Практыкі, нормы і этас грамадзянскай супольнасці ва ўніверсітэцкіх сценах

11 верасня 2017

Артыкул “Ідэя ўніверсітэта і грамадзянская супольнасць” быў напісаны Таццянай Вадалажскай і Ўладзімірам Мацкевічам ў 2015 годзе для аднаго з беларускіх незалежных выданняў, але па пэўных прычынах так і не быў апублікаваны. У артыкуле разглядаюцца стасункі паміж ідэяй універсітэта і працэсамі развіцця грамадзянскай супольнасці ў незалежнай Беларусі, раскрываюцца розныя аспекты гэтых судачыненняў. У першай частцы высвятляюцца сувязі паміж практыкамі і этасам, якія традыцыйна існавалі ва ўніверсітэтах, з асноўнымі ідэямі і нормамі паўставання грамадзянскай супольнасці. 

Ідэя ўніверсітэта і грамадзянская супольнасць

Таццяна Вадалажская, Уладзімір Мацкевіч

I. Практыкі, нормы і этас грамадзянскай супольнасці ва ўніверсітэцкіх сценах

Ад самага пачатку свайго існавання ўніверсітэт быў прататыпам і мадэллю будучай грамадзянскай супольнасці. Каб суаднесці гэтыя дзве звонку не блізкія з’явы, трэба ўзгадаць некалькі сутнасных асаблівасцяў сярэднявечных універсітэтаў:

  1. Аўтаномія ўніверсітэта. Універсітэты былі аднымі з ліку карпарацый сярэднявечных гарадоў, разам з феадальнымі ўладамі, рамеснымі цэхамі, купецкімі брацтвамі ці гільдыямі, каталіцкімі кляштарамі і гарадскім самакіраваннем. Усе гэтыя карпарыцыі мелі аўтаномію. Універсітэты, разам з іншымі, мелі свае статуты, самакіраванне, сяброўства, маёмасць. Чальцы universitas (сукупнасці, супольнасці) былі непадсуднымі гарадскім, феадальным і царкоўным уладам, будавалі сваё жыццё па ўнутраных законах, прынцыпах і этасе, што выбудоўвалася як супольная дамова.
  2. Роўнасць чальцоў universitas паміж сабой. Зразумела, што прафесара і студэнты (або шкаляры) не былі роўнымі ў межах супольнасці, яны мелі розныя правы і абавязкі адносна адзін аднаго. Роўнасць універсітэтскай супольнасці тычылася таго, што, патрапіўшы ва ўніверсітэт, чалавек станавіўся чальцом універсітэтскай супольнасці, якая не зважае на той сацыяльны статус, які ён меў да універсітэта. Арыстакраты і простыя мяшчане, нават час ад часу сяляне, патрапіўшы ва ўніверсітэт, набывалі роўны статус і пачыналі адрознівацца паміж сабой ужо па правілах самаго ўніверсітэта. Такім чынам, універсітэт адмяняў саслоўныя прывілеі і даваў магчымасць сваім чальцам змяняць лёс, наканаваны ім ад нараджэння.
  3. Здольнасці на першым плане. Прасоўванне ва ўніверсітэтскай супольнасці па статусах, пазіцыях і ролях вызначалася толькі здольнасцямі і працай самога чалавека. Паходжанне і маёмасны стан амаль не мелі ўплыву на кар’еру чалавека ва ўніверсітэце.
  4. Клубныя формы жыцця і крытычнае мысленне. Традыцыя схаластычных дыспутаў, публічная абарона тэзісаў і падыходаў, што было закладзена ад пачатку ўтварэння ўніверсітэтаў, захоўвалася ва ўніверсітэтах ва ўсе часы іх існавання. У гэтых формах жыцця выхоўваліся прынцыпы свабоды мыслення, магчымасці рэфлексіі і крытыкі палітычных, сацыяльных і рэлігійных догм, якія не падлягалі крытыцы нідзе па-за межамі ўніверсітэцкага асяродку.

Было б перабольшваннем сказаць, што дзеячы бюргерскіх рухаў Сярэднявечча ці правадыры буржуазных рэвалюцый Новага часу, таксама як і асветнікі XVIII стагоддзя, кіраваліся ўніверсітэцкімі ідэаламі ў сваёй палітычнай барацьбе і дзейнасці, але відавочна арыентацыя на каштоўнасці, знаёмыя ім праз універсітэты. Універсітэт быў для іх прататыпам і мадэллю пры пабудове нацыянальнай супольнасці, дзе мусяць быць: 1) аўтаномія і самакіраванне; 2) роўнасць грамадзян, незалежна ад паходжання; 3) вызначэнне вартасці чалавека па яго здольнасцях; 4) культываванне крытычнага мыслення.

Па тэме: К размышлениям об Университете: у истоков университетской корпорации

Сацыяльныя і палітычныя рухі Новага часу, праз якія паўставала грамадзянская супольнасць, мелі і іншыя ідэалы і мэты, нельга казаць, што ўніверсітэт быў адзіным прататыпам. Напэўна, ён не быў нават і галоўным. Асветнікі і рэвалюцыянеры арыентаваліся таксама на антычныя ўзоры і прыклады, на тэарэтычнае і канцэптуальнае абгрунтаванне. Але ўніверсітэт з’яўляўся тым арыенцірам, які быў ім знаёмы не з літаратуры ці тэарэтычна, а непасрэдна — праз досвед і жыццёвую практыку. Яны вучыліся ва ўніверсітэтах, маглі наўпрост атрымаць гэты досвед крытычнасці, роўнасці і аўтаноміі. Яны прагнулі бачыць у грамадстве тое, што бачылі ва ўніверсітэтах. Калі магчыма было зрэалізаваць усе гэтыя прынцыпы ва ўніверсітэце, то яны маглі быць рэалізаваны таксама і ў горадзе, і ў маштабе нацыі. Але гэтая магчымасць магла здзейсніцца толькі пры адпаведных умовах, і галоўнай з іх была ўмова адукацыі і асветы. Менавіта таму першыя рэвалюцыянеры арыентаваліся на мысленне і веды як на падставы і для пераўтварэнняў у грамадстве, і для дэмакратычных каштоўнасцей, то бок яны былі асветнікамі. І лепшыя прадстаўнікі і лідары сацыяльных і грамадскіх рухаў заставаліся асветнікамі яшчэ ў XIX і XX стагоддзях.

У пэўным сэнсе, можна сказаць, што стваральнікі грамадзянскай супольнасці ад XVIII да ХХ стагоддзя гартаваліся ва ўніверсітэцкіх супольнасцях і пераносілі свае звычкі, правілы і традыцыі з універсітэта ў грамадскае жыццё і на прынцыпы пабудовы грамадзянскай і нацыянальнай супольнасцей. Выключэннем тут з’яўляюцца дзеячы амерыканскай рэвалюцы і стваральнікі амерыканскай нацыі. Яны ў большай ступені арыентаваліся на ўвасабленне біблейскіх прынцыпаў. Хоць і яны таксама бралі ўпэўненаць у магчымасці рэалізацыі гэтых прынцыпаў са свайго ўніверсітэцкага досведу. Збольшага ўніверсітэты ХVII—XVIII стагоддзяў у Паўночна-Амерыканскіх штатах забяспечвалі патрэбу ў падрыхтоўцы пратэстанцкіх пастараў, і значная частка дзеячоў амерыканскай рэвалюцыі атрымала адукацыю ў гэтых універсітэтах. А гэтыя ўніверсітэты будаваліся на прынцыпах, перанесеных з Еўропы, і ўключалі ў сябе тыя характарыстыкі, якія сталі прататыпамі грамадзянскай супольнасці.

Сучасныя нацыі (і грамадзянская супольнасць як іх неад’емная частка) нараджаліся, гартаваліся і мацнелі ў эпоху, якую прынята называць “мадэрным часам”, або мадэрнасцю. Гэты час цягнецца ад XVIII стагоддзя, і невядома, ці ён ўжо скончыўся т.зв. постмадэрнам, ці мо постмадэрн — гэта сваеасаблівае ўсведамленне і рэфлексія мадэрну. Надыход “часу мадэрну” можа быць ахарактарызаваны розным чынам, але ў рамках нашай тэмы істотным з’яўляецца пераход ад саслоўнага, традыцыйнага да сучаснага, у той ці іншай ступені адкрытага грамадства[1]. У дадзеным кантэксце істотным з’яўляецца тое, што адкрытае грамадства, з аднаго боку, базуецца на існаванні грамадзянскай супольнасці як адмысловай форме адносін і стаўлення грамадзян краіны адзін да аднаго, да дзяржавы і краіны. З другога боку, “адкрытасць” грамадства палягае на існаванні ўніверсітэтаў як формы пастаяннага ўзнаўлення базавых умоваў — прынамсі, крытычнага мыслення і аўтаноміі, якія, у сваю чаргу, немагчымыя без роўнасці чальцоў супольнасці, незалежна ад паходжання і прыярытэту асабістых здольнасцей. Такім чынам, у адкрытым грамадстве ўніверсітэт з’яўляецца ўжо не столькі прататыпам і месцам атрымання досведу супольнага роўнага існавання, але і неабходнай часткай, функцыя якой палягае менавіта ў забеспячэнні адкрытасці. Калі ўзгадаць канцэпт Карла Попера, датычны адкрытага грамадства, то, у адпаведнасці з ім, крытычнае мысленне і ёсць тое, што гэтую адкрытасць забяспечвае. А ўніверсітэт — гэта менавіта тое месца, дзе крытычнае мысленне гадуецца і з’яўляецца аб’ектам клопату. Такім чынам, эвалюцыя нацый і грамадства ў “часы мадэрну” зрабіла грамадзянскую супольнасць і ўніверсітэт неадрыўнымі адзін ад аднаго элементамі, якія складаюць сімбіёз, дзе грамадзянская супольнасць не можа мысліцца без універсітэта, а ўніверсітэт — без грамадзянскай супольнасці.

Па тэме: Владимир Мацкевич. Университет – это шанс прикоснуться к поиску истины

Можна вызначыць нацыі і дзяржавы, у якіх такі сімбіёз універсітэта і грамадзянскай супольнасці выглядае цалкам натуральным, і мы іх пазначым як “краіны мадэрну”. Гэта, у першую чаргу, краіны англасаксонскага свету, а таксама Нідэрланды і скандынаўскія краіны. У выпадку Германіі і Францыі гэтая класічная схема трохі абцяжарана іншымі сацыяльнымі і палітычнымі ўмовамі, якія трэба разглядаць асобна праз паразу рэвалюцыйнай Францыі ў яе барацьбе супраць абсалютысцкіх рэжымаў тагачаснай Еўропы і праз расцярушанасць германскай нацыі і працэс яе прымусовага аб’яднання. Але разам і адначасова з “краінамі мадэрну”, якія пачалі свой шлях напрыканцы XVIII — пачатку ХІХ стагоддзя, існуюць краіны і нацыі, якія “трохі спазніліся”. Яны жывуць не ў сітуацыі мадэрну, а ў стане мадэрнізацыі. Гэтыя краіны і нацыі маюць вонкавы прыклад таго, як трэба ці не трэба рабіць. Яны не самі выпрацоўваюць свой шлях, не самі вылучаюць мэты, а запазычваюць іх, імкнуцца капіяваць тыя ўзоры грамадскага жыцця, якія ўжо зрэалізаваліся.

У межах нашай тэмы трэба разгледзець і прааналізаваць ролю і месца ўніверсітэтаў у краінах, абраўшых шлях мадэрнізацыі. Адметнасцю гэтых краін з’яўляецца тое, што ў іх не было старых, аўтахтонных, сваіх універсітэтаў. Утварэнне ўніверсітэтаў у гэтых краінах само па сабе з’яўляецца крокам у працэсе мадэрнізацыі. У гэтых выпадках не працуе схема, калі рэвалюцыянеры і лідары пераносяць на грамадства як такое звычкі, правілы і традыцыі, да якіх прызвычаіліся ў сваіх універсітэтах. Тут універсітэты ствараюцца па трафарэтах і шаблонах “краін мадэрну”, прынамсі, бярэцца за ўзор гумбальтаўскі ўніверсітэт як тыповы.

Найбольш яскравым прыкладам такіх краін на шляху мадэрнізацыі з’яўляецца Расія, дзе ўніверсітэты адпачатку ствараліся дзяржавай, фактычна заўсёды заставаліся дзяржаўнымі і не мелі ўніверсітэцкай аўтаноміі. Гістарычныя апісанні расійскіх універсітэтаў не заўсёды дакладныя. Часта можна пачуць, што хоць універсітэты і былі дзяржаўнымі, але ж былі створаны па нямецкім узоры і мелі пэўныя акадэмічныя свабоды. Гэта сцвярджэнне вельмі спрэчнае, бо, пачынаючы з эпохі Рэфармацыі, галоўнай свабодай з’яўляецца свабода веравызнання, і ва ўніверсітэтах “мадэрнага часу” свабода веравызнання вызначалася тым, што на тэалагічных факультэтах разам маглі навучацца і каталікі, і пратэстанты, таксама як і выкладчыкамі маглі быць прадстаўнікі розных канфесій. У расійскіх універсітэтах не было тэалагічных факультэтаў[2]. Таму нават тыя акадэмічныя свабоды, якія ў іх існавалі, былі частковымі. Гэтыя ўніверсітэты спрыялі з’яўленню рэвалюцыйных і дэмакратычных ідэй, але рэвалюцыянеры, якія з іх выходзілі, не атрымлівалі дастатковага досведу свабоды, грамадзянскіх паводзін і аўтаномнасці асобы. Расійскія ўніверсітэты гадавалі вельмі спецыфічную сацыяльную групу, якая атрымала назву “інтэлігенцыя” і якая характарызавалася “еўрапейскай адукаванасцю”, супрацьпастаўленай традыцыйнаму ладу жыцця. Таму інтэлігентаў часта называлі “іншаземцамі ў сваёй краіне”.

Класічны прыклад Расіі яскрава адлюстроўвае сутнасць мадэрнізацыі і адрозненні стасункаў універсітэтаў і грамадзянскай супольнасці. Тут новаўтвораныя ўніверсітэты самі не маюць традыцый, іх там трэба яшчэ распачаць і ўвесці штучна. Такім чынам, універсітэты становяцца не столькі ўзорам грамадзянскай супольнасці для нацый, стаўшых на шлях мадэрнізацыі, колькі інструментам і сродкам змен у грамадстве. У адрозненні ад “сімбіятычнага суіснавання” ўніверсітэтаў і грамадзянскай супольнасці ў краінах мадэрну, у сітуацыі мадэрнізацыі ўніверсітэты выступаюць не як самастойныя суб’екты і незалежныя часткі сістэмы, а з’яўляюцца сродкам і прыладай у руках альбо дзяржавы, альбо палітычных і эканамічных эліт. Яны выкарыстоўваюць універсітэты для эканамічнай і тэхнічнай мадэрнізацыі, звычайна не ставячы сабе задачы палітычных змен. Але ўзоры класічнага ўніверсітэцкага жыцця па-за жаданнем эліт цягнуць разам з сабой сутнасныя рысы адносін і прынцыпаў, якія наўпрост звязаныя з грамадзянскай супольнасцю.

У такіх універсітэтах, якія выкарыстоўваюцца дзеля мадэрнізацыі, звычайна ствараецца частковая ўніверсітэцкая супольнасць, дзе прынцыпы свабоды дапускаюцца для студэнтаў, а прафесура вельмі падобная на дзяржаўных чыноўнікаў, і, увогуле, не ўяўляе сабой нейкай асобнай, тым больш аўтаномнай, супольнасці. Найбольш яскравым прыкладам такога стану можа быць Паўднёвая Карэя 60—70-х гадоў ХХ стагоддзя.

Універсітэты Паўднёвай Карэі былі адзіным больш-меньш свабодным месцам у краіне, у якой панавала дыктатура, стаўшая на шлях мадэрнізацыі. Ніякай грамадзянскай супольнасці ў тыя часы ў Паўднёвай Карэі не было, ці яна была вельмі слабая, заціснутая ў межы хрысціянскіх асяродкаў, нязначнай колькасці журналістаў і касмапалітычных менеджараў вялікіх кампаній. Але ва ўніверсітэтах, якія карысталіся адноснай свабодай, паўставалі студэнцкія суполкі, маладзёжны нефармальны рух. Студэнты часта бывалі незадаволенныя парадкамі ва ўніверсітэтах і сваімі выкладчыкамі. Гэтая незадаволенасць прыводзіла да пратэстаў у розных формах. Пратэсты часам выліваліся на вуліцы, перарасталі ў шматлюдныя дэманстрацыі, якія разганяліся ўладамі. Але гэтыя студэнцкія пратэсты засяроджвалі на сабе ўвагу іншых грамадзян і ўздымалі палітычныя і грамадскія пытанні і праблемы. Так штучная “грамадзянская супольнасць” студэнтаў спрыяла развіццю ўсёй грамадзянскай супольнасці, нацыі і палітычнай культуры ў краіне.

У меней выразных формах тое самае можна назіраць і ў іншых краінах Азіі і Лацінскай Амерыкі, таксама як і ва Усходняй Еўропе. Мы назіралі ролю студэнцкіх рухаў у падзеях 1956 года ў Венгрыі, 1968 года — у Чэхаславакіі, у 1980-я гады — у Польшчы, падчас руйнавання Берлінскай сцяны — у ГДР, пазней — у Сербіі і Харватыі, дзе яны сталі рухавіком і пачаткам фармавання грамадзянскай супольнасці і грамадскіх змен.

Па тэме: Барнетт Рональд. Осмысление университета

 

З пэўнага часу супольнасць універсітэтаў стала глабальнай, і ўніверсітэты класічных краін мадэрну і краін з паспяховай мадэрнізацыяй пачалі ўплываць адзін на аднаго і пэўным чынам станавіцца падобнымі. Па ўсім свеце ўніверсітэты пачалі губляць былую аўтаномію, прычым не абавязкова падпарадкоўваючыся дзяржаве, але і праз камерцыялізацыю. Невыпадкова Балонскі працэс, ініцыяваны чатырма старымі класічнымі ўніверсітэтамі, вельмі хутка быў падпарадкаваны дзяржавам. І зараз Балонскім працэсам кіруюць хутчэй міністэрствы адукацыі, чым самі ўніверсітэты. Гэтыя тэндэнцыі абумоўліваюць сучасны сусветны крызіс універсітэтаў і вяртанне да дыскусій вакол ідэі універсітэта, яе пераасэнсавання і пошуку новых магчымасцяў для яе рэалізацыі.

[1] Поппер К. Открытое общество и его враги: Т. 1. Чары Платона; Т. 2. Время лжепророков: Гегель, Маркс и другие оракулы / Пер. с англ. — К.: Ніка-Центр, 2005. — 800 с.

[2] Часовымі выключэннямі былі ўніверсітэты на далучаных землях, якія наноў ствараліся ў старых універсітэцкіх гарадах Дэрпце і Вільне і часткова захоўвалі традыцыйную структуру разам з тэалагічнымі факультэтам. Але час існавання Імператарскага Віленскага ўніверсітэту быў нядоўгім (1803—1832).

_________________________________________________________________

Усе главы тэкста «Ідэя ўніверсітэта і грамадзянская супольнасць»:

  1. Практыкі, нормы і этас грамадзянскай супольнасці ва ўніверсітэцкіх сценах
  2. Універсітэты ў закрытых грамадствах: прэвентыўная палітыка працы з універсітэтамі ў Беларусі
  3. Ідэя ўніверсітэта як праблема і тэма дыскусій інтэлектуальнай супольнасці Беларусі
  4. Універсітэт у грамадскай прасторы: альтэрнатыўныя практыкі акадэмічна-адукацыйнай працы і існавання акадэмічнай супольнасці

СПАМПАВАЦЬ УВЕСЬ ТЭКСТ АДНЫМ ФАЙЛАМ (PDF)

_________________________________________________________________

 

Персоны:
Тэмы: