30 верасня 2016

Антось Уласенка

Надоечы здарыўся са мною выпадак. Запаўняў быў я фармуляр у маладэчанскім банку, а абслугоўвала мяне маладая дзяўчына гадоў дваццаці – мабыць, практыкантка. На беларускую мову рэагавала з усьмешкаю і, падавалася мне, зычлівасьцю. Але як пабачыла, што я і ў фармуляры пішу па-беларуску, ураз прыбянтэжылася: “Навошта ж па-беларуску, калі можна па-расейску пісаць?” А пасьля і абурылася: “У нас усё мусіць быць аднастайна, усё па-расейску. Перапісвайце”. Вось так, усё па-расейску. Будзённасьць, здавалася б, а ў душу запала.

Мне здавён хацелася напісаць адзін эсэй і назваць яго так: “На другіх шляхох”, намінаючы на Ігната Абдзіраловіча і ягоную зацему, нібы беларусы мусяць стварыць сынтэз Усходу і Захаду, аб’яднаць іх у сваім творчым жыцьці і ў той жа час не належаць ні таму, ні другому. У эсэі вялося б пра будучыну Беларусі, пра тое, што ёй адвеку наканавана быць неаднастайнаю, стракатаю ды пераменліваю. Хацелася аказаць на прыклады, як у нас сужываюцца міжсобку сама розныя зьявы і дзеі, і які плён можа даць гэткае сужыцьцё.

Здаецца, хто толькі не прамаўляў, што Беларусь ніколі не была і ня будзе выключна беларускаю, але замірыцца з гэтым ня так проста, як прамовіць. У паветры ўжо ня першы год кружляюць сама розныя ідэі Беларусі, якія даспадобы далёка ня кожнаму ейнаму жыхару: Крыўя-Вялікалітва, Беларусь як частка рускага сьвету, адраджоная Рэч Паспалітая ў межах 1772 года, Балта-Чарнаморская садружнасьць, Беларусь як выключна віртуальная прастора, Яцьвязь, Беларусь як частка Балтаскандыі ды іншыя. І трэба ж неяк замірацца з разуменьнем, што ўсе мы розныя і краіну сваю бачым па-рознаму. Пераз два дзесяцігодзьдзі незалежнасьці мы ўсё чакаем на пасіянарыяў, што будуць ня толькі думаць новую Беларусь, але і пераствараць яе на свой капыл.

Мы будзем ствараць, працягваў бы я ў эсэі, – прыдумваючы ды прыгадваючы – уласную ідэнтычнасьць, нашую ўяўную супольнасьць. Вось чым, замест унутраных разладаў ды сварак, мы мусім займацца ў бліжэйшыя гады; не шукаць сабе ворагаў, а весьці безупынны дыялёг з рознымі сьветаглядамі і культурамі. Гэта стане нашым глябальным заданьнем – стварэньне шматмоўнай і шматкультурнай краіны. І тады культурны, палітычны і этычны выбар – усе яны зробяцца адным выбарам. Гэта і будзе нашай Беларусяй. “Мы ёсьць адным, бо сказалі: мы – адное цэлае”.

Не бяды, пісаў бы я, што самая беларуская справа трымаецца на колькіх апантаных захапленцах, аджа цэлы сьвет трывае, покі ёсьць трыццаць шэсьць праведнікаў, то й мы неяк дадзім рады. Больш за тое, заахвочваць людзей да беларушчыны сваім прыкладам, а не прымусам – гэта ці не найлепшы шлях з магчымых.

* * *

Такі вось быў бы эсэй – сьцьвярджальны ды плюралістычны. Цяпер, па тым выпадку ў банку, я ведаю, што, бадай, не напішу яго. Не змагу напісаць праз уласную сумленнасьць. Дык нашто тады згадваю? Ня ведаю. Пэўна-такі, каб разабрацца самому, высьветліць што да чаго. Таму проста занатую тут свае зацемы. Паглядзім.

Цяпер я б напісаў па-іншаму – калі б усё ж пісаў – але назоў “На другіх шляхох” пакінуў, маючы наўвеце, што наш шлях – гэта вечныя блуканьні ўпоцемку і нерашучыя ваганьні між варожымі кірункамі. Цяпер, нягледзячы нават на знаную беларускую талеранцыю, я ня змог бы заплюшчыць вочы і хлусіць сабе ды іншым, лагодзіцца (хай сабе толькі ў тэксьце) з “тожэбеларусамі”, якіх не магу паважаць ані разумець.

Адыліж тысячы такіх “тожэбеларусаў” жывуць у маёй краіне і зьневажаюць яе штодня. Я б наважыўся назваць іх звычайнымі фашыстоўцамі, якія пры нагодзе любяць пераказваць, за што ваявалі іхныя дзеды, ды “за што” ў іх заўжды выходзіць цьмяна-неакрэсьленым. Я б выказаў страх таго, што і сам мог стаць такім унутраным эмігрантам, чужым сваёй зямлі. І выказаў бы палёгку, што крый божа ня стаў, што сьведама і асэнсавана прыйшоў да беларушчыны. І магу шкадаваць тых, што прыйсьці ня здолелі ці не пажадалі. А каторымі – як тою банкаўскаю практыканткай, якая шчыра не разумее, чаму ж я не магу напісаць па-людзку – каторымі магу і пагарджаць. Але, я не жадаю адказваць за і атаясьняцца з тымі людзьмі, чужымі і варожымі мне.

Не-не, пэўна што я б так не напісаў. Аджа гэта непамяркоўна і неталерантна, не па-беларуску. Што занадта, то не здрава. Ці ня так? Але я безумоўна загнаў бы гэта ў падтэкст, увасобіў у намінках – хіба ня так мы робім апошнім часам у дачыненьнях адно да аднаго, беларус да беларуса? Штопраўда, ня ведаю, ці атрымалася б…

Для свайго тэксту я б нават не пасаромеўся сьцягнуць колькі трапных знаходак з апавяданьня Міхася Стральцова: усё адно бальшыня іх не распазнае. Ды што казаць, сучасны “тожэбеларус” і расчытаць “Смаленьне вепрука” без тлумачальнага слоўніка ня здольны. Ён ужо ня цяміць, што такое бадыльлё ды зябліва і як яны могуць пазванчэць ды выпетраць. “Тожэбеларус” зачэпіцца ўжо за назоў твора, а як найхутчэй ніколі таго “Вепрука” не прачытае наагул. Як не прачытае ён “Адвечным шляхам”, ані вершаў Уладзімера Жылкі і Алеся Разанава, ані Статуту 1588 года (пагатоў у арыгінале), ані моўных штудыяў Янкі Станкевіча і Вацлава Ластоўскага. Не прачытае і не пачуе падставовых рэчаў, што “пакідалі ліхія стагодзьдзі дзеля яго, каб ён толькі ішоў”.

А мо’ няўрокам ён іх і перастрэне, і будзе шчыра зьдзіўлены іх бытаваньнем тут і цяпер. Але будзе запозна: тыя рэчы ня зоймуць месцы ягоных базавых безумоўных каштоўнасьцяў, бо на тых мясцох здавён-даўна прыжывуцца прыблудныя “цэнносьті” і будуць зласьліва аспрэчваць паноўленую даўніну, даводзіць, што яна ёсьць нявартаю нішчымніцай у параўнаньні зь вялікім ды магутным скарбам Усходу. І вось ужо сын таго беларуса апынецца сам-насам з тымі самымі тэкстамі і культурнымі кодамі, схаванымі за безданьню гадоў і няпомнасьці.

Дасьведчаны “тожэбеларус” калі-нікалі адведваў у школе гадзіны беларускае мовы і літаратуры і таму цьвёрда ўпэўнены, што культура нашая пачынаецца з Багушэвіча і Дуніна-Марцінкевіча; да іх быў хіба што Скарына. Пра старабеларускую літаратуру ён нічагуткі ня чуў, хаця каб дазнацца пра ейнае існаваньне, дастаткова прачытаць першы абзац сама знакамітай кнігі таго ж Багушэвіча: “Чытаў я ці мала старых папераў, па дзьвесьце, па трыста гадоў таму пісаных у нашай зямлі і пісаных вялікімі панамі а нашай мовай чысьцюсенькай, як бы вот цяпер пісалася”. Калі ў мілай яго сэрцу Масковіі напамяць вучылі кавалкі з “Хаджэньня Багародзіцы па пакутах”, каб пужаць дзяцей, у нас ужо чыталі перакладзеныя на беларускую мову “Трою”, “Александрыю”, “Трышчана і Іжоту”. І беларуская мова тых перакладаў цалкам зразумелая і сучаснаму носьбіту. Але дзе там! “Тожэбеларус” з двума магістарскімі дыплёмамі ведае ўсё пра Рурыкавічаў і Афанасія Нікіціна, але нават краем вуха ня чуў пра Торвальда Вандроўніка і Салямэю Пільштынову.

Зрэшты, і сьведамыя беларусы бываюць нічым ня лепшымі. Напярэдадні 500-гадовага юбілею першай Скарынавай кнігі ўсе як адзін заводзяць катрынку пра “Біблію на беларускай мове”. І тым самым адно шкодзяць беларускай справе. Самыя пераклады Бібліі тыя дабрахоты відавочна не чыталі, бо шырокая публіка ня мае да іх доступу нават з магчымасьцямі інтэрнэту. (Чарговы парадокс: ніхто з паспалітых беларусаў на вочы ня бачыў тэксты, зь якіх распачаўся беларускі кнігадрук.) Але гэтак жа відавочна, што не чыталі яны і Скарынавы прадмовы, даступныя ўсім ахвотным хоць бы ў школьных падручніках. Бо напісаныя тыя царкоўнаславянскаю моваю. Адзінае беларускае, што там ёсьць – лексыка дзе-нідзе. І ўсё гэта пры тым, што царкоўнаславяншчына ёсьць ці не найгалоўным ворагам беларускае мовы, ейным праклёнам. Дзеля параўнаньня дастаткова пачытаць старабеларускі пераклад “Троі”, зроблены яшчэ ў даскарынавы часы, і ўраз стане ясна, дзе ж беларуская мова, а дзе не. Ды гэта толькі адзін з прыкладаў трываньня мітаў і абсалютна некрытычнага стаўленьня беларусаў да сваёй гісторыі. Карані невуцтва і цямноты сягаюць так глыбока, што гэтае дрэва ня выкарчаваць.

І тут я б намогся выказаць усю жуду такога стану, ягоную няслушнасьць. З жалем зазначыў бы, што ў гэткіх варунках у нас ня зьявіцца сваіх пасіянарыяў; у нас, бадай, ня зьявіцца ня толькі новага Кастуся Каліноўскага, але і Тадэвуша Рэйтана. Нічога ўласна беларускага наагул не народзіцца пад шэрым крывіцкім небам, калі сытуацыю не выпраўляць тэрмінова. Уласна беларускае можа толькі паміраць у нашай культуры кананьня.

Круглячы думку, я б адзначыў на дакончаньне, што наш адвечны шлях ёсьць і давечным: ён вядзе да бясконцага скону дзён, і гэтаю дарогаю мы праходзім зноў і зноў, пражываючы свой дзень байбака. Гэта наш пошук немагчымага па дарозе ў нікуды на ўскрайку часу і пры канцы гісторыі. Гэта нашая паўночная мужнасьць: ведаць, што наперадзе Рагнарок і ўсе здабыткі беларусаў будуць зьнішчаныя полымем, але знаходзіць унутры сілы жыць і радавацца надалей. Гэта наш праклён: ясна бачыць наперадзе ўласную паразу і аднак жа змагацца, рабіць усё мажлівае дзеля немажлівае перамогі. Наш ofermod, наш sisu, наш кон.

Я б расчыніў грудзі і выцягнуў стуль крык: “Прыйдзі, маё Рагнарадзі! Прыходзь, наступай, хутчэй!”, каб ня ведаў, што і гэтыя словы ўжо былі прамоўленыя да мяне. І мо’ тады я спасціг бы, што я ня першы і не апошні, каго грызуць тыя думкі; што не адна генэрацыя беларусаў  пакутавала з таго самага; што выбар – справа яна нясьмешная, і ня кожны здолеў яго зрабіць. Той змагаўся, той сьпіваўся, але ўсе трывалі, усе жылі. Насупор.

* * *

Па тым я перачытаў бы напісанае і зь незадаволенасьцю вырашыў, што дакончаньне мне не падабаецца. Яно мусіць быць прыўзьнятым, пазытыўным; натхняць як эсэй Абдзіраловіча, а не прыгнечваць і засмучваць. Бо калі той бачыў нагоды для аптымізму ў 1921 годзе, то мне стагнаць і скуголіць аніяк не выпадае. То ж бо то. Нэндзаў у нас і без таго стае.

І тут зноўку думкі абярнуліся б да павяданьня Стральцова, і прыгадаліся б ягоныя спадзеў і суцяшэньне празь пяро. Я падумаў бы, што ён напраўду меў рацыю: сказаў – значыцца засьцярогся. І я паглядзеў бы на назоў свайго ненапісанага эсэю зь іншага боку – і незнарок уразіўся б таму, колькі ў ім прыхавана трываласьці, непахіснасьці і жыцьцёвага цьверджаньня: ня гэтак істотна, куды вядзе шлях, як наколькі годна ты па ім ідзеш. І хай усе мы адвеку насьлепа ідзем на Рагнарок, затое каторыя з нас раз ад разу паказваюць, наколькі шляхетна гэта можна рабіць.

Усе тыя годныя беларусы на другіх шляхох нагадваюць Сызыфа, што спускаецца са стромы за адломкам скалы. Сызыф усьведамляе свой лёс, але ўзвышаецца над ім яснасьцю розуму ды пагардаю да сваіх крыўдзіцеляў. Ён мацнейшы і за іх, і за скалу. Ён можа трываць бясконца. Тыя беларусы, як Сызыф, працягваюць свой трагічны шлях, ведаючы, што ўсё – добра.