Алесь Разанаў. Зацемкі з тэлефоннай будкі

30 студзеня 2017

27 студзеня 2017 г., Мінск

Вершы чытаюцца і, чытаючыся, знаходзяць такі ці гэтакі водгук, а гэты верш Міхася Стральцова паклікаў у размову.

* * *

Пад шоргат кропель дажджавых

Ён з тэлефоннай будкі бачыў,

Як па галінах верхавых

Зялёны вецер пругка скача.

 

Ён наглядаў. Ён не спяшаў.

Нішто пагляд не абражала.

Як бы лячылася душа,

Яе як быццам суцяшала,

 

Што вецер згоды не пытаў —

Шалеў над горадам — і, ніцы,

Ужо на вулках шкуматаў

Плашчы, кашулі і спадніцы.

 

I ў гэтай будцы пад дажджом,

У нейкай роспачы вялікай,

Сябе за даўнім рубяжом

Убачыў ён — і не паклікаў.

 

He мог. А мо не захацеў.

He абазваўся нейкім знакам.

А той у дзіўнай віднаце

Ці то ўсміхаўся, ці то плакаў…

 

I ў гэтым горадзе чужым,

Які ягоным быў калісьці,

Ішлі інакшыя дажджы,

Іначай трапятала лісце.

 

Словы склаліся, у іх верш сказаў сябе – нішто ў ім ужо не зменіцца. Аднак зместы, што ў ім захоўваюцца – яны, калі верш чытаецца і калі прачытаны, кажуцца, выяўляюцца, удакладняюцца і таму, што яны кажуцца, выяўляюцца, удакладняюцца, мы ўваходзім з вершам у размову.

 

Каб словы змаглі і захацелі скласціся, яны мусяць быць пакліканымі неабходнасцю, якою, нават яшчэ не склаўшыся, істотны верш.

Кліча тое, што і само сталася пакліканым, і водгук – ужо размова.

Верш – ужо размова, і мы не распачынаем яе, а ў яе ўваходзім.

 

Да таго, як спраўдзіцца ў словах, верш ужо спраўджваецца ў рэчаіснасці, і душа яго перажывае.

Паэт у размове з душою, і ў размове з душою творыцца верш.

Тое, на што адгукаецца душа, у вершы набывае гук і слова.

 

Ён: гэтак наймяноўваецца ў вершы галоўная дзейная асоба. Мы гэтаксама будзем трымацца гэткага наймення, пішучы, каб, дзе неабходна, адрозніваць ад астатніх асабовых займеннікаў мужчынскага роду адзіночнага ліку, яго (найменне) ў разрадку: ё н, і не ў разрадку, дзе ў гэтым няма неабходнасці.

 

Маючы сябе, ё н мае шмат іпастасяў ці кшталтаў, яны называюцца: душа, ён сам за даўнім рубяжом, дажджавыя кроплі, якія, падаючы на тэлефонную будку, нешта кажуць, вецер, які да ўсіх і да ўсяго мае дачыненне, ды і сама тэлефонная будка, у якой ён апынаецца як у нейкім сваім целе.

І яшчэ сам верш – іпастась самой ёсціны: у ім з’ядноўваюцца дзелі, кожная з якіх мае сваю рэчаіснасць, і якія, кожная па-свойму, у ім выяўляюцца.

Усё называючы, сам верш застаецца без назвы.

Ён глыбока біяграфічны, “нутраны”, і тое “я”, якога ў ім няма, ад яго не аднята, а становіцца самім ім – вершам.

У вершы яднаюцца асабовае і безасабовае, назоўнае і безназоўнае, тутэйшае і тамтэйшае, але для таго, каб гэта пачало адбывацца, мусіць знайсціся месца сустрэчы – тэлефонная будка і ў ёй ё н, ад’яўлены ад усяго і з усім з’яднаны.

 

Словы, што сабраліся ў вершы, сведчаць пра нешта, што адбываецца па-за вершам. Іхні змест не ў іх саміх, а ў тым, што іх выклікала і з’яднала.

Сведчачы пра нешта, што адбываецца тут, усёю сваёю душою верш скіраваны некуды туды, дзе дзейсніцца тое, што вызначае, якім яму быць і як вымаўляцца.

 

“Зялёны вецер пругка скача…”

У вершы нідзе нічога не гаворыцца, які гэта вецер – вясновы альбо летні, але па ўскосных прыкметах і невідавочных адзнаках, можна здагадвацца, што вясновы, вясновы ў змозе і ў дужасці, што не месціцца ў з’яўным абсязе.

Па-першае, самі словы “зялёны” і “вясновы” лёгкадалучальныя і ўзаемазамяняльныя: аднолькавая колькасць складоў і таясамая рытміка; далей: сам гэты вецер па натуры вясновы – гарэзлівы і свавольны, “зялёны”(“пругка скача” па галінах, “шалеў над горадам”, “шкуматаў плашчы, кашулі і спадніцы”), і самому ветру, і гораду, і таму, хто глядзіць на ягоныя дзеі з тэлефоннай будкі, усё гэта яшчэ ў гульню, у адкрыццё, у навіну. Гэта тая пара, калі пупышкі раскрыліся і выявіліся ў свет тою сваёю існасцю, без выяўлення якой сам свет застаецца не спраўджаны, – сталіся лістамі.

Вецер пругкі: ён здатны на сваёй хвалі ўзлятаць угору і апускацца ўніз і супрацьстаіць карпускулам прадметаў і рэчаў. Тэлефонная будка – своеасаблівая карпускула ці капсула, і, атаясамліваючыся з ёю, ё н знаходзіць сябе, а выходзячы – аднаходзіць.

Вецер, што паводзіцца хвалева, дапамагае яму ў гэтым – абуджае ўтоеныя ў ім магчымасці.

Верш творыцца з аднойдзеных слоў.

 

“Ён наглядаў” – гэта тое становішча, якое дазваляе яму ўбачыць самога сябе як некага.

Ё н пазірае з тэлефоннай будкі, знутры карпускулы, у якой апынуўся, знутры мікрапрасторы, да якой так ці інакш сыходзяцца вулкі і знаходзяць дарогу “плашчы, кашулі і спадніцы”, і таму, што знутры, тое, што ён бачыць і чуе, збіраецца ў знакі і адкрываецца ў з’яву.

Тэлефонная будка асаблівае месца: тут яго не шкуматае вецер, не мочыць дождж, тут яго як бы няма, і з гэтага “як бы няма” адкрываецца тое, што ёсць.

У тэлефоннай будкі адмысловая тапаграфія – скрыжаванне, што вынікла з раздарожжа.

Той, хто ўваходзіць у тэлефонную будку, становіцца яе зместам.

 

“Ён не спяшаў…” Калі б у тэлефонную будку яго змусіла ўвайсці ці забегчы непагадзь – дождж і вецер, ён быў бы спешлівы, як бы не на сваім месцы, як бы не ў сабе, а так – чытаецца – да таго, як набег дождж і нарваўся вецер, ён увайшоў сюды сваёю хадою, увайшоў дзеля таго, для чаго і існуе тэлефонная будка – каб некаму патэлефанаваць, нешта сказаць і нешта пачуць, каб абмяняцца галасамі і зместам галасоў. Абмен адбыўся, размова скончылася – пэўна, яна была доўгаю, доўгаю, бо гаварылі душы, у іх свае суадносіны, выгаварыліся – раз’ядналіся, і спяшацца цяпер няма куды. Было б куды, памкнуўся б і ў дождж, і ў вецер, а так ён пазірае на тое, што дзеецца за вокнамі тэлефоннай будкі, на тое, што ўсчалося, пакуль ён быў у размове, – усё больш чым блізка, і дождж як ніколі змястоўны, і вецер як ніколі свой. Варта адчыніць дзверы тэлефоннай будкі – і ён сам апынецца ва ўсім гэтым.

Але ён марудзіць адчыняць дзверы тэлефоннай будкі, з яе ён наглядае тое, што займае ўвагу і дагаджае душы, у ёй з ім адбываецца нешта, істотнае для яго.

 

У вершы выяўляецца дыспрапорцыя, і яна мае свае кшталты. Так, першыя тры страфы назіраюць і слухаюць: усё, што ў іх адбываецца, адбываецца паслядоўна-паступова. Дзве наступныя бачаць і схопліваюць: усё, што ў іх адбываецца, адбываецца імкліва і спараптоўна, аб’яўляючыся знутры таго, што ўжо выявілася, як з’ява своеасаблівай, затрыманай у імгненнях, маланкі. І апошняя, шостая, страфа – “пагашаная”: у ёй ужо нічога не адбываецца, яна адно сведчыць аб інакшай рэчаіснасці.

 

У адстароненасці ад усіх і ад сябе да яго вяртаецца тое, што гоіць душу, – праўдзівая рэчаіснасць.

Ё н адстароньваецца ад сябе настолькі, што нічога не кажа пра тое, хто ён і што ён і чаму апынуўся тут, у тэлефоннай будцы, і нават пра самога сябе гаворыць як пра трэцюю асобу.

У вершы няма “я”, ёсць “ён”, каму ў такім разе прыналежыць зрок, што бачыць яго і тое, што бачыць ён?

Каму прыналежыць аповед, што паведамляе пра тое, што адбываецца з ім і наўкола яго?

Гэта не чый-небудзь зрок, гэта яго зрок, адстаронены ад яго на адлегласць калісьці, і гэта яго аповед, уведаны ягонай душой.

 

Ё н чуйна і пільна (нават звышчуйна і звышпільна) натуе тое, на што скіроўваецца ўвага, і якраз таму, што гэта ён робіць пільна і чуйна, ён адчувае ў тым, што займае ягоную ўвагу, прысутнасць таго, што не можа выявіць.

У ёй, у той невідочнай прысутнасці, прысутнасці нераспазнанай ёсціны, таямніца: яна не распазнаецца наўпрост, але ёй ён ужо распазнаны.

 

Як у знакамітым, напоўненым знакамі, апавяданні “Смаленне вепрука”, галоўнай дзейнай асобе і адначасова адстароненаму на пэўную адлегласць апавядальніку ўспамінаецца да драбніцаў, да адценняў колераў, гукаў, пахаў, што з ім, калі, дзе, як было, а ўся ўвага сцягнута ў гэты час на нешта, што знаходзіцца адразу па-за гэтым, амаль абвяшчаецца і што ён, аднак, не можа ўспомніць і адпусціць не можа, ці яно само не хоча альбо не можа яго адпусціць, так і тут. Ён гаворыць пра дождж і вецер, а глыбінёю ўвагі ўжо аддадзены таму, што па-за гэтым, што настае і мае настаць.

Усё поўнае знакаў і ўсё, да чаго дакранаецца ўвага, – знакі. Кроплі – знакі той весткі, з якою прыходзіць дождж, а лісце – з якою вецер.

У знакаў піктаграфічнае пісьмо: душы яно знаёмае адпачатку.

 

Ё н, адварочваючыся ад сябе і паварочваючыся да наваколля, да таго, што там адбываецца, паварочаваецца нейкім чынам да сябе гэтаксама.

Ён паварочваецца ад таго, чым была занята душа і занята так, што тое, чым была занята, ёй было ў пярэчанне і ў празмернасць, да таго, чым душа не занята – і вось у гэтай незанятасці, адпушчанасці ад таго, што адбываецца, знаходзіць сабе ўцеху – свае душэўныя лекі.

У тым, што дзейсніцца ў наваколлі, выяўляецца змест, адрасаваны яму.

Ужо нічым не заняты і ні з чым не звязаны, ё н дазваляе адбывацца ўсяму, як яно хоча, і душа ў гэтай незанятасці суцяшаецца, і свядомасці адтуляецца “даўні рубеж”.

Незанятасць вызваляе існае з-пад улады акалічнасцяў.

 

 “Яе як быццам суцяшала…” Што азначае суцяшала? І якім чынам вецер з яго паводзінамі можа суцешыць душу?

Тое ш т о, што суцяшае душу, уводзіць яе ў той стан, у якім яна станавіцца сугучнай і суадпаведнай сваёй ёсціне. Яе ёсціна даверана цішы, і суцяшацца – суадпавядаць цішы, судакранацца з ёю. Глядзець і слухаць – заставацца на адлегласці, а судакранацца – узаемадзейнічаць, і ціша – ужо дотык.

 У цішы няма слоў, але ўсе словы вымаўляюцца з яе.

Вецер таксама.

 

Мова, на якой гавораць дождж і вецер, яму свая, найбольш свая, нават у параўнанні з тою, на якой гаворыць ё н сам: тое, што гаворыцца, агучвае тое, што ёсць, а яно па-за маўленнем.

У вершы таксама ёсць тое, што вымаўляецца і што застаецца па-за маўленнем, што выяўляецца вядомым і што выяўляецца невядомым і што ніяк не выяўляецца: з іхняга ўзаемадачынення і ўзаемадзеяння творыцца верш.

 

Як вецер ні ў галінаў верхавых, ні ў плашчоў, кашуляў і спадніцаў не пытаецца згоды, як яму паводзіцца, так і тое, што настае і адбываецца з ім самім, не пытаецца ў яго на тое згоды, а настае і адбываецца для яго самога ў дзіва – у дзіва, што вынікае з яго самога.

Яно вынікае з самой яго ёсціны, і таму, што вынікае, мае на тое згоду яе самой.

 

У горада свой ландшафт, свая тапаграфія, свая рэчаіснасць, і той, хто ў яго ўпісваецца, у ім мае свой кшталт і становіцца самому сабе вядомым.

Увесь – ё н не ўмяшчаецца ў горадзе, і дождж і вецер апынаюцца тымі чыннікамі, якія перайначваюць горад: яны для яго больш свае, чым сам горад.

Горад упісаны ў сваю тапаграфію, а дождж і вецер прыйшлі (перасяліліся) адтуль, дзе тапаграфіі няма, альбо, калі ёсць, то зусім іншая, і таму, што адтуль, яны блізкія самой душы, якая і сама тут перасяленка: яны ёй кажуць тое, чаго не здольныя сказаць людскія размовы.

І тое, што на дварэ цяпер якраз такая пара і такое надвор’е, вынікае з яго стану і вытлумачвае яго стан.

Так, вецер паводзіцца, як яму зажадаецца, але аб’явіўся гэтакі ён тут таму, што так зажадалася рэчаіснасці, – і ёсціна рэчаіснасці ўяўляецца ў вецер.

 

Душа шукае і знаходзіць суадпаведнае месца, дзе выяўляюцца і распазнаюцца знакі.

У тэлефоннай будцы ё н апынаецца сам-насам з душой і таму, што з ёю, з сабою нераспазнаным.

Ён маецца тут, маючы сябе там.

 

Кроплі, падаючы на тэлефонную будку і далей-шырэй наўкола, маюць гучанне – яны збіраюцца ў шэпт і твораць размову. У гэтай размове ўдзельнічае наваколле, адгукаючыся на яе, адшэптваецца душа – лечыцца.

Лечыцца ад чаго? Пэўна ж, не ад таго, што ёй сваё, а ад таго, што ўвайшло ў яе і, ёю прынятае, з ёю не супадае.

Аднак яно прынялося, бо яно ўсё ж такі нейкім чынам сваё: не сваё – не змагло б прыняцца, не прынятае – не змагло б увайсці.

 

Ё н адасоблены ад душы, і душа стаецца ягонай маёмасцю, і пакуль яна стаецца ягонай маёмасцю, яна стаецца не набытай, а ён сам апынаецца тым, хто яшчэ не стаўся сабой.

Тым сабой, хто ўжо ёсць.

Ён апынаецца тым, хто не ведае, кім ён ёсць, што з сабою рабіць і куды з сабою ці ад сябе падзецца. Ён заняты нечым, і яго душа з ім, але ён не ёсць ёю. І ў якой меры не ёсць ёю, у такой не ёсць сабой.

 

Пакліканы, верш суадгукаецца з ёсцінай, якою пакліканы, і стаецца пакліканым тады, калі стаецца пакліканым ё н – той, кім верш вымаўляецца.

Каб стацца пакліканым, трэба ўжо мець у сабе суадпаведнае – тое, што можа клікацца і суадгукацца.

Верш суадгукаецца з ёсцінай сваёй суадпаведнасцю з ёю, вытлумачэнне выводзіць з гэтай суадпаведнасці веду.

 

Ё н затрымліваецца ў тэлефоннай будцы і, затрымліваючыся ў ёй сваёй асабовасцю, выходзіць з самой асабовасці і самога затрымлівання, аднак не да канца, і, выходзячы з іх, як з тэлефоннай будкі, у іх і затрымліваецца.

Ё н недзе нешта забыў і намагаецца аднайсці і ўспомніць: ён недзе забыў самога сябе.

У ёй, у тэлефоннай будцы, ён апынаецца на відушчым месцы, з якога бачыць, што адбываецца ў блізіні і нават у далечыні, куды не сягае позірк.

Гэтае месца аднаходзіцца ў ім самім.

Ё н апынаецца ў своеасаблівым паўстане – паміж у і з, і ў гэтым паўстане выходзіць па-за – за “даўні рубеж”.

А для “плашчоў, кашуляў і спадніцаў” тое, што адбываецца ў тэлефоннай будцы, як бы і не адбываецца.

 

Кропляў шмат, іх так шмат, што яны засяляюць усё наваколле і, ім прынятыя, застаюцца не самі сабой, а супадаюць з самім наваколлем – жывяць яго сабой.

Гэтак супасці з чым бы ні было ё н не можа, а мо і не хоча, нават з самім сабою: ё н застаецца ў несупадзенні – у застатасці.

 

“Што вецер згоды не пытаў” – алюзія і водгалас на тое, што сам ё н пытаў і шукаў згоды, але не дапытаўся і не дашукаўся: не так пытаў і не там шукаў?!.

І вось яму, што застаецца сам-насам са сваёю душою, раптам само адкрываецца “так” і “там” – ён сам адкрываецца сабе.

 

Знаходзячыся ў капсуле тэлефоннай будкі, ён знаходзіцца ў глыбіні рэчаіснасці і яе выяўляе, яна не ўсюды адна і тая самая, і самой з’явай свайго знаходжання ў ёй, з яе ад’яўляецца: у яго адносінах з наваколлем усталёўваецца мера адлегласці, дзякуючы якой адкрываецца пагляд.

Адкрываючыся, пагляд адкрывае і само наваколле: бачыць тое, што ў ім змяшчаецца і што ў ім не ўмяшчаецца, – прадбачыць. “Ён наглядаў…”

Ё н бачыць і ўжо прадбачыць, і тое, што яму аб”яўляецца ўслед і раптам, – прадбачанне. Ё н бачыць прадбачанне і распазнае сябе ў ім.

 

Усё асабовае, на што скіроўваецца зрок, бачыцца выразна, дэталёва, маляўніча, усё душэўнае – уяўна, каб яго акрэсліць, не хапае азначэнняў, а тыя, якія выяўляюцца, прыблізныя, і ўсё, што імі акрэсліваецца, апынаецца як бы недастаткова ўбачаным і распазнаным.

Чаму і як размяжоўваецца тое, што ёсць, на асабовае і душэўнае?

Чым і як розняцца між сабою зрок той і гэты?

Гэта адно і тое ж існае, уведзенае ў розныя зместы: асабовае застаецца ў знадворным, душэўнае – ва ўнутраным; гэта адзін і тойсамы зрок, уведзены ў розныя меры адлегласці: асабовае глядзіць са знадворнага ва ўнутранае, душэўнае – з унутранага ў знадворнае, у іх розныя інтэнцыі бачання і розны змест бачання: адзін – для сябе, другі – ад сябе.

 

Чым насычаны (і перанасычаны) верш, дык гэта ўмоўнымі азначэннямі. “Як бы”, “як быццам”, “нейкай”, “а мо”, “нейкім”, “ці то” – адбываецца апісанне таго, што ў відавочнай рэчаіснасці не мае знакаў, а ў мове – найменняў. У  такім апісанні, праз прыблізнасці і падабенствы, узнікае патрэба тады, калі тое, што апісваецца, пераўзыходзіць тое, што ёсць тут і што вядома свядомасці.

Як у кнізе прарока Езэкііля: “…як бы відната полымя з сярэдзіны агню; і з сярэдзіны яго было відаць як бы падабенства чатырох жывёлін, – і такі быў выгляд у іх: аблічча ў іх было, як у чалавека… А над скляпеннем па-над галовамі ў іх было падабенства трону з выгляду як бы з каменя сапфіра; а над падабенствам прастолу як бы падабенства чалавека… як бы полымны метал … як бы нейкі агонь…” (Езэк., 1:5; 1:26, 27).

Самае асноўнае ў вершы адбываецца як бы само па сабе, па-за ўдзелам дзейных асоб і нават аўтара, і адбываецца яно за тым “даўнім рубяжом”, куды яны сваімі постацямі не могуць увайсці, але адкуль да іх даходзяць весткі, выпраменьваецца відната і дзе яны на самой справе ёсць – ёсць сваёй сутнасцю, што не атаясамляецца з асабовасцю.

“За даўнім рубяжом” – не месца, а пазамесца, не час, а пазачас, і душа адтуль.

Вецер – яго самога не відаць, відаць адно, што дзейнічае; і калі кранае, ссоўвае, шкуматае, парушае кшталты відочнай рэчаіснасці, яе тэстуе і, тэстуючы, як бы апратэстоўвае: душу цешыць гэты пратэст.

“Плашчы, кашулі і спадніцы”: унутранае апранута ў знадворнае, і вецер гуляе з ім (знадворным) у свае гульні – шкуматае. Знадворнага не існуе без унутранага, яго (знадворнага) шмат, і яно мае кшталты – вобразы, а ўнутранае імкнецца да суадзінства.

Унутраны, ё н можа ўвайсці ў знадворнае, адно апранаючыся ў знадворнае;

знадворны – можа ўвайсці ва ўнутранае, адно адпранаючыся ад знадворнага.

Без гэтага апранання і адпранання ўваход немагчымы, а калі нейкім чынам магчымы – то стратны, як парушэнне, як самазгуба.

Знакі выносяцца з глыбіні на паверхню, знутры ў знадворнае.

Знадворнае не можа іх прачытаць, але і адвярнуцца ад іх не можа.

“Даўняе” за рубяжом: за ім (рубяжом), не аб’яўляючы сваёй прысутнасці, прысутнічае тое, што не памятаецца, а ёсць. Тое, што памятаецца, прыналежыць асабовасці і вымяраецца, якой бы шматзначнай яна ні была, часавай меркай, тое, што ёсць, ад асабовасці ад’яўнае і прыналежыць не асабовасці, а сутнасці.

Сутнасць не аб’яўляецца, а ёсць.

 

Ё н тут, але заняты тым, што не знаходзіцца тут і тут апынаецца як вестка ці знак.

Вестка – павадыр: яна выводзіць таго, каму адрасуецца, у прызначаную яму наступнасць, знак – пакідае сам-насам з тэстам, якім становіцца сама рэчаіснасць.

Усё поўніцца патаемным зместам, што ведае нешта пра яго самога, чаго не ведае ён сам.

 

Ё н раз’яднаны з сабой, і таму што раз’яднаны, рэчаіснасць гуляе з ім у свае хованкі.

Ё н увесь час пра нешта здагадваецца і нешта прадчувае.

Ё н вядомы сабе сваёй свядомасцю (сувядомасцю), а істотны невядомасцю.

Ё н не мае сябе, а мае маёмасць сябе, і, заняты гэтай маёмасцю, апынаецца самому сабе загадкай.

 

Знак ведае нешта.

Ён адрасаваны душы і заўважаецца адно душою, і адно тады, калі заўважаецца душою, пачынае чытацца зрокам ці слыхам.

Знак выяўляецца з наступнасці, у якую з’яўленая рэчаіснасць яшчэ мае ўвайсці, і душы нейкім чынам ужо загадзя знаёмы.

 

У адрозненне ад з’яў наваколля, дзе ўсё, што адбываецца, заўважаецца да драбніц і вымалёўваецца дэталёва, усё, што тычыцца з’яў душы, з’яў, што застаюцца за даўнім рубяжом, набывае кшталт умоўнага ладу. Ё н іх бачыць, але не зусім, разумее, але не зусім, і сам у суадносіне з імі становіцца велічынёй умоўнага кшталту.

 

Знакі самі заўважаюць таго, каму яны адрасаваны, вылучаюць з навакольнага асяроддзя і робяць істотным – істотным для ёсціны.

Міхась Стральцоў – паэт патаемнай весткі, і знакі – яўныя ці няяўныя – асноўныя дзейныя асобы яго твораў.

Яны рассыпаны па ўсёй яго творчасці, упісаны ў рэчаіснасць, якую ён вымаўляе, ён і вымаўляе яе якраз таму, што яны ў яе ўпісаны. Нездарма ў яго творчасці такая вялікая ўвага надаецца дэталі: знак аб’яўляецца праз дэталь.

 

Сітуацыя, што ўзнікае ў вершы, настойлівая і не выпадковая, яе транскрыпцыі сустракаюцца і ў іншых творах, працытуем адну – з таго самага “Смалення вепрука”.

“Азірнуцца захацелася яму, ён ужо і намерыўся, але не мог. І тады як бы парыў ветру нечакана напружыўся, ураз раскідаўся ў яго за спіной: зашалясцела, зашастала, невядома адкуль узяўшыся і асыпаючыся долу, сіберна-калянае лісце. Стала ціха. Холад і спусташэнне чуў ён за сабой. Падалося на момант, што ён заплюшчыў вочы, адно чуючы, як іначылася, незразумела іначылася ўсё наўкол яго, а можа, і ў ім; і страх працінаў ягонае сэрца. І ён тады ўбачыў… О, ён убачыў усё так дакладна – у той кароткі міг, калі нехта, дачасна схаваны ў ім, адным балючым штуршком расхінуў яму вочы і грудзі!”

Знакі аб’яўляюцца ўслед за нечым тым, што ўжо ў глыбіні існасці адбылося. Сваёю ўвагай душа скіроўваецца на іх – яна іх чытае, яны для яе істотныя.

Той, хто чытае знакі, распазнае іхні змест, і ад таго, як чытае і як распазнае, залежыць сам змест.

Ёсціна выяўляецца ў знаках?!.

 

У другой страфе слова “абражала” рыфмуецца са словам “суцяшала”, семантычна гэта не самая лепшая рыфма, дзеяслоўная, як бы схопленая наспех і выпадкова, аднак самі словы, ёю названыя, глыбока не выпадковыя: яны ўзятыя з таго кантэксту, у якім знаходзілася душа і досвед якога яна цяпер перажывае, – ён ёй у верад (і ў роспач) і разам з тым  неабходны.

У той жа страфе да іх дапасоўваецца слова “лячылася”: яно таксама адтуль – з таго ж досведу і таго ж кантэксту.

Тое, што выклікае “шоргат” і што змушае калыхацца галіны дрэў і трапятаць лісце, – дотык: яго нясе з сабою дождж і ўводзіць у горад вецер.

Знакі маюць уласцівасць датыкацца да таго, каму яны адрасаваны.

 

Засяроджаная на ўнутраным, душа адсяроджваецца ў знадворнае, і ў гэтым адсяроджванні суцяшаецца і лечыцца ад таго, што само вынікла з нечага таго, пра што ў вершы не згадваецца, а што, тым не менш, угадваецца, – з не той размовы, з не той суадносіны.

Урэшце адзіная праўдзівая суадносіна – суадносіна з тым сабою, што застаецца за “даўнім рубяжом”, астатнія альбо дадаюцца да яе, альбо ад яе адымаюцца.

“Я” па-за відавочнай рэчаіснасцю, ё н – у ёй: у суадносіне з “я” усё відочнае апынаецца знадворным, ё н гэтаксама.

 

Чалавек недзе размінаецца з самім сабой і, як вецер, стаецца захопленым тым, што сустракаецца, – плашчамі, кашулямі і спадніцамі, а калі не знаходзіць іх, то проста захоплены самою сваёю захопленасцю, і “я”, самаістотнае і вольнае ад якіх бы ні было захапленняў, застаецца па-за ім – “за рубяжом”.

 

Душа мае свой зрок і свой слых. Тое, што можа душу зняважыць ці абразіць, – гэта што, а тое, што яе суцяшае і гоіць, – нішто (“Нішто пагляд не абражала”). Усякае што вынікае з нішто і, вынікаючы, апынаецца яму знадворным, а душы спазнавальным – відочным і чутным.

Нішто – айчына душы: у ім яна мае сябе самую сябе самой.

 

З вышыні, да якой сягаюць дрэвы і сам горад, вецер апускаецца ўніз, у горад, у прастору, абжытую людзьмі, – ён як бы таксама хоча апрануцца ў людзей.

Аднак тое, ува што апрануты людзі, не ёсць іхняя праўдзівая выява, яна не ўзнікла з іх саміх, і вецер не набывае ні яе кшталту, ні яе колеру, а шкуматае яе – як нешта не тое ці не адпаведнае сабе.

Вецер паводзіцца, як яму зажадаецца, і ў сваіх паводзінах мае рацыю. З чалавекам усё інакш, і паводзіцца, як зажадае, не можа, альбо – не можа знайсціся такім, каб паводзіцца, як яму зажадаецца.

 

“Нішто” не ёсць адсутнасць якой бы ні было рэчаіснасці і не ёсць яе нейкай, якой бы ні было, прысутнасцю, яно па-за прысутнасцю і адсутнасцю, і яго ёсціна, не схопліваючыся якой бы ні было акрэсленасцю і якім бы ні было азначэннем, мае сябе ў інакш.

Знак вынікае з інакш, і яго змест інакшы.

 

Душа чуйная і, як верхавыя галіны дрэў, адгукаецца на любы водгук таго нябачнага ветру, які, каб яе кранаць, не пытаецца ў яе на тое згоды, і ў тым, што не пытаецца ў яе згоды, ёсць нейкая вялікая справядлівасць, і сам увідавочніваецца, калі кранае яе.

І як у горадзе дождж і вецер, гэтаксама вялікая роспач і дзіўная відната, каб аб’явіцца, не пытаюцца на тое ў душы згоды альбо калі пытаюцца, то інакш.

Праз моўную тканіну верша праступае тое, што ў яе не хоча, а мо не можа апрануцца.

 

Душа памятае тое, што свядомасць мае ўспомніць, памятае іншую рэчаіснасць – сваю.

Успомніць яе – апынуцца ў ёй,

успомніць сябе – стацца сабой.

А пакуль што ё н яшчэ застаецца не ў ёй і не ў сабе, а ў часе і ў звароце да яе і да сябе.

Душа – маці і матрыца свядомасці, яна не ёсць, яна самаёсць.

Свядомасць шукае і распазнае сваё, душа – зберагае.

Той ё н знаходзіцца з таго боку даўняга рубяжа, ё н гэты – з гэтага, а душа з абодвух.

Той ё н і гэты між сабою суадбываюцца, і тое, што адбываецца з ім, гэташнім, адбіваецца на ім, тойным.

 

Разасоблены з сабой, ё н шукае сябе самога: шукае, бо тут адчувае сябе пакінутым, шукае, бо мае сябе пакінутага там.

Ён уцягнуты ў пошук так, што пошук стаецца яго маёмасцю, і калі аб’яўляюцца вынікі пошуку, для маёмасці, якую мае “я”, яны ў дзіва, яны ў адкрыццё, і свядомасць марудзіць іх прыняць і з імі атаясаміцца.

Шукаючы сябе, ён стаецца не знойдзеным і застаецца па-за тым, што аднайшлося само.

 

Чаму і якім чынам, знаходзячыся тут, ё н ёсць і там?

Чаму і якім чынам, ёсцячыся там, ё н знаходзіцца і тут?

Ёсціна асягаецца, застаючыся не асягнутай.

Ё н шукае таго сябе, кім сам ужо знойдзены, і таму, што знойдзены, – шукае.

 

У творах Міхася Стральцова няма месца ні смутку, ні якой-небудзь весялосці: душа занята не імі. Затое і перад усім ёсць нешта іншае – настойлівае адчуванне прысутнасці нечага іншага, чаму няма наймення і што ўнутраным зрокам, альбо зрокам душы, ужо, аднак, заўважаецца.

Што да вялікай роспачы, то ні смутак, ні весялосць з ёю не суадносяцца.

 

Аднак што азначае гэтая вялікая роспач, гэтая дзіўная відната?

Што выклікала іхняе прыйсце і на чыё месца яны заступілі?

І адкуль выніклі?

Яны не маглі прыйсці не на суадпаведнае месца, і як агонь прыходзіць на тое месца, дзе ёсць для яго спажытак, так і яны прыходзяць на сваё месца. Яны выніклі з самое душы, з яе відушчай дзелі, і іхні спажытак тое, чым яна была занята дагэтуль, з чым атаясамлялася і ад чаго не магла вызваліцца сама.

Яны двухадзіныя – вялікая роспач і дзіўная відната, і калі не-вялікая роспач і не-дзіўная відната спалучаюцца са з’яўленай дадзенасцю і жывяць яе сабою, то вялікая роспач і дзіўная відната усё цалкам перайначваюць.

Яны нічога не пакідаюць яму, апроч пакінутасці, і гэтая пакінутасць вялікая.

Застаючыся без ранейшай сваёй маёмасці і не набыўшы ніякай новай, ё н апынаецца ў адчассі, а ўсё, што было – у калісьці.

“Калісьці” прыналежыць памяці, чаму прыналежыць “даўняе”, дык гэта пачатку, і калі вымяраецца, то ў эонах, але самі гэтыя эоны змяшчаюцца ў імгненнях – імгненнях віднаты.

 

Вялікая роспач – вялікая пустата, чыстая ад асабовасці і яе абліччаў, чыстая не адпачатку, а даступная для пачатку. На месцы таго, што было, аднаходзіцца тое, што ёсць да таго, як яно было.

У ёй ё н не мае сябе, а мае яе ў сабе як свой раптоўна выяўлены змест.

Вялікая роспач спальвае ўсе страты і ўсе набыткі і адмыкае пачатак: ён загадзя мае ўсё.

Тое, што вялікая роспач паклікала дзіўную віднату, кажа пра нейкую, уласцівую ім, суадпаведнасць.

 

“Роспач” – слова, багатае на значэнні. У “Этымалагічным слоўніку беларускай мовы” прыводзяцца дзве асновы, якія кажуць пра магчымасць яго вытлумачэння. Першая: слова “naopak” – польскамоўны транскрыпт стараславянскага “опакы”, што азначае назад, наадварот. Другая: старажытнарускае слова “розпачь” – “щель земная”. Яго змест удакладняецца і паглыбляецца, да прыкладу, зместам сербалужыцкага слова “rozpačina”, што азначае пралом, разлом, трэшчына, і далей зместам слова “rozpačeć” – разломваць, расколваць, узломваць, расчыняць сілком.

Апрача згаданых, ёсць яшчэ адна захаваная ў стараславянскай мове аснова – слова “пачє”, яно азначае, калі перакласці, нават, звыш таго, больш чым, апрача.

Роспаччу не валодаюць. Яна таксама не пытае згоды і настае са звыш таго, што ё н мае, разломваючы тое, што  ён мае, і даючы яму больш, чым можа змясціць.

 

Тым самым чынам, якім прыйшла  роспач і прыйшла відната, мусіла б прыйсці і далейшае – само, без яго свядомага асабістага ўдзелу, аднак яно не прыходзіць, і верш сведчыць: “He абазваўся нейкім знакам…”

Якой сваёй існасцю і якім такім знакам ё н змог бы абазвацца, калі ў ім, магчыма, няма ні таго, ні другога, а калі і былі, то спаліліся вялікай роспаччу і сцёрліся дзіўнай віднатой?

І ўсё ж такі, аднак, ёсць: узаемнай існасцю і ўзаемным знакам – тым, які адгукаецца і ў водгуку мае свой змест. І таму, што ёсць, той, хто за даўнім рубяжом, падае свае знакі. Яны гэтаксама водгук.

 

Паміж ё н-тут і ё н-там адлегласць, што ніяк не вымяраецца, ці калі вымяраецца, то сваёй мерай, але таму, што яна ёсць, творыцца верш: у ёй ён (верш) выяўляецца, сувымяраючыся і суадносячыся з ёю, яднаючы “тут” і “там”.

Для таго, хто яе асягае, яна ўвасабляецца ў магчымасць.

 

Відната дзіўная: у ёй адкрываецца тое, што дагэтуль было ўтоена, і, адкрываючыся, для свядомасці стаецца адкрыццём: яна (свядомасць) не распазнае і не ведае, што тое, з чым яна звыклася і што асвоіла, можа быць не такім – іншым. Іншым настолькі, што папярэдняе (звыклае) не гатова яго прыняць.

Яна (відната) адкрыла і выявіла для яго таго яго, кім ё н ёсць насампраўдзе і кім яшчэ не стаўся.

Ён яшчэ не гатовы быць тым, кім ёсць: пэўна, яшчэ не ўсё адшаптаў дождж, яшчэ не ўсе “плашчы, кашулі і спадніцы” пашкуматаў вецер.

Дзіўная відната па-за ім: па-за ім настолькі, што для яе не існуе адлегласці, у якой ё н мае сябе і сябе аднаходзіць, і “даўняе” – набытак і вынік адлегласці – апынаецца тут.

 

“Як быццам” – тое яно, што застаецца не сфармаваным і не сфармуляваным: яно не ўсведамляецца думкай і ад думкі ўхіляецца. У ім утойваецца невядомы змест, як у ценю ад вясла само вясло, само ж яно застаецца па-за ім (“Цень ад вясла” – так называўся зборнік паэзіі Міхася Стральцова).

Як быццам вытлумачваецца інакш.

 

Самае істотнае надыходзіць і мае надысці само, калі б не існавала гэтага, амаль непрыкметнага ўдакладнення, “як быццам”. Яно ўхіляецца ад разгляду і не паддаецца вытлумачэнню – яно наогул ніякім чынам не аб’яўляе сябе. Яно ёсць, але ёсць нейкай інакшай, чым усё астатняе, ёсцінай, і адтаго, што яно ёсць, усё астатняе набывае асаблівы статус. Яно набывае статус знаку.

 

Знак выяўляецца і аб’яўляецца сам, не пытаючыся на тое ні ў кога згоды і не маючы патрэбы ў чыім бы ні было ўдзеле, але яго змест не ў ім, як ва ўсяго астатняга, а па-за ім, у тым, каму ён адрасаваны. І адно той, каму ён адрасаваны, заўважае яго.

Змест знаку ў ім, у тым, каму ён адрасаваны, унутры яго самога, аднак ё н сам яшчэ не стаўся настолькі ўнутраным, ці “зарубежным”, каб з ім (зместам) супадаць і ім валодаць. Ё н знаходзіцца між унутраным і знадворным, і тэлефонная будка ўвідавочнівае яго самазнаходжанне.

 

Ё н – гэта хто: ён скіраваны да сваёй сутнасці, і словы суадносяцца з гэтай скіраванасцю, не было б яе – не было б іх.

Словы – знакі на дарозе скіраванасці, а верш яе сведчанне.

Да таго, як стаўся “ён”, “я” ўжо было, і “ніхто” яго сутнасць.

Верш выяўляе імкненне існасці з нятоеснага стану ў тоесны, са што – у нішто.

Каб дайсці да сябе, ё н мае вярнуцца – адтуль, дзе найменні маюць “я”, туды, дзе “я” не мае найменняў.

 

Тое, што застаецца за даўнім рубяжом, мае моц і ўласцівасць заставацца і заставацца так, што, застаючыся, апынацца не страчаным, а захаваным тым, чым яно яшчэ можа стацца, гэта азначае набытым.

Таму, што яно яшчэ не набытае, ё н уваходзіць у тэлефонную будку.

Каб ён змог з яе выйсці, яна мусіць яго выпусціць: ён мае не проста з яе выйсці, а – вынікнуць, выявіцца, аднайсціся.

Магчыма, тое, што застанецца найпасля – ачаропкі таго, што адбывалася і адбылося.

 

Захацець – ужо нейкім чынам змагчы, пачаць магчы, паклікаць магчымасць і выйсці ёй насустрач. Той, хто выходзіць насустрач магчымасці, выходзіць насустрач і перашкодам, аднак, пакліканая, магчымасць знаходзіць сама дарогу і спраўджваецца як бы без яго непасрэднага ўдзелу.

 

Знакі адамкнёна-замкнёныя, у іх утойваецца прысутнасць тае наступнасці, якая для ўсёй астатняй рэчаіснасці адсутная: не настала і нават не намерваецца наставаць.

Знакі адамкнёныя тым сваім зместам, якім астатняя рэчаіснасць не валодае. Гэтым яны вылучаны з яе і гэтым замкнёны ад яе: чым вылучаны, тым замкнёны.

У адамкнёным імкненне набывае кшталт і ў ім захоўваецца.

Ё н замкнёны ад сябе сваёй адамкнёнасцю.

 

Усё, што вынікае з сутнага, мае прыйсці сваёю хадою і ў свой час; калі – яно само ведае найлепш, і апярэджваць яго – адпрэчваць яго, займаць сабою тое месца, якое мелася б заняцца ім.

Адно – ё н мае быць сцярожкі і пільны, каб не пакінуць гэтае прыйсце па-за ўвагай; застаючыся па-за ўвагай, яно (нешта) не здолее спраўдзіцца і аб’явіцца альбо спраўдзіцца і аб’явіцца па-за ім.

 

“Калісьці” – асабовая велічыня і, адымаючыся ў мінулае, мераецца асабоваю меркай;

“даўняе” па-за асабовасцю і па-за мінулым і аднаходзіцца ў магчымасці, што ўтвараецца тады, калі ё н выходзіць з сябе – выходзіць з сябе ўнутр самога сябе.

 

У дзіўнай віднаце яму адкрываецца ё н сам – той, кім ён ёсць насампраўдзе, а разам з тым: той, кім ён ёсць насампраўдзе, заўсёды і ёсць у дзіўнай віднаце. Там ён атулены ёю і з ёю атаясамлены, як атаясамлены тут, у тэлефоннай будцы, з дажджом і ветрам, і там для яго яна з’яўляецца не дзіўнай, а сваёй.

Атаясамленне з дажджом і ветрам доўжыцца ў самім часе: яно паступовае.

Аднак з самой дзіўнай віднатой ё н не атаясамлены – яна для яго выклік. Каб атаясамляцца з ёю, ён мусіць стацца іншым.

Але таму, што ён атаясамляецца (і здатны атаясамляцца) з дажджом і ветрам і мае сябе як іхні змест, яму адкрываецца і змест дзіўнай віднаты – і гэтым зместам апынаецца ён сам: ён, але не тойсамы.

 

Тое, што адбываецца тут і цяпер, адбываецца само як быццам, яно заўсёды ўжо вынік таго, што ў сваёй сутнасці адбылося недзе там і некалі даўней, – там, дзе адлегласць яшчэ не займела свайго вымярэння, і тады, калі час яшчэ не ўсчаў свайго адліку.

Калісьці – гэта калі?

Ё н адпачатку іншы сабе, і ў гэтай іншасці эоны знаходзяць сваю меру.

Час не ідзе сам, ён ідзе з некім.

 

Свядомасць душы і свядомасць асабовасці не тоесамныя і нятоесамныя: яны здольныя атаясамляцца і растаясамляцца – быць разам, быць паасобку і ў супярэчанні адно з адным.

“Не паклікаў”, “не абазваўся нейкім знакам” – чаму? Менавіта таму, што ён здольны быць тым, хто пакліча і абзавецца нейкім знакам. Ё н ужо і яшчэ адасоблены сабою ад сутнага так, што здольны быць асабовасцю, і мера асабовасці ў свядомасці самой асабовасці. 

Ё н для сябе занадта вядомая велічыня, каб змагчы супасці з сутнасцю – заўсёды невядомаю велічынёю, і мае зашмат сябе, каб змагчы атаясаміцца з віднатою, а каб атаясамляцца з плашчамі, кашулямі і спадніцамі – знаходзіцца на дастатковай адлегласці ад іх.

 

Нішто да канца не дагаворана,

нішто да канца не вырашана,

нішто да канца не вядома –

і знак вынікае з “як быццам”, адтуль, дзе чалавек ёсць, але інакшаю ёсцінаю, чым тут, ці – тойсамаю ёсцінай, але інакшаю асабовасцю.

Дзе б чалавек ні быў, ён усюды ўжо і яшчэ не тойсамы: не канчатковы і не першапачатковы. Не канчатковы, бо не першапачатковы. Усякі раз ён набытак самога сябе, і ўсякі раз не ўвесь.

 

Тое, што адбывалася паступова і незаўважна, раптам увідавочніваецца і адбываецца раптам. Так, паступова і незаўважна збліжаючы адлегласць, раптам адбываецца сустрэча.

Паступова і незаўважна для гэтай дзелі рэчаіснасці, і раптам таксама для яе, але для тых дзеляў, для якіх ёсціна не засланялася іхняй ад’яўнасцю ад яе, збліжэнне дзеляў (і ўбліжэнне віднаты) мусіла быць ужо да гэтага відавочным.

Там, за рубяжом, ён ёсць заўсёды сабой, а адкрываецца адтуль раптам.

Зазірнуць за “даўні рубеж” – гэта ўжо нейкім чынам апынуцца там, убачыць сябе самога за ”даўнім рубяжом” – гэта ўжо нейкім чынам стацца ім.

 

“Раптам” выводзіцца ад лацінскага “rapto“, што азначае хапаць, рабаваць.

Што набывалася “паволі” і “паступова”, “раптам” рабуе і выяўляецца ў вершы вялікаю роспаччу – рабункам і водгукам на рабунак. Вялікая роспач рабуе маёмасць – тое, чым быў ё н заняты і асабовы, і, вызваляючы яго ад яе, вяртае яго ў “нішто”.

Нішто  празмернае: яно больш чым поўнае зместам, змясціць які раптам – страціцца і спаліцца, перастаць быць “хто”.

 

Тое, што яшчэ не ўчулася слыхам, не ўбачылася зрокам, не ўведалася розумам, ужо ўчулася, убачылася, уведалася душой.

Міхась Стральцоў услухоўваецца ў сваю душу: у яго творах у розных акалічнасцях настойліва ўзнікае таясамая, самая істотная для яго, сітуацыя, калі нешта мае выявіцца і вымавіцца.

Што? Нешта.

У нешта няма свайго кшталту і вобразу, аднак яно ўтойваецца ці не ва ўсіх кшталтах і вобразах і апынаецца іхнім зместам.

 

Пятая страфа завяршаецца шматкроп’ем. Яно шматзначнае і змяшчае ў сабе тое, што не вымаўляецца ў вершы. Не вымаўляецца, бо ў той ёсціне, з якое ён вынікае, адбылося нешта, што пакідае яго без мовы, і тое, што дагэтуль схоплівалася ўмоўнымі азначэннямі “як бы”, “як быццам”, “нейкай”, “а мо”, “нейкім”, “ці то”, цяпер азначаецца знакамі шматкроп’я. Рассыпаныя і раствораныя ў вершы знакі сабраліся ў шматкроп’е: у ім сабраўся сам змест верша.

 

Што азначае захацець? Захацець – стацца пакліканым з ёсціны магчымасці ў самую магчымасць і адгукнуцца на гэтае пакліканне – выйсці з сябе.

Ё н стаўся пакліканым сваім “я” і, засведчаны віднатою, аднак, застаўся ў сабе – у сваёй тэлефоннай будцы. Асноўнае тут не ў пытанні, чаму “не мог, а мо не захацеў”, а ў ёсціне магчы і захацець: прысвечаны ў яе, ё н ад яе ад’яўны.

Пэўна, хаценне адрозніваецца ад хацення і магчымасць ад магчымасці: у іх захоўваецца мера самой асабовасці.

Знак у меру не ўкладаецца, ён заўсёды празмерны.

Ё н не аднаходзіць у сабе знаку, гэты знак аказваецца аднойдзеным па-за ім.

 

Чым больш вытлумачваецца верш, тым больш складаным ён апынаецца: а мусіла б быць наадварот?!.

Складаны не сам верш, а тая з’ява, з якой верш мае справу, – ё н: ё н мае сябе звыш сябе і застаецца сабой не вытлумачаны і не з’яўлены.

Верш творыцца, каб, вытлумачваючыся і выяўляючыся, вытлумачваць і выяўляць, і чытач сутворца.

 

Знакі з’яўляюцца тады, калі чалавек уваходзіць у зону патаемнага, яны ўтоены і ўсякі раз кажуць пра нешта, што вытлумачваецца наступнасцю і ўсё адно заўсёды застаецца дарэшты не вытлумачаным.

Тое, што адкрываецца, большае за яго, і ў тым, што адкрываецца, ё н большы за сябе самога.

 

Самае ўтоенае для яго ё н сам, і відната, якою ён высвятляецца, для яго дзіўная: ён не гатовы яе прыняць сваёю істотай, ён не гатовы стацца сабой.

Самае істотнае дзейсніцца без яго ўдзелу, альбо з удзелам таго яго, кім сам ён яшчэ не стаўся.

 

Вялікая роспач і дзіўная відната – распазнанне, якім адсланяецца і гасіцца ўсё папярэдняе, і нават верш не здольны ўступіць з ім у размову, як уступаў у размову з дажджом і ветрам. Каб уступіць з ім (распазнаннем) у размову, патрэбен іншы ё н, які ўжо гэтым распазнаннем аднойдзены: яно для яго не наўпроць яго, а з ім, ён для яго не наўпроць яго, а ў ім.

Усё, што было дагэтуль раптам апынаецца ў калісьці.

 

У апошняй страфе верша месца, адкуль верш выяўляў сябе і дзякуючы якому прастора набывала каардынаты, перасяляецца: з дзе ў некуды.

Верш ад’яўляецца ў прастору, якая не мае каардынатаў.

Не застаецца месца ні для пытання, ні для адказу, месца наогул не застаецца, як быццам тое, што мусіла спраўдзіцца, спраўдзілася і не мае патрэбы ў сваёй прысутнасці, – спраўдзіўся катарсіс, пра які настойліва нагадваюць старажытныя паэтыкі і які для верша найвышэйшае асягненне; спраўдзіўся катарсіс – і адкрылася “дзіўная відната”, і калі адкрылася, усё папярэдняе пагасла – перастала мець значэнне.

Але ё н застаўся. Застаўся тым сабою, які не мог,  а мо не захацеўне абазваўся нейкім знакам, застаўся пакінуты віднатою і – пакінуты вершам.

А  для таго яго, хто мог і захацеў, хто абазваўся нейкім знакам, катарсіс  перасягнуў “даўні рубеж”.

Даўні рубеж асягнуўся “немагчымаю” хваляй – роспаччу і ёсць тая самая “rozpačina” (ці ейны транскрыпт), якой ё н адлучаны ад сябе.

Відната, вызваленая ад знакаў, робіць прысутнае невідушчым.

 

Калі душа абражаецца, чалавек перастае памятаць, хто ён, і перастае быць сабой; замест таго, каб быць сабой, пачынае мець сябе – таго, ад каго душа ад’яўляецца і хто самому сабе ў дадатак.

Душа абражаецца тым, што ёй мелася б стацца сваім і сваім заставацца.

Чужое не абражае.

Горад становіцца чужым, а ён сам у ім вольным ад таго, што прывязвала і трымала.

 

Ё н застаецца тут, адгэтуль узятым. Застаецца той застатасцю, якая не мае знаку.

Знакі адрасаваны душы, і рэчаіснасць імі змястоўная. Там, дзе яна застаецца без знакаў, яна застаецца і без душы: ё н застаецца ў тым самым горадзе, магчыма, у той самай тэлефоннай будцы, а душа – ва ўзятасці.

Відната выступіла знутры і калі адступілася, то ўнутр, узяўшы з сабою ўсё, што змагло і захацела ўзяцца, пакінуўшы – што не змагло і не захацела.

 

Дождж, чый шоргат ё н чуў, стоячы ў тэлефоннай будцы і які яму (менавіта яму) адрасаваўся, асабовы і мае свой голас. У параўнанні з ім дождж, што згадваецца ў апошняй страфе, безасабовы і безаблічны. Чужым апынаецца тое, што застаецца без аблічча.

Лісце, якое “трапятала”, таксама безаблічнае – не мае колеру, і безаблічны вецер, які мае да яго дачыненне, а калісьці ён супадаў з лісцем так, што сам станавіўся ім і быў зялёны.

 

Верш не гаворыць і не дае сведчанняў, што і самому сабе ё н стаўся чужы, але дае сведчанне, што не тым самым,  што калісьці.

Тое, што было ягоным, сталася чужым, гэта азначае: перастала быць сваім, а ў сваім ён сам меў сябе. Сваё – тое, што асвоілася душою, і калі яно становіцца чужым, яно душой пакідаецца, і наўзаем: калі пакідаецца душою, яно становіцца чужым.

З горадам нічога не адбылося, ён застаецца ў тойсамай, вядомай напамяць, тапаграфіі, аднак застаецца не такім, якім быў дагэтуль. Нешта (усё?!.) ў ім змянілася: ён застаецца пакінуты душою. Што адбылося з ёю, ведае яна сама, і слоў у верша, каб казацца, ужо няма.

У горадзе, што стаўся чужым, час не мае аблічча, а тапаграфія месца.

 

Згасіўшыся ці адступіўшы, дзіўная відната пакінула, аднак, свой знак на ўсім прысутным, на горадзе,  які “ягоным быў калісьці” і ў якім ё н усё адно застаецца, у горадзе, які раптам стаўся чужым, у горадзе, у якім цяпер “ішлі інакшыя дажджы, іначай трапятала лісце”.

Дзіўнае – гэта адамкнёнае інакшае.

Інакшае – замкнёнае дзіўнае.

“Не адгукнуўся нейкім знакам”: нейкім – нават не вядомым самому сабе. Усякі вядомы ўжо не той знак і нават не знак, а невядомы – ён мусіў бы, як гаварылася ўжо, аб’явіцца сам ці як бы сам. І ўсё-такі ён аб’яўляецца – вядома-невядомы, і гэтакім знакам стаецца верш – верш, што адпачатку вымаўляўся душою, а найпасля вымавіўся ў словах.

Верш уводзіць у магчымасць, дзе вядомае мае стацца невядомым, невядомае – вядомым, свядомае – несвядомым, а несвядомае – свядомым, у інакшую магчымасць, і, уводзячы, сам стаецца ёй.

ФОТАРЭПАРТАЖ з лекцыі ад кампаніі “Будзьма беларусамі”.

“Лятучы” таксама рэкамендуе:

Канспект лекцыі. Алесь Разанаў “Невядомая велічыня: чытаем верш”.

Алесь Разанаў. Невядомая велічыня: чытаем верш.ВІДЭА