Канспект лекцыі. Міхаіл Баярын. “Крытыка эмацыйнага розуму”

29 студзеня 2016

Цыкл адкрытых лекцый Лятучага Ўніверсітэта “Галоўнае пытанне”

Адкрытая лекцыя Міхаіла Баярына, 2 снежня 2015 г., Мінск

Павал Баркоўскі: Шаноўнае спадарства, рады вітаць вас сёння на чарговай лекцыі Лятучага ўніверсітэта з цыкла “Галоўнае пытанне”. Для тых, хто прыйшоў сёння ўпершыню, нагадаю, што гэты цыкл – перад усім памкненне зрабіць пэўныя сэнсоўныя заявы нашых мысляроў, людзей інтэлектуальнай культуры, якім ёсць, што сказаць беларускаму грамадству. Якім ёсць чым падзяліцца, і якія гатовы паставіць свае пытанне як грунтоўнае для саміх сабе і для іншых. Сёння ў нас будзе чытаць лекцыю вельмі цікавы чалавек – Міхал Баярын. Гэта чалавек, якога можна па-рознаму прадставіць. Ён і паэт, і перакладчык, і мысляр, які сёння падзеліцца плёнам сваіх роздумаў з вамі. Калі каротка анансаваць тое, пра што зараз пойдзе гаворка, то мне адразу прыгадваецца, відаць, у супрацегласць таму, пра што будзе зараз ісці размова, нямецкі філосаф Эмануіл Кант з яго “Крытыкай чыстага розуму”, а сёння ў нас будзе прыдстаўленна “Крытыка розума эмацыйнага”. І вось Эмануіл Кант у свой час спрабаваў зрабіць такую невялічкую рэвалюцыю ў філасофіі: перастаць задавацца нейкімі спекулятыўнымі пытаннямі і нарэшце даць рады таму, што для чалавека з аднаго боку, найбліжэйшае, а з другога – найцяжэйшае для разумення. Гэта яго ўласны розум. І Кант натуральна ўзяўся за ягоную найбольш рацыянальную і грунтоўную частку, за наш інтэлект, за рацыю, за развагу, там дзе мы можэм праяўляць сваё здумленне. А вось эмацыйную частку ён пакідае амаль па-за ўвагай, кажа пра яе ня так шмат. І так атрымліваецца, што для еўрапейскай культуры вельмі доўгі час эмоцыя ці эмацыйнае мысленне было хутчэй нейкай маргінальнай з’явай. Тым, што варта хутчэй утаймоўваць, утрымліваць з дапамогай жалезнай волі, і што ня варта выказваць. І толькі ў апошні час абудзілася зноў цікавасць да таго, што могуць значыць эмоцыі, што яны могуць выражаць. І ў гэтым сэнсе чалавек нанова адкрыў для сябе эмацыйны свет. Спадзяюся, што ў нас будзе ісці гаворка, як нам ставіцца да эмоцыяў сёння. Ня проста, як да пачуццяў, да чаго, што можна мець у якасці натуральнага фона нашага жыцця. А як да больш грунтоўнай з’явы, што суправаджае не толькі жыццё ў звычайным сэнсе, але і наша мысленне, і іншыя праявы нашай дзейнасці.

Перадаю слова Міхалу Баярыну.

Міхаіл Баярын: Добры дзень, сябры. Я вельмі рады бачыць вас тут. Вельмі ўдзячны Лятучаму ўніверсітэту за магчымасць прачытаць лекцыю пра тое, што з’яўляецца асабіста для мяне галоўным пытаннем. Гэта пытанне пра пацуцьці, тая тэма, пра якую я разважаю цягам апошняга года. Лекцыя атрымала такую даволі пастмадэрністскую назву “Крытыка эмацыйнага розуму”, маючы ў сабе адсылку, асацыяцыю з творам Канта. Спадзяюся, гэта назва будзе нечым апраўданая.

1. Мэтафізыка пачуцьцяў.

Слова “пачуцьці” мае выразную двузначнасьць. Звычайна яно азначае як успрыманьні, так і перажываньні: як зрок, слых, дотык, так і гнеў, радасьць, сум. І калі ў перакладах старажытных твораў гаворка ідзе, напрыклад, пра “ўтаймаваньне пачуцьцяў”, важна ведаць, пра якія пачуцьці ідзе гаворка. Таму далей слова “пачуцьці” будзе азначаць тут толькі эмацыйныя перажываньні.

Што датычыць традыцыйнай індыйскай мэтафізыкі, то ўспрыманьні і пачуцьці маюць зусім рознае месца ў пасьлядоўнасьці праяўленьня сьвету. Філасофія санкх’я налічвае 25 тоестваў, да якіх зводзіцца ўсё бытнае. Зь іх 20 ніжэйшых тоестваў складаюць грубае пяцівітае праяўленьне: гэта пяць вялікіх бытаў (прастор, вецер, агонь, вада, зямля), пяць здоляў знаньня (вуха, скура, вока, язык, нос), пяць мераў успрыманьня (гук, дотык, вобраз, смак, пах) і пяць здоляў чыну (мова, рука, нага, чыньнік выдзяленьня і чыньнік спараджэньня). Тры вышэйшых тоествы — гэта мысел, розум, язьня (“я”). Найвышэйшыя тоествы — пратвора і дух — належаць не парадку праяўленьня, а яго крыніцы.

Звычайна, калі ў сьвятарных творах гаворыцца пра “ўтаймаваньне пачуцьцяў”, маюцца наўвазе менавіта пяць здоляў успрыманьня. Пры гэтым пачуцьці, гнеў і радасьць, пагарда і пажада ўзгадваюцца зусім асобна, ня маючы нават агульнай назвы, якая б іх аб’ядноўвала. У Багавітавай Песьні самаяднаньне называецца роўнасьцю — да шчасьця і няшчасьця, гора і радасьці, пагарды і пажады. Але якое месца маюць гэтыя пачуцьці сярод тоестваў праяўленьня? Іх там нібыта няма. Яго можна вызначыць, зьвярнуўшыся непасрэдна да аўтарытэта, на якім грунтуецца індыйская філасофія — да ведавых твораў.

Паводле знакамітага хвалебну “Пачатак”, зьмешчанага ў 10 мандале Рыг-веды, спачатку не было ні існага, ні няіснага, усё было неразрозным. Затым магутою жару ўзьнікла “тое адно”. А пасьля “жаданьне зь яго напачатку ўзьнікла, якое было семенем першым мыслу” (Рыг-веда 10.129.4). Такім чынам, жаданьне, пачуцьцё, ня толькі папярэднічае мыслу і розуму, але і зьяўляецца іх “першым семенем”. Пачуцьцё папярэднічае засталаму праяўленьню. Пачатак цалкам нямысны для розуму, але розум ня можа не зьвяртацца да яго. І зьвяртаючыся да пачатку, пра які немагчыма гаварыць тым, што ўзьнікла ў выніку, розум не знаходзіць лепшага за мэтафару пачуцьцяў — “спачатку ён захацеў і ўзьнік”.

Праяўленьне сьвету ў Брыгадара’яка-упанішадзе апісваецца так: “Сам спачатку быў гэта ўсё ў відзе чалавека. Ён, агледзеўшыся, ня ўбачыў іншага ад сябе. <…> І ён баяўся. Таму адзінокі баіцца. І ён агледзеўся. Калі няма нікога іншага ад мяне, чаго я баюся? І ад таго прайшоў яго страх. Бо каго было яму баяцца? Ад другога напраўду бывае страх. Але ён ня радаваўся. І таму самотны ня радуецца. Ён захацеў другога. І ён стаў такім, як жанчына і мужчына, якія абдымаюць адно аднаго. І такога сябе ён змусіў рухацца ў два бакі, і адтаго сталі быць муж і жонка” (Брыгадаран’яка-упанішад 1.4.1—3).

Самаісны, першы з узьніклых, той, каго можна назваць Богам, апынуўшыся адзін, баяўся. І таму яго дзеці і насьледнікі, апынуўшыся адны, баяцца. Ён пажадаў іншага, і таму яго насьледнікі жадаюць іншага. Праяўленьне сьвету апісваецца як гісторыя пачуцьцяў: паступова зьяўляюцца страх, спакой, пажада, здаволя, а за імі, ці нават унутры іх, пакуль яны перажываюцца — усё астатняе праяўленьне.

У трэцім разьдзеле Багавітавай Песьні Арджуна задае Крышну такое пытаньне: “Але чым прымушаны гэты зло чалавек зьдзяйсьняе, не жадаючы нават, Варшнэя, сілай нібы кіраваны?” (3.35) На што Крышна адказвае: “Пажада гэта, гнеў гэта, што з кметы кра́сы ўзьнікае, мнагажэрны, мнагазлачынны, гэнага ворагам ведай. Як агонь ахутаны дымам, як люстра пакрыта срэбрам, як зародак балонай пакрыты, так ім усё гэта пакрыта” (3.36—37). Магута гэтага ворага апісваецца так: “Здолі, і мысел, і розум яго ўладарствам завуцца, імі у зман ён уводзіць, целавітаў знаньне пакрыўшы” (40).

Гнеў-пажада, а гэта значыць — пачуцьці, аказваецца вышэйшым за здолі ўспыраманьня, за мысел і розум, і таму ня можа быць пераможаны ні ўспрыманьнямі, ні мыслам, ні розумам: “Вышэйшымі клічуць здолі, мысел за здолі вышэйшы, за мысел вышэйшы розум, ён той, хто вышэй за розум” (42). Гэты вораг-пачуцьцё, “вышэйшае за розум”, перамагаецца толькі “самім сабой”.

То бок, тое, што ўзьнікла спачатку сьвету, сустракае як перашкода і таго, хто да пачатку спрабуе вяртацца. Калі той напачатку праявы адчуваў страх, то супоўны страх мае перажыць і той, хто да яго вяртаецца. Калі ён тады перажываў жаданьне, то яно сустракае і таго, хто ідзе да пачатку.

2. Эмацыйны розум

Але перажываньні і ўспрыманьні маюць прынамсі адну агульную ўласьцівасьць, праз якую яны і называюцца аднолькавым словам “пачуцьці”. Яны ахопліваюць, агортваюць усё, што ў іх апынаецца.

З аднаго боку, ўспрыманьні стаяць на пачатку ўспрыманага, зьяўляюцца месцам яго ўзьнікненьня. Паводле Брыгадарн’яка-упанішад, “Вока — гэта сказ вобразаў, бо зь яго паўстаюць усе вобразы” (1.6.2). То бок месцам быцьця вобразаў зьяўляецца вока, гукаў — вуха, крананьняў — скура, пахаў — нос. Месцам быцьця ўсяго ўспрыманага зьяўляюцца здолі ўспрыманьня, бо яны ахопліваюць успрыманае, успрыманае зьяўляецца ўнутры іх.

Пачуцьці гэтаксама пакрываюць, ахопліваюць сабой усё бытнае. Паводле Багавітавай Песьні, як агонь пакрыты дымам, а люстэрка пакрыта срэбрам, так быцьцё пакрыта пачуцьцямі. Адпаведна, як агонь не бывае бяз дыму, а люстэрка — бяз срэбра, так не бывае быцьця без пачуцьцяў. Пачуцьці ахопліваюць кожную думку, кожны рух, кожнае ўспрыманьне чалавека, стаяць на іх пачатку.

З другога боку, і ўспрыманьні і перажываньні адчуваюць тое, на што яны скіраваны, адлюстроўваюць яго сваім чынам, пакідаючы яго насамрэч невядомым. Дачын зроку становіцца вобразам, дачын нюху становіцца пахам, а дачын перажываньня стаецца пачуцьцём, эмоцыяй. Пачуцьці таксама здольныя ўспрымаць. Як у вобразаў ёсьць чыньнік, які перакладае ўсё, на што ён скіраваны, у вобразы, так і ў пачуцьцяў ёсьць чыньнік перакладу ўсяго ў пачуцьці, які адначасова зьяўляецца месцам іх быцьця.

Але пры тым, што пачуцьці стаяць на пачатку праяўленьня, нельга сказаць, што гэта нешта простае, а не складанае, адзінае, а ня множнае. Бо адно пачуцьцё ня мае сэнсу бязь іншых пачуцьцяў. Нельга гаварыць пра адно пачуцьцё, ня кажучы пры гэтым пра ўсе іншыя. Толькі ўвесь збор пачуцьцяў дае сэнс асобнаму пачуцьцю. Няма гневу бяз радасьці, і радасьці бяз суму.

Набываючы сэнс толькі адносна адно аднаго, пачуцьці ўтвараюць сваю прастору, дзе ёсьць свой зад і перад, верх і ніз, права і лева, ўнутры і вонках. І паколькі прастора пачуцьцяў цалкам суадпаведная прасторы ўвогуле, кожнае асобнае пачуцьцё суадпаведна пэўнаму руху. Колькі кірункаў і рухаў, столькі і пачуцьцяў. Радасьць ня можа быць уніз, і сум ня можа быць уверх, толькі наадварот. Множнасьць і складанасьць пачуцьцяў — гэта множнасьць і складанасьць прасторы і рухаў. Пачуцьці выглядаюць люстэркам прасторы і руху, а рух і прастора — іх перадумовай.

Як жа тады пачуцьці могуць быць мэтафізычна першаснымі дачынна ўсяго засталага?  Калі пагледзець на праяўленьне як на гісторыю зьяўленьня пачуцьцяў, то адзінае цягам гэтай гісторыі нібы расьпіхвае сябе ў розныя бакі, нібы знутры пашыраючы сферу ўласнай прасторы. Яно стварае супрацьлегласьці — страх і спакой, жаданьне і задавальненьне. Тое, што на першым кроку стварае перад і зад, на другім кроку ўтварае верх і ніз, а затым — правы і левы бок. Гэтае расьпіхваньне прасторы знутры навонкі ня мае патрэбы ў адлюстраваньні для свайго ўзьнікненьня, суадпаведнасьць узьнікае ўжо паводле спосабу вытворчасьці.

Узьнікненьне прасторы як цэласьці супрацьлеглых кірункаў — і ёсьць узьнікненьне матрыцы сэнсу. Бо гэта яшчэ зусім ня вобраз прасторы, у якім нешта можа быць разьмешчана. А ўзьнікненьне матрыцы сэнсу — і ёсьць узьнікненьне розуму. Бо першасныя сэнсы прасторы і ёсьць тое, што зьяўляецца асновай усяго сэнсаўтварэньня і мысьленьня. Такім чынам, пытаньне судачыненьня пачуцьцяў і прасторы — гэта насамрэч пытаньне пра дачыненьні пачуцьцяў і розуму. І пытаньне пра зьверхнасьць пачуцьцяў і прасторы — гэта пытаньне пра зьверхнасьць пачуцьцяў і розуму.

Паколькі пачуцьці ўтвараюць сваю прастору і маюць чыньнік перакладу ўсяго ахопленага ў пачуцьці — гэтую прастору і чыньнік можна назваць эмацыйным розумам. Эмацыйны розум атрымлівае зваротную перамогу над усім адчуваным. Калі пачуцьцё — гэта адлюстраваны ў прасторы пачуцьцяў рух, то ўспрыманы рух абывязкова чытаецца як пэўнае пачуцьцё. Незалежна ад таго, гэта рух вобразу, гуку ці думкі. Усё, што трапляе ў люстэрка пачуцьцяў, вобразы, дотыкі, думкі, і нават іншыя пачуцьці  — стаецца толькі пачуцьцямі. Такім чынам, эмацыйны розум атрымлівае мэтафізычную зьверхнасьць над розумам першасных сэнсаў — нават у тым разе, калі ён узьнікае пасьля яго.

Усякі сэнс у такім разе немінуча аказваецца эмацыйным, пачуцьцёвым, сэнсам эмацыйнага розуму. Лацінскае слова сэнс, якое ў нас звычайна азначаем змысел, значыць насамрэч “пачуцьцё” і паходзіць ад дзеяслова sentire — “адчуваць”. З усіх складнікаў “сэнсу” пачуцьцёвы аказаўся тут выбраным за аснову. Сэнс руху — гэта яго пачуцьцё, эмоцыя, якая яго пачынае.

3. Мова пачуцьцяў

Слова эмоцыя па-лацінску азначае “вырух”. Калі пачуцьцё стаіць на пачатку руху, то яно зьяўляецца яго намерам. А гэта значыць, што намер, які здаецца цэлым, неразрозным і адзіным, насамрэч можа быць дакладна выражаны на мове пачуцьцяў. Пачуцьцё як намер ахоплівае рух адпачатку, яшчэ да яго ўзьнікненьня.

З другога боку, пачуцьцё ўзьнікае і ў выніку чытаньня руху. У такім разе чытаньне руху, разгадка яго пачуцьця, — гэта ўзнаўленьне яго намеру. А намер руху, тое, зь якім пачуцьцём ён быў пачаты, і зьяўляецца яго сапраўдным сэнсам. Такое пачуцьцё зваротна ахоплівае рух зь яго канца.

Гэтыя два віды пачуцьцяў — намер і яго разгадка — адпавядаюць двум удзельнікам маўленьня, моўцу і слухачу, і ўтвараюць размову пачуцьцяў. Адно выражае, а другое чытае. Пачуцьцё як намер стаіць на пачатку руху, рух выражаецца, затым чытаецца пачуцьцёвым розумам, і ў выніку ўзьнікае яшчэ адно пачуцьцё.

Тое, што пачуцьці можна наўмысна выклікаць, бо пачуцьцёвы розум ня можа не перакладаць рух у пачуцьці, стварае яшчэ адну магчымасьць у гэтай размове. Можна ствараць рух толькі для таго, каб выклікаць пачуцьцё. У такім разе адно пачуцьцё зьяўляецца ўжо намерам іншага. Але гэта ў сваю чаргу ўскладняе стратэгію разгадкі намеру. І ў выніку, як на пачатку, так і на канцы руху аказваюцца складаныя пачуцьцёвыя будовы.

Такім чынам, адны пачуцьці могуць ахопліваць іншыя пачуцьці, а яны ў сваю чаргу  — іншыя, зь іх пачатку або зь іх канца. Такім чынам утвараецца цэлая дрэвавідная архітэктура пачуцьцяў, якая далей удзельнічае ў размове пачуцьцяў, утвараючы новыя складаныя будовы пачуцьцяў у выніку іх разгадкі.

Пачуцьці маюць сваю неверагодную складанасьць, якая перажываецца адначасова як пэўная смакавая гамма. Гнеў можа ўлучаць у сябе радасьць, а радасьць адначасова і сум, і зайздрасьць. Каб утвараць такую складанасьць, і каб гаварыць пра яе, патрэбна асаблівая мова пачуцьцяў. І паколькі мова складаецца з правілаў (“калі сэнс, то форма”), і паколькі правілы могуць быць рознымі, то моваў пачуцьцяў можа быць мноства.

У стажытна-індыйскай традыцыі слова, што абагульняе ўсе пачуцьці, узьнікае не ў мэтафізыцы, а ў тэорыі мастацтва. Можна сказаць, што індыйская тэорыя мастацтва насамрэч і зьяўляецца тэорыяй пачуцьцяў. Яго аснову складае вучэньне пра расу і бгаву. Слова “раса”, што даслоўна значыць “сок”, азначае чыстае пачуцьцё. Адпачатку, у творы Бгараты “Навука танца” выдзяляецца восем расаў: пажада, сьмех, гнеў, спагада, пагарда, страх, адвага, зьдзіўленьне. Уласна, мастацкае майстэрства і зьяўляецца ўменьнем выклікаць патрэбныя пачуцьці ў гледача.

Акрамя чыстых пачуцьцяў, ёсьць яшчэ іх другасныя праявы, што называюцца тэрмінам “бгава” (быцьцё). Бгавы бываюць трох відаў: сталыя (8), рухавыя (33) і іставыя (8), адны зь іх зьяўляюцца чыстымі праявамі расаў, другія — зьмяшанымі ці часовымі. Такім чынам, пачуцьці могуць трываць, рухацца адно да аднаго і застываць. Пачуцьці могуць быць чыстымі і зьмяшанымі.

У кітайскай традыцыі існуе канцэпцыя пяці першасных пратвораў (агонь, вада, зямля, дрэва, мэтал). Хаця ў перакладзе назвы пратвораў супадаюць з назвамі індыйскіх тоестваў, ня варта думаць, што гаворка ідзе пра адзін і той самы агонь, ваду ці зямлю. Кітайскія пратворы не апісваюць гісторыю праяўленьня. Яны бясконца спараджаюць і зьнішчаюць адно аднаго. Паводле гэтай канцэпцыі пяці пратворам адпавядаюць і пяць першасных пачуьцяў (радасьць, страх, спакой, гнеў, сум).

Канцэпцыя пяці пратвораў знаходзіцца ў аснове кітайскай традыцыйнай мэдыцыны і мастацтваў барацьбы, якія самі па сабе ўжо ўяўляюць дасканалае тэатральнае мастацтва. Як кожны пратвор спараджае адзін пратвор і зьнішчае іншы, так і кожнае пачуцьцё зьнішчае адно пачуцьцё і спараджае іншае. Мова пачуцьцяў такім чынам зьмяшчае ў сябе цыклы спараджэньня і зьнішчэньня, сваю матэматыку складаньня і адыманьня, якія пры павелічэньні колькасьці пачуцьцёвых словаў могуць станавіцца нашмат больш складанымі, як кітайская мэдыцына ці кунфу.

4. Пераўзыход пачуцьцяў

Тое, што пачуцьці можна выклікаць наўмысна, робіць эмацыйны розум маніпуляваным і падуладным. Але намер утаймаваньня ці пераўзыходжаньня пачуцьцяў, што ўзьнікае ў адказ як паўстаньне супраць улады пачуцьцяў, сам безумоўна зьяўляецца пачуцьцём. Старажытны аскетычны загад “пераўзыходу пачуцьцяў” у філасофіі йогі ажыццьцяўляецца як зраўнаньне ўсіх пачуцьцяў паміж сабой.

У другім разьдзеле Багавітавай Песьні йогін, дасяглы самаяднаньня, апісваецца такім чынам: “Які да ўсяго непрыцяжны, калі лучыць у гора ці ўдачу, не злуецца і не сьвяткуе, празнаньне таго ўсталявана” (2.57). У такім разе ён дасягае вышэйшага спакою, поўнай адсутнасьці руху розуму, нірваны: “Самапраўны, які ўспрымае абсягі бяз жарсьці, агіды, сабе падуладнымі здолямі, той дасягае спакою. У спакоі пакутаў усіх у яго адбываецца страта, спакойна-чуйнага скора розум стае ўсталяваным” (2.64-65).

Першая стратэгія пераўзыходу пачуцьцяў, такім чынам, — гэта стратэгія іх зраўнаньня і дасягненьня спакою, нерушы эмацыйнага розуму. Аднак, зь цягам часу, да васьмі расаў індыйскага мастацтва дадаецца дзявятая: а менавіта, пачуцьцё спакою. Тое, што адпачатку разглядаецца як пераўзыход усіх пачуцьцяў, пасьля зьяўленьня тэорыі мастацтва само аказваецца адным з пачуцьцяў. Такім чынам, запавет пераўзыходу пачуцьцяў сам аказваецца пачуцьцёвым, як са свайго пачатку, пачуцьця абурэньня, так і са свайго канца, пачуцьця спакою.

Старажытна-грэцкая тэорыя мастацтва, як і старажытна-індыйская, пачынаецца як тэорыя тэатру. Размаўляючы пра мастацтва мовай пачуцьцёвых катэгорыяў, яна таксама зьяўялецца тэорыяй пачуцьцяў. У “Паэтыцы” Арыстотэля задачай мастацтва таксама зьяўляецца выкліканьне пэўных пачуцьцяў у гледача. Катэгорыя “патасу”, уведезная Арыстотэлем, збольшага адпавядае панятку “бгавы”, праявы пачуцьця, у індыйскім мастацтве, хаця і ня мае такой дакладнай і падрабязнай клясыфікацыі. Аднак, выкліканьне пачуцьцяў мае тут падставова іншую мэту. Цягам тэатральнага відовішча адны пачуцьці спараджаюць другія, другія пераходзяць у трэція, і ў выніку ўзьнікае катарсіс, ачышчэньне, узыход пачуцьцяў на новы, няведамы ўзровень, што прыносіць гледачу асалоду, што пераўзыходзіць звычайную асалоду спажываньня ўспрыманага. І адпаведна спосабу дасягненьня гэтай кульмінацыі старагрэцкі тэатр мае два асноўныя жанры — трагедыю і камэдыю.

Другая стратэгія пераўзыходу пачуцьцяў мае наўвеце пэўную алхімію, у выніку якой мова пачуцьцяў сама ўзносіць спазорцу на новы, надпачуцьцёвы ўзровень. Лічыцца, што старагрэцкі тэатр мае сваім пачаткам дыянісійскія і элеўсынскія містэрыі, то бок узыходзіць да пэўнай традыцыі сьвятарных абрадавых дзеяньняў. Цягам грэцкага тэатральнага паказу на сцэне розума гледача ствараюцца, а затым сьціскаюцца расьцяжкі невырашальных супрацьлегласьцяў, што так ці інакш вядуць да сьмерці галоўнага героя. Глядач, перажываючы сьмерць героя, перажывае адначасова сьмерць пачуцьцяў.

Калі ўзгадаць, што распьпіхваньне супрацьлегласьцяў і ёсьць узьнікненьнем розуму, то іх сутыкненьне аказваецца яшчэ адным спосабам яго спыненьня і пераўзыходу. Можна меркаваць, што менавіта стварэньне расьцяжак і сутыкненьне супрацьлегласьцяў і было галоўнай часткай містэрыяў, зь якіх паходзіць эўрапейская тэатральная традыцыя. Іх найбольш блізкім адпаведнікам, паводле гэтай азнакі, у індыйскай традыцыі можна лічыць тантрычныя практыкі, цягам якіх вызваленьне дасягаецца не праз зраўнаньне пачуцьцяў, а празь сутыкненьне супрацьлегласьцяў і іх ператварэньне ў вышэйшыя існасьці.

5. Эмацыйная тэалёгія

Сама па сабе мова пачуцьцяў азначае чыстую няспынную маніпуляцыю. Пачуцьцё ня можа ня быць прачытаным, і паводле правілаў пачуцьцё нараджаецца ў адказ на іншае пачуцьцё. Але не тады, калі моваў пачуцьцяў стаецца многа, і кожная зь іх мае ўжо свае правілы. У такім разе размова пачуцьцяў узыходзіць на новы ўзровень складанасьці.

Нораў, характар — гэта асобная мова пачуцьцяў, гэта збор правілаў пачуцьцёвых паводзінаў, які надае пачуцьцям устойлівасьць да вонкавых уплываў. У адказ на ласкавасьць быць ласкавым, у адказ на злобу злавацца. Або наадварот: у адказ на злобу быць лагодным, ці ў адказ на літасьць зайзросьціць. Калі ад пэрсанажаў тэатру пакінуць толькі пачуцьці, выдаліўшы іх імёны і абставіны дзеяньня, ад іх застануцца толькі норавы і іх размова.

У гэтай размове нораваў пачуцьці выказваюцца пра пачуцьці, пачуцьці асуджаюць і ўхваляюць іншыя пачуцьці. Але ў гэтай размове ёсьць удзельнік, які размаўляе з усімі норавамі адразу. Гэта сумленьне, якое асуджае ці ўхваляе пачуцьцёвыя паводзіны. Яго асуджэньне ці ўхвала таксама зьяўляецца ці прынамсі чытаецца як выказваньні мовы пачуцьцяў. Сумленьне як збор пачуцьцёвых правілаў складае нораў вялікага чалавека, усяго грамадства адразу і мае назву маралі, нораўнасьці.

Як і асабовы нораў, мараль можа быць рознай у розных грамадзтваў. Гэта не абавязкова двухпачуцьцёвы падзел усяго на дабро і зло, гэта могуць быць і больш тонкія адценьні выказваньняў. Але мова, на якой яна размаўляе, у любым выпадку зьвяртаецца да эмацыйнага розуму. А той, у сваю чаргу мае магчымасьць адказу, размовы зь вялікім норавам.

Мараль традыцыйна зьвязваецца з боскім пачаткам, яна зыходзіць зьверху, усталёўваючы каштоўнасьці, уяўленьні пра дабро і зло, цноту, заслугу і грэх. Боскае як удзельнік размовы пачуцьцяў немінуча таксама паўстае як нораў. Старагрэцкія і індыйскія багі гневаюцца і радуюцца як людзі. Бог манатэізму праяўляе гнеў, любоў і рэўнасьць. Паводле славутага хрысьціянскага сьцьверджаньня, “Бог ёсьць любоў” (Першае пасланьне Яна, 4.8). Бог мае свой нораў.

Тэалёгію боскага нораву можна назваць эмацыйнай тэалёгіяй. Калі боскі пачатак маралі і ёсьць боскім норавам, то пачуцьцёвая размова зь ім аказваецца размовай з богам. Боскі нораў можа быць адзіным ці цэлым тэатрам багоў, але любоў да бога мае сэнс толькі тады, калі ён таксама размаўляе на мове пачуцьцяў. Мы ня можам уявіць неэмацыйнага бога, як ня можам уявіць неэмацыйнае дабро і зло. Дабро і зло як простыя матэматычныя вылічэньні мы ўспрымаем якраз як відавочнае зло. Надэмацыйны бог аказваецца бесчалавечным і асуджаецца самой маральлю.

Эмацыйная тэалёгія мае наўвеце асабовую эмацыйную сувязь з богам. У старажытна-індыйскай традыцыі адным са шляхоў дасягеньня вызваленьня зьяўляецца бгаткі, адданая любоў да бога. Вернік цалкам напаўняе свае пачуцьці абранай выявай боства і ў выніку становіцца яму тоесным. Паводле Багавітавай Песьні любоў робіць бога і верніка адзінымі і неразрознымі.

З гэтага гледзішча, выкананьне маральных абавязкаў, паводзіны ў адпаведнасьці з агульнымі ўяўленьнямі пра дабро і зло, робяць тоеснымі два норавы — боскі нораў і нораў чалавека. Эмацыйная тэалёгія як стратэгія пераўзыходу пачуцьцяў азначае ўтаясьненьне асабовага і боскага нораву. Паколькі боскі нораў дасканалы, асабовы нораў таксама дасягае дасканаласьці.

6. Крытыка эмацыйнага розуму

Паміж розумам і пачуцьцямі ёсьць даўняя барацьба, працяглы канфлікт. Але гэта не разумовы, а эмацыйны канфлікт. У гэтай барацьбе мастацтва традыцыйна гуляе на баку пачуцьцяў, а філасофія — на баку розуму. Пры гэтым, выяўляючы пагарду ці зьверхнасьць да эмоцыяў, філасофія не заўважае сваю ўласную эмацыйнасьць. Бо быцьцё супраць, прага быцьця вышэй, і сама па сабе ацэнка “вышэй-ніжэй” — гэта ўжо эмоцыі. Акрамя ўласнай доказнай асновы і шляхоў развагі кожны філосаф у гісторыі філасофіі мае свой нораў і выражае ўласную асноўную эмоцыю, і магчыма, менавіта філасофскі нораў і застаецца ў гісторыі філасіфіі як актор на сцэне тэатру ідэяў.

Ёсьць эмоцыя Плятона і Дыягена, Гэгеля і Шапэнгаўэра, Гайдэгера і Вітгенштайна. Ніцшэ быў тым філосафам, хто ўпершыню паспрабаваў граць на баку пачуцьцяў. Яго філасофія стала свядомым тэатрам эмоцый. Ён узнавіў дынісійскую катарсічную традыцыю. Заратустра нічога не даказвае, а прымушае перажываць. Яго галоўны тытанічны імпэратыў — “быць па-за межамі дабра і зла” — скіраваны супраць маралі, нораву Бога. Але сама мараль – эмацыйная катэгорыя, і змаганьне зь ёй – гэта змаганьне эмоцыяў з эмоцыямі. Калі з размовы нораваў людзей выдаліць нораў чалавецтва, ці не перастане чалавецтва быць чалавецтвам у такім разе?

Цягам усёй сваёй гісторыі філасофія была сьвядома ці несьвядома эмацыйнай і нораўнай філасофіяй, нават змагаючыся супраць пачуцьцяў ці нораўнасьці. Але ці ўладарыць чалавек над сваімі эмоцыямі? Будучы здольным спараджаць іх самастойна, ён толькі чакае пакуль яны зьявяцца ў сьвядомасьці і толькі тады — думае, рухаецца, чыніць. Нематываваныя эмоцыі прачытваюцца як эмоцыі шаленства. А матываванымі яны робяцца толькі тады, калі спараджюцца мовай пачуцьцяў. У такім разе, калі мысьленьне падстатвова эмацыйнае, і эмоцыі ствараюцца толькі мовай эмоцыяў, хтонасамрэч мысьліць мысьленьне? Чаго вартае мысьленьне, калі яно рухаецца мовай эмоцый і яшчэ й ня ведае пра ўласную эмацыйнасьць?

Мысьленьню не застаецца нічога іншага, як прызнаць сваю эмацыйнасьць. Замест таго, каб пагарджаць эмоцыямі і ўздымацца над імі, яно мае прынамсі вывучаць іх. Эмацыйны розум мае быць выдзелены ў асобны дачын лінгвістыкі пачуцьцяў. Трэба скласьці граматыкі і слоўнікі мовы пачуцьцяў, а развага мае пакрываць сябе разьметкай мовы эмоцый і нораваў, каб мець магчымасьць быць мэтаэмацыйнай. У такім разе мысьленьне хаця бы наблізіцца да таго, каб зьведаць сваю эмацыйную абмежаванасьць. Тэорыя эмоцый, эмоцыялёгія, мае быць крытыкай эмацыйнага розуму.

Ёсьць тое, што ёсьць і ёсьць тое, чаго няма. Ёсьць тое, што толькі называецца. Тое, што мае адно месца быцьця — ёсьць, а тое што мае многа месцаў, аб’ядноўваецца толькі іменем. Яно ёсьць як імя. Часткай онталёгіі зьяўляецца яе номіналёгія. І ёсьць таксама тое, чаго няма, што не называецца, але толькі адчуваецца. Тое, што аб’ядноўваецца адной эмоцыяй ёсьць імя ў мове пачуцьцяў. Часткай номіналёгіі зьяўляецца яе эмоцыялёгія.

Мастацтва пасьля тэорыі пачуцьцяў — зусім ня тое самае, што мастацтва перад тэорыяй пачуцьцяў. Яно ўзыходзіць на якасны іншы ўзровень загадваньня загадак. Мова пачуцьцяў ня толькі называе існыя пачуцьці, але і дае магчымасьць утварыць і адчуць зусім іншыя, танчэйшыя, нечуваныя раней пачуцьці, для разрозьненьня якіх нам не хапала імёнаў.

Вялікія культуры мінулага стварылі мастацтва, прачытаць і адчуць якое немагчыма, не валодаючы іх мовай пачуцьцяў. Мы жывем у культуры, якая мае ўсе магчымасьці ня толькі адчуць усе пачуцьці іншых культураў, але і стварыць нашмат больш складаную мову пачуцьцяў і адпаведнае ёй мастацтва, здольнае выразіць нечуванае чалавекам раней. Я цалкам суперажываю эмоцыі, якую выражае герой фільма Паола Сарэнціна “Маладосьць”: “Кажуць, пачуцьці нібыта моцна пераацэненыя. Лухта, пачуцьці – гэта ўсё што ў нас ёсьць”.

Павал Баркоўскі: Я не памыліўся ў Міхале, ён сапраўды такі захад кантыянскі нам прапанаваў, ледзь не перавызначыць усё жыццё сваё. Будзем без перапынку, каб эмоцыі нашы не ўлегліся. Давайце пытанні да Міхала, калі ёсць.

Таццяна Вадалажская: У мяне нават не пытанне, а хутчэй эмоцыя, ці разважанне. Я падлавіла сябе напрыкананцы, што прапануючы, фактычна, змяніць форму мыслення, адхіліць рацыянальнае безэмацыйнае мысленне, і перайсці ў нейкі іншы стан мыслення, Міхал увесь час спрабуе менавіта эмоцыю теорытазаваць, фармалізаваць і гэтак далей. Вось тыпалогію зробім, зразумеем, то бок, зробім усё тое, што рабілі раней з усімі іншымі рэчамі, звычайнымі спасабамі. І мне падаецца, што немагчыма стварыць эмацыйнае мысленне, эмацыйны розум, тымі ж сродкамі, то бок праз рацыяналізацыю.

Міхаіл Баярын: ну, мы ж граем з боку розуму. Калі б мы ігралі з боку пачуццяў, то мы бы займаліся тэатрам, напрыклад. Акрамя таго, у нас есць спадчына. А ад спачыны так проста не адмаўляюцца. Усе філосафы да сябе мелі нейкі запавет, а на табе перарвецца лінія пераемнасці.

Ігар Бабкоў: Што тут разменьвацца на пытанні, адразу можна пачынаць эмацыйна рэагаваць. Ты пачаў гаварыць пра розныя традыцыі і пра тое, як у розных стражытных традыцыях дают сабе рады з эмоцыямі, вось першая індуская. Мне здаецца, што там ёсць вельмі хітрая, ці інтэлектуальная, ці эмацыйная, фішка: гэта вынаходніцтва яшчэ аднаго “я”. Адно “я” застаецца з гэтымі эмоцыямі, а другое “я” глядзіць на гэта першае “я”, якое прыцерпевае. І там ёсць такое своеасаблівае падваенне. Кант потым гэтую самую фішку паўторыць, і ў яго гэта верхні паверх – гэта чысты розум, а уласна пачуцці – гэта ніжняя частка заводзіка, якая пастаўляе матэрыял для развагі і потым ужо для верхнега розума. Потым па Арэстотылю вельмі цікава і па старагрэцкай традыцыі: там жа яшчэ ёсць эўдайманія. Тое самае шчасце, якое і ёсць універсальным старагрэцкім маханізмам раўнання і прывядзення да раўнавагі. І калі ты пачаў казаў пра мараль, гэта вельмі цікава, бо гісторыкі філасофіі ведаюць, што этыка ў пэўны момант эўдайманічная, то бок задача этыкі навучыць індывідуальнага чалавека быць шчаслівым. Потым раптам гэта знікае у 18-м стагодзі і застаецца татальная мараль. Задача маралі – гэта ўжо не вучыць індывідуальнага чалавека праз унутраную гарманізацыю, а проста біць па галаве і гаварыць, што вось гэта добра, а гэта ня добра, што гэта “social accepted”, а гэта не “accepted”.

І ў гэтым сэнсе, што мяне здзівіла ў тваім прамаўленні, гэта тое, што ты ня выйшаў на тэму паэзіі. Таму што: чым ёсць паэзія як не той энцыклапедыяй пачуццяў? Таму што індывідуальны чалавек не ў стане за свае кароткае, маленькае і часам глупае жыццё адчуць шмат. Рэальнасць не дазваляе яму прайсці праз гэтыя розныя лабірынты. І паэзія – гэта тое, што дае нам такі сваеасабліва эталон, магчымасць вайсці ў гэтую прастору і выйсці, ужо адчуўшы штосьці. У гэтым сэнсе кітайская традыцыя, асабліва на позніх этапах, 17-18-е стагоддзе, яна поўніцца такімі каталогамі. Яны бясконца канструююць сітуацыі, патрапляючы ў якія, мы будзем адчуваць і тое, і тое, і тое…

І мая эмоцыя, – я ўсё чакаў, што ты да яе нас будзеш весці, але здарылася, што не – гэта тое, што сённяшняя культура і сённяшняя цывілізацыя асноўваецца на радыкальным спрашчэнні і радыкальным збядненні гэтага каталога эмоцый. Сённяшняя культура – гэта культура комікса, дзе засталося 15 базавых варыянтаў эмоцый. У той час, як старажытныя цывілізацыі працавалі на максімальнае ўскладненне і пашарэнне гэтай прасторы.

Міхаіл Баярын: Я як раз казаў, што у нас рэсурсаў, каб зрабіць усё яшчэ больш складана, дастаткова, і нашмат больш чым у іх. Проста ў нас задачы такой ня ставілі, бо ў нас ні мовы, ні катыгорый на гэта няма. У прынцыпе, гэта мастацкая задача. Мы можым зрабіць мастацтва на парадак іншае са сваімі магчымасцямі, чым гэта энцыклапедыя пачуццяў – індыйская, арабская ці кітайская. Мы можым зрабіць такую “Тысячу і адну ноч”, якая ня снілась яшчэ нікому ў гэтым свеце. А што для гэтага патрэбна? Тэорыя эмоцый. Тэорыя эмоцый, гэта і ёсць тэорыя мастацтва. Якая тэорыя мастацтва, такое і мастацтва.

І заўсёды так, мастацтва перад тэорыяй мастасцтва, і пасля – гэта розныя мастацтвы. Узнікае тэорыя мастацтва – пачынаецца зусім іншае мастацва, зусім іншая паэзія. Таму ўвогуле, каб ў нас былі не коміксы, не пятнадцаць базавых пачуццяў, а вялікая разнастайнасць, трэба спярша гэтую задачу паставіць, выдзеліць у нейкую асобную сферу, і ўвогуле, мець нейкую мову, на якой пра гэта можна гаварыць. І пры гэтым: ня быць эмацыйным. Ці пытацца быць вытанчыным эмацыйна.

Ігар: У мяне ёсць такое пытанне тэарэтычнае. Не зусім зразумеў наконт суадносінаў эмоцыяў. Я зразумеў, што рух ёсць проста праявай эмоцый у іншай сферы. Атрымліваецца, што рух ня мае сваёй сутнасці?

Міхаіл Баярын: Эмоцыя бярэ верх над рухам, нават калі рух быў спачатку. Як толькі эмоцыя становіцца люстэркам, у якім адлюстроўваецца гэты рух – усё, спярша эмоцыя, пасля рух. Рух не такі фундаментальны, касмічны, а той рух, з якім мы маем справу ва ўжо створаным космасе.

Ігар: Я маю на ўвазе, што ёсць адпачатку толькі эмоцыя, толькі яна трапляе ў іншы абсяг, і яна выклікае рух. Выходзіць, што рух – другасны?

Павал Баркоўскі: Ці мае рух аутаномію нейкую?

Міхаіл Баярын: Рух увогуле перад эмоцыяй, канешне. Эмоцыю трэба яшчэ зрабіць. Але гэта які рух? Ён абсалютна яшчэ не разрозы, ніякі, чысты.

Ігар: Мяне проста цікавіць сам гэты момант: якім чына сталася так, што эмоцыя, ўтвораная ад руху, падпарадкавала сабе рух?

Міхаіл Баряын: Справа нават ня ў тым, як утвараюцца ў прасторы эмоцыі, а як ўвогуле прастора ўтвараецца? Апісанне стварэння свету, гэта апісанне стварэння прасторы. Вось: “Ён адвярнулся”. У гэты момант ён утварыў нейкую прастору. Што такое “адвярнуцца”? Гэта адразу стварае нейкую пратору: “адтуль-туды”. Як толькі ёсць гэта “адтуль-туды”, можна адразу зрабіць “права-лева”, можна зрабіць “верх-ніз”. Як толькі ёсць чатыры арыентыра, можна ужо казаць: а што там, за тым? Узялі зад, паставілі наперад, і атрымалася: а што там за тым, што наперадзе? А гэта зусім іншы сэнс. Калі ёсць прастора, ёсць усе сэнсы. То бок ствараецца прастора, ствараюцца ўсе сэнсы. Якая яна, эмацыйная прастора, ці яшчэ якая-небудзь іншая, гэта іншая справа. Яна можа быць “перад і пасля”, а можа не быць “перад і пасля”. Можа быць проста такой жа па спосабу вытворчасці. Яе зрабілі такім жа чынам, распіхваючы супрацьлегласці.

Ігар: Тут узнікае пытанне, а хто прадпісаў? Таму што “ўверх” – гэта ассацыацыя з радасцю, а “уніз” – з сумам. Хто замацаваў гэтыя суадносіны?

Міхаіл Баярын: Гэта фундаментальныя суадносіны. Сапраўды, радасць – гэта верх, ні для кога радасць не будзе “уніз”, ніз – гэта сум і не будзе сума “уверх”. Сапраўды, ёсць татальная суадпаведнасць любога руху і эмоцыі, гэтая прастора павінна быць аднолькавай, каб была гэта гарантыя, там павінны быць аднолькавыя арыентыры. Прастора павінна быць сканструяравана аднолькавым чынам. Калі прастора будзе сканструяравана неяк інач, то ў нас будзе іншая хітрая крывая суадпаведнасць.

Ігар: Тэарытычна можна ўявіць іншае чалавецтва, у якога будзе іншы спосаб ўспрымання?

Міхаіл Баярын: Можна ўявіць. Толькі вельмі цяжка. Вось я займаюсь тым, што спрабую ўявіць іншую прастору. Вось напрыклад, людзі ўяўляюць два шарыкі, адзін наперадзе, другі ззаду. Паступова яны ўвагай сваёй разварочваюць гэты шарыкі. Адна ўвага трымае прастору, другая – разварочвае гэтыя шарыкі. Потым шарыкі вы вось гэтыя зводзіце недзе ў прасторы. І што адбываецца? Свядомасць выверочваецца наізнанку. То бок чалавека пасля ванітуе, пасля гэтых практыкаванняў, таму што чалавеку спрабуецца ўявіць сабе неўяўляльнае, але ўявіць рэальна. Гэта практыкаванне, якое вельмі цяжка перажыціь. Хаця кожны можа паспрабаваць. То бок рэсурсы, каб з гэтым экспірэментаваць і спрабаваць выйсці на нейкія іншыя магчымасці ў чалавека ёсць. Проста чалавек насамрэч ня вельмі любіць свой космас разбураць, у якім ён жыве.

Павал Баркоўскі: Ёсць пытанне, якое мяне непакоіла падчас лекцыі. Вось ты пачынаў з таго, што кожная эмоцыя гэта пасутнасці рух, тое, што правакуе з’яўленне таго альбо іншага дзеяння. Пэўным чынам гэта можна перавесці ў вядомую схему “стымул-рэакцыі”. Людзі ведаюць пра гэту ўласцівасць эмоцый. Псіхолагі ведаюць, што гістарычныя асобы вельмі добра могуць маніпуляваць паводзінамі людзей праз тое, што яны ведаюць, якія дзеянні могуць выклікаць у чалавека патрэбныя эмоцыі, і яны гэтым карыстаюцца. Сёння мы можам казаць, што калі б людзі лепш ведалі, як карыстацца гэтымі эмоцыямі, як такімі “рухавікамі”, яны маглі бы фактычна спрагназаваць што заўгодна. Толькі нашая лянота не дае нам рабіць гэта навуковым і паслядоўным чынам. Хаця мы бачым, што сёння цэлыя нацыі, цэлыя народы з дапамогай масс-медыя фактычна маніпулююцца. Ім паказалі нешта па тэлебачынню, у іх нарадзілася эмоцыя. Сёння мы ненавідзім украінцаў, заўтрам мы ненавідзім туркаў, паслязаўтра мы ненавідзім сірыйцаў, ці наадварот, іх усех любім. Ці не прыйдзе ўсё да таго, што мы распрацуем тэорыю эмоцыяў, створым для сабе цалкам спасцягальным сусвет нашых пачуццяў, але гэта дакладнае веданне, што чаго можа выклікаць, перавядзе нас у космас, дзе нам проста нецікава будзе жыць. Дзе пра кожнае дзеянне мы будзем ведаць: ага, ён зрабіў гэта дзеянне, бо хацеў выклікаць гэтую рэакцыю эмацыйную, у нас праз гэта вось такая рэакцыя. І атрымліваецца нібыта гульня ў шахматы, дзе сядзяць шахмацісты і ведаюць усё на дзеяткі хадоў наперад, і ім застаецца толькі безэмацыйна рэагаваць. Ці не атрымаецца так, што альбо мы патрапім ў свет суцэльнага кіравання свядомасцю, і адны на гэта будуць мець веду і права маніпуляваць эмоцыяй, а іншыя не, альбо мы патрапім у свет, дзе ўсё вядома і таму не цікава.

Міхаіл Баярын: Вельмі цікава. З аднаго боку, існуюць такія майстры кунг-фу, ім усё вядома, але чамусьці цікава, усё яшчэ. Акрамя таго, людзі жывуць ня вечна, разумныя паміраюць, а глупыя нараджаюцца. Так што тым, каму цікава – іх заўсёды прыбывае. Кожную секунду нараджаецца многа неадукаваных. Так што, тыя, каму цікава, – яны не знікнуць усё адно. Але ад такога майстэрства адна карысць, ад такога эмацыйнага кунг-фу. І адна справа распрацаваць майстэртсва, а другая – ім яшчэ і авалодаць. Людзей, якія займаюцца палітыкай, многа, а хто з іх сабой валодае? Амаль ніхто. А як можна іншымі кіраваць, каі ты сабой не валодаеш? Я бы не надта перажываў за чалавецтва, будзь у яго такі інструмент. А наконт таго, што мільёнамі людзей, як дзіцямі малымі, маніпулююць масывая медыя, – глядзець на гэта вельмі жахліва. Адна справа з людзьмі неадукаванымі, якія толькі што патрапілі ў горад з традыцыйнага грамадства, і другая з людьмі з двумя вышэйшымі адукацыямі, якія сканчалі аспірантуры, людзьмі інтэлектуальнымі, якія маніпуляюцца з такім жа поспехам, як і людзі неадукаваныя. Як раз па самых простых законах пераходу эмоцый адно ў адно, па тых жа самых законах эмоцый, што рух абавязкова будзе прачытаны як эмоцыя, што з гэтам можна працаваць. Гэта як раз яшчэ адна нагода гаварыць пра тое, што эмоцыялогія, вывучэнне эмацыйнага розуму, гэта важна.

Павал Баркоўскі: Ты прапануеш раздаць эмацыйную зброю кожнаму. Каб не было дзяржаўная манаполіі.

Міхаіл Баярын: Ну амаль што. Але я думаю, што гэта, у першую чаргу зробіць мастацтва больш лятучым і цікавым. Цікавасці тут толькі прыбавцца.

Ігар Бабкоў: У мяне кароткая заўвага. Я зразумеў тваю эмоцыю: радасць думкі, і тое, што ты з намі падзяліўся. Я вельмі табе ўдзячны, таму што гэта важна, каб думка дарыла радасць, а не проста была…

Павал Баркоўскі: Камянём на шыі мысляра. На гэтым і скончым сёння.

Персоны:
Падзеі:
Тэмы: