва сапраўды геніяльная! Цягне на асобны твор. Адразу запамінаецца. І я пачаў пытацца ў знаёмых, хто такі Караткевіч. Сусед мне сказаў “Дык гэта ж беларускі пісьменнік! Але яго не дастаць”. Я пайшоў у бібліятэку, мне сказалі: “Возьмеце праз месяц, у нас на Караткевіча чарга”. Я дачакаўся. “Дзікае паляванне” было па-руску. У Нёмане, здаецца. Спадабалася вельмі. Пасля яшчэ раз перачытаў па-беларуску. А там такая мова, стыль, вобразы! Іншая краіна, але шмат у чым пазнавальная. І маё бачанне свету і самога сябе ў ім пачало пакрысе мяняцца.
Дзякуючы Караткевічу, я займеў сваю культурную прывязку, прастору. А да таго быў як бы сам па сабе… Гэта можа і зручна, але плытка неяк. Караткевіч свой, тутэйшы, і ў той жа час не савецкі. А вось беларуская літаратура ў школьнай праграме ўспрымалася, як частка савецкай традыцыі, нават, калі такой дэ факта не была. Шмат людзей прачытаўшы Караткевіча, абіралі беларускую культурную мадэль. А прыналежнасць да пэўнай культурнай мадэлі, да традыцыі, гэта матывацыя і адказнасць. Калі ты ўсведамляеш сябе яе часткай і спадкаемцам, то мусіш пра яе рупіцца, памнажаць і калі трэба бараніць.
Я, відаць, ужо ў вучэльні пэўную адказнасць адчуваў. Гэта зусім не азначае, што я маляваў рушнікі і збаны. Не, якраз гэтага я не рабіў. Мяне больш цікавіла візуальнае афармленне беларускіх культурніцкіх ініцыятываў – канцэртаў, акцый, часопісаў, кніжак, дыскаў. Па вялікім рахунку, мне хацелася зрабіць візуальны стыль найноўшай беларускай культуры пазнавальным, прывабным, адпаведным. Я думаў (і думаю), што якасны (я рабіў як умеў, але намагаўся рабіць гэта максімальна якасна) дызайн дапаможа ў “прасоўванні“ беларускіх культурных прадуктаў, а таксама будзе працаваць на паўстанне яе візуальных вобразаў і стыля.
Тады ж я пачаў пісаць тэксты. Натуральна, па-беларуску. Ў мяне ўжо тады не было сумневу. Падстрахаваўся такім чынам, ціпа. Бо калі ты ў адным жанры працуеш, заўсёды непазбежныя творчыя крызісы, самапаўторы і гэтак далей. А калі працуеш у розных жанрах, то калі тут не атрымліваецца, ці проста надакучыла гэта рабіць, можна пераключыцца на зусім іншае. І наадварот.
Асабіста з Караткевічам я сустракаўся усяго толькі раз у жыцці, мімаходзь і зусім не так, як пра тое марылася. Адбылося гэта ў тым самым Палацы Мастацтва, праз пару год пасьля таго, як я ўпершыню ўбачыў ягонае прозвішча на подпісе да карціны. Было ўрачыстае адкрыццё нейкай значнай выставы, я разам з аднагрупнікам Сашам Зархам стаяў у натоўпе непадалёк Караткевіча і мы, замест слухаць прамовы, хіхікалі. А Караткевіч як зароў тады на нас!… І мы сьціхлі адразу. Класік ўсё-такі.
Войска
У войску я служыў у той час, калі адзін за адным мяняліся генсекі. І кожнага разу я перапісваў іхнія цытаты. Замазвалі цытаты Брэжнева, пісалі цытаты Андропава, пасля Чарненкі. А пазней, калі ўжо быў Гарбачоў, наш зампаліт, які перад тым прайшоў Афганістан, і якому пасля гэтага абсалютна ўсё было па барабану, нам сказаў: “Пакідай цытату, мяняй толькі прозвішчы. Іх і так ніхто не чытае”.
Як ні дзіўна, у войску, нават самыя-найсамыя паталагічныя тыпы шануюць пазіцыю. І наадварот, забіваюць у бруд, у літаральным і пераносным сэнсе, калі яе няма. Чалавек паддаўся – і ўсё, затаўклі яго. Трэба трымацца свайго і атрымліваць за гэта па галаве, але нядоўга, як той казаў. Адпор выклікае павагу і статус, падпарадкаванне – яшчэ большы прэсінг.
Заступіўся я аднойчы за аднаго “маладога“ беларуса перад азербайджанцамі. Азербайджанцаў шмат было ў нашай роце. Яны праслужылі болей за таго беларуса і па няпісаных вайсковых законах мелі права на прымус. На здзек, на збіццё. А я меў права заступіцца. Я заступіўся, яны ашчэрэліся, але хлопца адпусцілі. А ўначы, будзяць яны мяне і клічуць са свайго кута на размову – яны у адным куце ўсе спалі. Начныя разборкі, зразумела, не для прыемнасцяў робяцца. Ну, падыходжу, а яны мне “на, вазмі”. І даюць нешта ў пакеце цэлафанавым. Я бяру, а яно цёплае, мяккае, памерам, як рука адсечаная. Вось жа, думаю, вырадкі… Хлопцу руку адсеклі! Ў нас і не такое здаралася. А гэта быў батон каўбасы варанай. Цёплы. Яны працавалі на мясакамбінаце (нас час ад часу дасылалі на такія дзіўныя працы) і панатырылі каўбасы колькі схаваць змаглі. Свяжак. Яна яшчэ састыць не паспела. Далі яны мне гэную каўбасу і кажуць “На, вазьмі, эта за тваё добрае сэрца”.
А заступіўся я таму, што хлопец быў беларус. У войску былі зямляцтвы. Фармаваліся яны не па нацыянальнай прыналежнасці, а тэрытарыяльнай. То бок, усе, хто з Украіны – хахлы, ўсе, хто з Беларусі – бульбашы, ўсе, хто з Балтыйскіх рэспублік – немцы. Выключэнне складалі чачэнцы, бо пераважная іх частка была раскіданая па ўсім Саюзе. Сваіх трэба было бараніць, бо калі ты за свайго не заступішся, то ніхто за яго не заступіцца і яго будуць кантаваць. І закантуюць так, што ён стане чмошнікам, а гэта паніжае статус усіх чальцоў зямляцтва. Я свядома не кажу пра катэгорыі салідарнасці і проста гуманныя адносіны, гэта прысутнічае на асабістым узроўні само сабой, асабісты выбар застаецца ў любой сітуацыі, проста ягоны кошт узрастае да максімума. Сістэма адносінаў пабудаваная такім чынам, каб гэтага “асабістага было як найменей. Сістэма варварская і негуманная. Не ведаю як зараз, а тады яна функцыянавала на поўніцу, са згоды, а нават, пры патуранні афіцэраў.
Беларусы былі далёка не самым згуртаваным зямляцтвам. Беларусы былі кожны сам па сабе. Як тут, у цывільным жыцці, гэтак і там, мы не маем нутранай патрэбы ў гуртаванні, нават перад пагрозай звонку. І гэта не тактыка партызана. Партызанаў “сола“ не бывае, за партызанам заўсёды стаіць партызанскі атрад. Беларусы (у сэнсе, ўсе, хто прызываўся з Беларусі) розніліся ад астатніх. Адукацыяй, майстравітасцю, адсутнасцю агрэсіі, нават рахманасцю. Але палка з дзвух канцоў і гэтая неагрэсіўнасць праяўлялася ў нежаданні пастаяць за сябе, аказаць супраціў, пайсці насуперак пануючаму парадку. А калі ты сам за сябе не змагаешся, то ніхто табе дапамагаць ня будзе, нават свае.
Чачэнцы былі найбольш згуртаваным зямляцтвам. Яны сваіх прымушалі змагацца. Бо і сярод іх не ўсе ваяры ад прыроды. Ў іх была жорсткая нутраная дысцыпліна і падпарадкаванне, але таксама ўзаемадапамога. Ў экстрэмальных умовах гэта дзейнічае эфектыўна. І яшчэ, было зразумела (гэта адчувалася скурай) , што шмат хто з іх быў гатовы забіць альбо памерці самому. Гэта скрайняя мяжа супрацьстаяння, найвышэйшая стаўка ў спрэчцы. Гэта не гуманістычна, не па еўрапейску, але дзейнічае. Там дзе не дзейнічае цывілізаванае права. Гэтым, у прынцыпе, Каўказ розніцца ад астатніх. Гатоўнасцю вырашаць канфлікт коштам жыцця.
Так і зрабіў у нас адзін чачэнец, забіўшы свайго ротнага. Штосьці яму камандзір сказаў, а ён уначы ўзяў аўтамат і застрэліў. А пасадзілі беларуса, на той момант дзяжурнага па роце, які яму той аўтамат даў. Чачэнец нож яму прыставіў да горла і сказаў, што заб’е. І той аддаў. А як пачалося расследванне, дык прыехаў бацька таго чачэнца, нейкі вараціла падпольны. Не ведаю, што ён зрабіў, але справу прыкрылі, зрабілі афіцэра-нябожчыка самога вінаватым, як быццам нябожчык сістэматычна зьневажаў гэнага чачэнца нацыянальную годнасць. У савецкіх законах артыкул нават быў: абраза нацыянальнай годнасці. Чачэнцу далі пару гадоў усяго, а беларусу па поўнай.
Пра расейцаў цяжка нешта адназначна казаць, яны надта розныя. Бо краіна вялікая. А яшчэ, з майго досьведу, цяжка прагназуемыя. То ён сябра табе спрадвечны, кроўны, то суддзя ў апошняй інстанцыі, а ты ўжо і не брат, а вораг. Не вядома, чаго чакаць ад іх.
Ўвогуле, што б там не казалі, што ўсе людзі аднальковыя, гэта не так. Усе мы вельмі розныя. Са сваімі плюсамі, мінусамі, са сваімі вартасцямі і забабонамі. Адрозненні ў культуры, ментальнасці, светапоглядзе народаў былога СССР былі настолькі вялікімі, што само сабой паўставала пытанне, як гэта ўсё змагло аб’яднацца і чаму дагэтуль не развалілася. Пытанне збольшага рытарычнае, адказы на яго давала вайсковая рэчаіснасць.
Новая краіна
Ў войску я ліставаўся і з Вінцуком Вячоркай, і з Феліксам Аксёнцавым, і яшчэ шмат з кім. Хлопцы мне выцінкі з газетаў дасылалі. Таму нейкі кантакт са знешнім светам у мяне быў. І з лістоў было зразумела, што краіна мяняецца. Да таго ж, я не ў тундры служыў, а ў Берасці, адно што на самай ўскраіне. Вакол толькі пусткі і прыватны сектар безпрасветна смутны. І калі я вярнуўся, было адчуванне, што вярнуўся ў іншую краіну.
Я ў войску пасябраваў, і дагэтуль сябрую, з хлопцамі, адзін латыш, другі эстонец. Дагэтуль кожны год сустракаемся. Мы дэмабілізаваліся ўвосень 85га, а ўвёсну сустрэліся ў Тарту, на адным з першых, савецкіх яшчэ, рок-фестываляў. А там ужо і хіпі і панкі, і ніхто іх не ганяў (а ў Мінску дагэтуль ганяюць), там ужо эстонскія сцягі на канцэртах (а ў нас дагэтуль пад забаронай). Тады, ў Тарту на фестывалі, ў мяне ці не ўпершыню ўзнікла ўпэўненасць, што хутка ўсё памяняецца і будзе мяняцца, пакуль не разваліцца і што гэта незваротна. Фестываль у той год прыпадаў на Дзень Перамогі і праходзіў пад нейкім пацыфістычным лозунгам, кшталту make peace not war. А ў Мінск я адтуль з рэзервістамі вяртаўся ў адным вагоне. Поўны вагон іх быў, дзядзькі ўсе ўжо сталыя, сваё даўно адслужыўшыя, ўсе этнічныя рускія, эстонцаў не было зусім. Смертнікі. Везьлі іх ў Чарнобыль, аварыю ліквідаваць.
У Беларусі яшчэ доўга нічога не мянялася. Ў іх там ужо Народныя франты ва ўсю, а ў нас ціха, як на могілках, ніхто не высоўваецца. Потым артыкул у ЛіМе пра Курапаты, як бомба… Памятаю ў грамадскім транспарце ў Менску, куды не зойдзеш, паўсюль чытаюць. Потым першыя мітынгі, яшчэ не палітычныя, потым ужо і палітычныя, потым Народны фронт.
Канечне, было жаданне нешта і самому рабіць дзеля пераменаў. Але публічная палітыка мяне тады не цікавіла, як сфера дзейнасці. Не цікавіць і цяпер, па вялікім рахунку. Я перакананы, што палітыка гэта працяг культуры ў яе шырокім значэнні. Неакрэсленасць, няспеласць культуры спараджае такую самую палітыку. Я не пра палітыкаў зараз, а пра вынікі. Людзей, здольных займацца палітыкай хапае. А вынікі вядома якія.
Яшчэ ў часы Перабудовы і пазней, у першыя гады станаўлення Беларускай незалежнасці, было зразумела, што палітычны падзел у грамадзтве насамрэч з’яўляецца люстраным адбіткам падзела цывілізацыйна-культурніцкага. І дагэтуль так. У нас не палітычныя ідэі змагаюцца, а дзве цывілізацыйныя мадэлі. І ўсе спрэчкі на палітычныя тэмы, колькі памятаю, былі спрэчкай дзвух розных светапоглядаў, дзвух розных традыцый – уласна беларускай і расейскай, савецкай. Таму, і тады і цяпер, удзел у культурніцкай працы мне падаецца не менш патрэбным, чым у палітычнай.
Пры гэтым, я лічу, што ўдзел у палітычным жыцці краіны гэта асабісты абавязак кожнага грамадзяніна, а тым болей тых, каго прынята называць інтэлігенцыяй, і тым болей інтэлектуалам. Гэта азначае цікавіцца і ведаць тое, што адбываецца ў краіне, думаць пра краіну, ажыццяўляць свае канстытуцыйнае правы, а таксама публічна даносіць свой пункт гледжання, крытыкаваць і удзельнічаць у пратэстах, калі гэта неабходна.
У мяне ніколі не было ілюзій наконт таго, што мастацкае слова, ці тым болей твор візуальнага мастацтва, можа наўпрост палепшыць жыццё, змяніць сітуацыю ў краіне. Наўпрост палепшыць жыццё можа толькі дызайн)) У тым сэнсе, што ён можа палепшыць асяроддзе, прастору, ў якой мы жывем. Іншыя віды мастацтва працуюць апасродкавана, яны ствараюць новыя сэнсы і вобразы, запаўняюць імі культурную прастору, часам безмэтава, проста так. Мастацтва нікому і нічога не павіннае. Яно можа рэагаваць на актуальныя праблемы, а можа не рэагаваць. Творца (як творца) павінен ствараць, гэта ягоная місія. Творчасць, гэта сакральны акт, які не заўсёды ад творцы залежыць. Іншая справа, што кожны творца яшчэ і чалавек і грамадзянін, не варта пра гэта забывацца. Як гэтую тройцу (насамрэч іх яшчэ болей) сумяшчаць унутры адной асобы – спрадвечнае пытанне. Кожны як можа, гэтак і сумяшчае.
Ў часы гістарычных зменаў, калі падзеі, ідэі і думкі сканцэнтраваныя і носяцца ў паветры, гэта неяк само сабой атрымліваецца, без нутранага канфлікту. Ў 80-90я так і было. Прага зменаў, творчы ўздым былі настолькі магутнымі, што іх інэрцыі хапіла да пачатку 2000х. Калі ў 94м Беларусь зрабіла свой цывілізацыйны выбар на карысць неіснуючага ўжо Саюза, фактычна абрала мінулае замест будучыні, я ўспрыняў гэта як гэта цывілізацыйную катастрофу. Пытанні і вынікі рэферэндума 94га гэта пацвердзілі. Пачалося закручванне гаек, а логіка закручвання гаек такая, што круціць трэба нонстоп, без уселякіх там люфтоў і аслабак. Апошні шанец выправіць сітуацыю мы згубілі на рэферэндуме 96га. Гэта як бы вам дзверы адкрылі, паказалі светлую будучыню з травянымі газонамі, а потым закрылі зноў і вяртайцеся на нары.
Ясна, што не ўсё так адназначна і не ўсё так безпрасветна. Людзі і не ў такіх умовах жывуць і нават, шчаслівыя бываюць. Рабіць сваю справу усё адно трэба. Паміраць збірайся, а жыта сей. Універсальная максіма. Калі не сеяць, дык і не ўзыйдзе. Ну, хіба што пустазелле чужым ветрам занесенае. Але колькі мажлівасцяў мы ўпусцілі за гэтыя гады, колькі не зрабілі з таго, што варта было зрабіць, і колькі нарабілі такога, што яшчэ дзесяцігоддзямі будзем выпраўляць.
У 97м мы запісалі і выдалі Народны альбом. Ён пра тыя каштоўнасці, якія заўсёды побач, якія не кідаюцца ў вочы і не трапляюць пад накіраваныя ўдары ў культурных войнах. Яны пра з’явы і рэчы камерныя, прыхаваныя ад публічнага паказа, але вядомыя і зразумелыя амаль кожнаму. Гэта тое, з “чего начінается Родіна”, як у той вядомай савецкай песьні. Гэта дом, бацькі, ці шырэй сям’я, гэта звычкі, побытавая традыцыя, ўключна з ежай, культурай спажывання алкаголя, гэта смакі і пахі, краявід. Гэтая тэрыторыя культуры менш за ўсё паддаецца гвалтоўным зменам, варта толькі ўсведамляць яе каштоўнасць.
Гэта натуральна. Беларусы ўнікальныя тым, што развучыліся любіць і шанаваць сваё. А на значную частку проста забыліся. Зараз, каб пакаштаваць беларускія стравы, ці купіць беларкскія традыцыйныя прадукты, трэба ехаць у Вільню. Затое, ў нас з’явілася безліч чужых прадуктаў мясцовага вырабу. Не, я не супраць таго, каб кухня была максімальна разнастайнай. Я толькі за. Я, аднак, яшчэ за тое, каб мы ведалі, разумелі і захоўвалі свае традыцыі. Чаму гэта павінна рабіць і за нас таксама маленькая Летува?
Тое самае тычыцца і іншых праяваў побытавай і высокай культуры, устойлівых упадабанняў. Са стратай сваёй адметнай культуры, ўсіх гэтых здавалася б неістотных маркераў адрознасці, пакрысе не застаецца нічога, што дае нам падставы называцца народам. Мы фізічна як бы ёсць, і межы на месцы, і назва краіны, а народа, як культурнай супольнасці няма. А калі няма народа, то наяўнасць межаў, гэта пытанне часу.
Радуе, што апошнім часам цікаўнасць да ўласнай культуры, да ўласных традыцый шырыцца, што з’яўляецца ўсведамленне і асэньсаванне яе вартасці. Адначасна засмучае тое, што калектыўнае ўяўленне пра беларускую культуру застаецца размытым, а сама культура атаясамляецца з тэрыторыяй. Насамрэч, прастора культурная і геаграфічная гэта не адно і тое ж. Зрабіць так, каб яны супадалі – праца на будучыню. Захоўваць і пашыраць беларускую культурную прастору – задача на сёння.
Лятучы
Я быў, шчыра кажучы, здзіўлены, калі мне прапанавалі выкладаць у “Лятучым”. Я ніколі не выкладаў, у мяне няма выкладчыцкага досьведу і “напрацаваных“ тэмаў. Мне складана ацэньваць узровень уласных ведаў, але ўсё жыццё я намагаўся даведацца пра Беларусь болей. Як заінтрыгаваў мяне некалі Караткевіч, дык я дагэтуль застаюся заінтрыгаваны. Караткевіч майстра быў ствараць загадкі. Па некалькі ў адным сказе ў яго бывае. Калі Малгажата Бухалік перакладала на польскую “Дзікае паляванне”, а яна перакладчык уедлівы, дык штораз кансультавалася: а што такое “балотная яліна”, а што такое “траістая музыка”? Вось і я так. Дагэтуль шукаю адказы. І нешта з таго што ведаю, магу перадаць іншым.
Мне асабіста выкладчыцкая дзейнасць дае мажлівасць самому даведацца пра тое, чаго я яшчэ не ведаю. Я бяру тэмы, якія мне самому падаюцца цікавымі і вартымі ўвагі. Пра якія хочацца самому даведацца болей. І спрабую знайсці адказы на пытанні, якія мне падаюцца важнымі. Бо ў звычайным жыцці на гэта няма ані матывацыі, ані часу, ані, па вялікім рахунку, прафесійнай патрэбы.
Тым болей, няма ў мяне патрэбы ў аналізе ўласнай прафесійнай дзейнасці – як, чаму, навошта. Я працую аўтаматычна, без аглядкі на нейкія правілы. Усе, відаць, так працуюць. Я і так імі валодаю. Гэта як са Станіслаўскім, выбачаюся за такое параўнанне… Ён пачаў сістэматызаваць і фармуляваць сваю “сістэму“ ўжо на піке славы, ў апошнія гады жыцця. Ў яго быў кантракт з амерыканскім выдавецтвам на публікацыю і тыя яго падганялі, пішыце, маўляў хутчэй, місцер Станіслаўскі! Нашто ён ім адказаў: “Няўжо вы думаеце, што ў мяне сапраўды ёсць нейкая гатовая сістэма? Асабіста мне яна не патрэбная. Я яшчэ мушу яе стварыць.”
Я таксама пачынаю асэнсоўваць і абагульняць уласны досвед таму, што гэта можа быць карысна іншым. Але мне самому гэта таксама аказалася карысным. Я больш дакладна пачаў бачыць і разумець тое, што раблю і да чаго імкнуся ў творчасці і прафесійнай дзейнасці. Я не пра прыёмы і правілы, а пра місію, крытэрыі, мэты. Зрэшты, на занятках я не вучу як рабіць дызайн – гэта, ў рамках невялікага курса, было б прафанацыяй. Я спрабую патлумачыць, што такое дызайн, якія крытэры яго ацэнкі, ў чым яго “якасць“.
Я намагаюся сістэматызаваць тыя прыёмы мыслення і тыя метады працы, якімі карыстаюся сам, альбо іншыя, больш знаныя за мяне дызайнеры. Карыстацца такой метадалогіяй можа любая творчая асоба, не толькі дызайнер.
Яшчэ мы спрабуем асэнсаваць і сфармуляваць тыя ўстойлівыя эстэтычныя ўпадабанні, якія стагоддзямі фармаваліся на нашых землях, з’яўляюцца неад’емным складнікам нашай культуры, але паступова знікаюць, замяняюцца на іншыя. Гэта прасторавае ўяўленне, гэта каларыстычныя ўпадабанні, стаўленне да дэкора, да прыроднага асяроддзя – ўсё тое, з чаго складаецца наша жыццёвая прастора.
Я не магу, на жаль, спраўдзіць, наколькі эфектыўна тое, што мы робім. Я разумею, што за час, які мы праводзім разам, мы закранаем тэмы досыць павярхоўна. Увогуле, што тычацца візуальных мастацтваў і музыкі, то бок мастацтваў невербальных, навучанне доўжыцца гадамі, дзесяцігоддзямі нават, усё жыццё. Што я магу паспець перадаць? Хіба што зацікавіць. Было б добра, каб усе яны сталі як мінімум, больш граматнымі, больш патрабавальнымі спажыўцамі дызайну, каб навучыліся самастойна адчуваць і мысліць у катэгорыях візуальнага мастацта. Каб ведалі, што Беларусь, гэта краіна з даўняй і багатай культурнай традыцыяй. Ну, і ўвогуле, каб шырэй і глыбей глядзелі на культуру, як на ўсеабдымны непарыўны працэс, дзе ўсё адно з адным звязанае і адно з другога вынікае.
Вучні? Я думаю, што ў сучасным мастацтве і ў дызайне ў прыватнасці, гэта даўно не працуе. Асяродзе – так, спрацоўвае. Каманда яшчэ можа быць, калі маштабныя праекты, але дзе ён, той маштаб у нашых эканамічных варунках? Вучань сам абірае настаўніка. Раней так было, прынамсі. Яшчэ раней, то я не чапаю ўжо. Калі вучань быў адначасова і служкам і памагатым… Гэта ўвогуле нейкая дзіч.
Мне не падабаецца кіраваць іншымі людзьмі. І каб мной кіравалі мне не падабаецца. Сяброўскія адносіны, партнёрскія адносіны – так. А кіраваць, альбо падпарадкоўвацца – не, не маё. Ўвогуле, я люблю і цаню людзей, але гэта іншае. Я гатовы падтрымаць і дапамагчы калі нешта вартае, але гэта іншае. Адносіны настаўнік-вучань будуюцца па іншых прынцыпах, на выбудову такіх адносінаў патрэбны час, мэта і матывацыя з абодвух бакоў. У першую чаргу, з боку вучня. Тое самае са слухачамі курсаў – калі ім цікава і патрэбна, яны прыходзяць, калі не, то не.
Дызайн
Тое, чым я займаюся апошнім часам, а ў прынцыпе і раней займаўся, і ўсё жыццё гэтым займаюся больш, ці менш паслядоўна, гэта сумежжа візуальнай, матэр’яльнай, побытавай культураў. Візуальная культура ў нас занядбаная. Яна ўвогуле шмат дзе занядбаная, прасцей пералічыць станоўчыя прыклады, чым адмоўныя, якія безліч. Візуальная культура, візуальная мова, мысленне ў візуальных катэгорыях з цяжкасцю і не заўсёды вербалізуюцца, з цяжкасцю перакладаюцца на мову вербальную. Да невербальных сэнсаў цяжка падабраць іх вербальныя адпаведнікі. Візуальная культура перадаецца праз асабісты кантакт, праз прыклады і перайманне. Са стратай носьбітаў гэтай культуры знікае мажлівасць яе рэтрансляцыі, перадачы наступным пакаленням.
Кажучы пра візуальную культуру, я маю на ўвазе не толькі розныя віды візуальных мастацтваў. Я маю на ўвазе нашую рэакцыю, перцэпцыю і ацэнку ўсяго таго, што мы бачым наўкола. І ў побытавым асяроддзе і ў асяроддзе працоўным, камунікатыўным, сакральным і гд. Тое што створана чалавекам, тое, што створана прыродай і тое, што створана прыродай з удзелам чалавека. То бок, паўтаруся, ўсё, што мы бачым наўкола. Рэчы, інтэр’ер, экстэр’ер, краявід.
Нешта засталося, але зараз і яно дабіваецца, апошняе. Шмат было куткоў, дзе традыцыйны краявід захаваўся толькі таму, што ў Савецкай дзяржавы не хапала сродкаў. Не далі грошай, не прыйшла чыгунка, не пабудавалі завод, не разгарнулі вайсковую частку і там само сабой захавалася. Гэта зусім не азначае, што гэта мёртвая зона, заняпад. Калі нашым людзям не замінаць, яны самі дадуць рады. Ў Іўе жыццё віравала і віруе, тое самае на Піншчыне…
Беларусь стала незалежнай. Вось тут бы агледзецца, захаваць непаўторнасць, гармонію, якая стагоддзямі паўставала і жыць сабе. А вось не! Новыя эліты гэтага хараства не бачаць, ім такое бачанне не пераказалі. А навучыцца самім – надта складана (кажу без іроніі). І складана і прычыны няма вучыцца. Бо эліта. Таму, ў якасці крытэраў хараства, ці “прыгожага” ўжываюцца прымітыўныя крытэры – чыста, арыгінальна, па-багатаму. То бок, “красіва”. Гэта цывілізацыйны адкат, які робіцца новым эстэтычным канонам. Ён матэр’ялізуецца за дзяржаўныя сродкі па ўсёй краіне, стварае абсалютна іншую прастору і краявід, пераймаецца і рэтранслюецца далей на побытавы ўзровень.
Казаць пра ролю адмыслоўцаў (архітэктараў, ландшафтнікаў, дызайнераў, гісторыкаў) у працэсе “упарадкавання краіны“ ў нашай сітуацыі не выпадае. Ў нас прафесіяналы выконваюць пажаданні, а часам канкрэтныя ўказанні дзяржаўных службоўцаў. Разам з тым, прафесійныя якасці гэтых выканаўцаў публічна не абмяркоўваюцца, самі асобы ў большасці выпадкаў застаюцца невядомымі шырокай грамадзкасці, адсутнічае іерархія імёнаў паводле талента і майстэрства.
Дызайн, я ўжо казаў, здаецца, ці не адзіны від мастацтва, які можа наўпрост паляпшаць жыццё – ўпарадкаваць прастору (і жытло і шырэй, навонкі), зрабіць яе больш гарманічнай, зручнай. Але дызайн не існуе сам па сабе, ў асобе дызайнера. Дызайн, гэта яшчэ і замоўца і карыстальнік. Найчасцей менавіта яны вызначаюць канчатковы выгляд і “філасофію“ прадукта, аб’екта, альбо комплекса аб’ектаў. Без адукацыі карыстальніка якасны дызайн не паўстане. Не паўстане ён і без дэмакратызацыі краіны і грамадства ў цэлым.
Датчане, зараз вядомыя ва ўсім свеце сваім якасным дызайнам і ўвогуле, камфортным ладам жыцця, называюць дызайн сярод найбольш важных маркераў уласнай нацыянальнай ідэнтычнасці. Нам, да іхняга дызайна, нажаль далёка, але цягнуцца трэба. Для краіны з нешматлікімі прыроднымі рэсурсамі, гэта яшчэ адзін рэсурс. Добры дызайн нам патрэбны не толькі дзеля таго, каб “жыццё стала лепей“, але яшчэ і таму, што ён стварае ўласны стыль, “твар“ Краіны, а гэта, ў сваю чаргу, ўмацоўваюць пачуццё саматоеснасці – тое, што нам таксама не будзе залішнім.
Чытаць іншыя гісторыі:
Как я стал интеллектуалом. Андрей Егоров