Размовы пра пандэмію

04 чэрвеня 2020

Мапа крытычных прамоваў інтэлектуалаў і філосафаў.

Іltascabile

Паола Печара займаецца філасофіяй і літаратурай. Сярод яго нарысаў – “Філасофія прыроды ў Канта” (2009 г.) і “З боку Алісы. Свядомасць і ўяўленне” (2015 г.). Яго апавяданні з’яўляліся на старонках сайта “Індыйская нацыя” і часопіса “Новыя тэмы”. Ён апублікаваў два раманы – “Далёкае жыццё” (2018 г.) і “Уваскрэсенне” (2019 г.), а таксама дапаможнік “Філасофія. Пошук ведаў” (2018 г., сумесна з Р.Кьярадона).

Эпідэмія COVID-19 прадэманстравала непадрыхтаванасць да яе еўрапейскіх урадаў, якія, у розны час, перайшлі ад аховы нармальнага ладу жыцця і сістэмы вытворчасці да надзвычайных мер, падобных да мерапрыемстваў, прынятых ў Кітаі. Філосафы і інтэлектуалы паказалі падобны зрух у спробе асэнсаваць тое, што адбываецца. Шмат хто бачыў і бачыць у эпідэміі момант ісціны – ісціны ўжо пацверджанай – перш чым нават зразумець рэальныя характарыстыкі і наступствы гэтай хваробы, якія дагэтуль застаюцца не цалкам зразумелымі. Я буду разглядаць тут рэакцыі чыстай трывогі, такія як рэакцыя Джорджа Агамбэн, і меркаванні іншых, якія бачаць станоўчыя магчымасці ў эпідэміі, такіх як Славой Жыжэк, Вольга Такарчук, Арундаці Рой, Рэбека Солніт. Задача зарыентавацца ў гэтай сітуацыі – няпростая, але ва ўсіх гэтых рэакцыях ёсць нешта дыспрапарцыйнае: яны больш распавядаюць пра нашу бездапаможнасць напярэдадні эпідэміі, чым пра будучыню, якую яны хацелі б прадбачыць, нават калі дапамагаюць выявіць пэўныя праблемы, з якімі нам яшчэ толькі трэба разбірацца. Я буду сцвярджаць, што, у сутыкненні са складанасцямі гэтай эпідэміі, думаючы пра тое, будзе сітуацыя пагаршацца ці паляпшацца, мы павінны добра вывучыць выразы, якія уводзім у агульны зварот: з перасцярогай ставіцца да сцверджанняў асобных людзей (нават аўтарытэтных інтэлектуалаў), аддаваць прыярытэт крытычнаму асэнсаванню перад абагульненымі нявызначанымі выказваннямі, спалучаць розныя інфармацыйныя крыніцы і дысцыплінарныя кампетэнцыі, навуковыя і не толькі, параўноўваць розныя культурныя і палітычныя мадэлі, якія кіруюць рэакцыяй на пандэмію. У прыватнасці, я прапаную параўнаць рэакцыі, шырока распаўсюджаныя ў заходніх краінах, і альтэрнатыўныя мадэлі, такія як кітайская, у якіх можна прачытаць нешта пра нашу будучыню.

Чытаць па тэме: ГІД «СВЕТ, ЧАЛАВЕК, COVID19. РЭФЛЕКСІЯ ІНТЭЛЕКТУАЛАЎ»

“Надзвычайнае становішча”, апакаліпсіс і ілжэпрарокі

У той час як я ліхаманкава паглынаў розныя дадзеныя і артыкулы, каб атрымаць уяўленне пра эпідэмію, філосаф Джорджа Агамбэн апублікаваў пост пад назвай “Вынаходніцтва эпідэміі” (22 лютага). Агамбэн сцвярджае, што “сродкі масавай інфармацыі і ўлады працуюць над распаўсюджваннем атмасферы панікі, якая выклікае сапраўднае надзвычайнае становішча, з сур’ёзнымі абмежаваннямі руху людзей і прыпыненнем забеспячэння нармальных умоў для жыцця і працы ў цэлых рэгіёнах”. “Надзвычайнае становішча”, нагадаю, гэта паняцце, якое Агамбэн бярэ ў Карла Шміта і іншых філосафаў і якому ён прысвяціў шмат даследаванняў, сярод якіх кніга 2003 года. Гэта паняцце, якое вызначае часовае прыпыненне дзейнага канстытуцыйнага ладу, уведзенага самой уладай, якая ў нармальных умовах гарантуе бяспеку гэтага ладу – адна з умоваў, што, напрыклад, з’яўляецца выражэннем дыктатуры. Такім чынам, у гэтых словах Агамбэн намякае на пэўнага кшталту змову, скіраваную на ўзмацненне эмацыянальнага накалу ў дачыненні да таго, што здавалася “звычайным грыпам”, то бок, вынаходніцтва гэтай эпідэміі сталася б часткай стратэгіі адмены верхавенства права. У наступных пастах Агамбэн абараняе сваю пазіцыю, сцвярджаючы, што “наша будучыня была адмененая” без важкіх падставаў. Што тычыцца грэбавання навуковым пунктам гледжання, у непавазе да якога філосафа многія абвінавачваюць, то ён прадставіў рознагалоссі паміж дактарамі наконт рэальнага маштабу распаўсюджвання эпідэміі як рэлігійныя канфлікты.

Вядома, ніякага вынаходніцтва эпідэміі не было: сцвярджаць, як гэта зрабіў Агамбэн, што акультная махінацыя ўрадаў і сродкаў масавай інфармацыі знайшла ў гэтай эпідэміі новую магчымасць – пасля тэрарызму – забараніць масавыя сходы і захапіць уладу гэтак жа падобна да праўды, як і тэзісы антыпрывівачнікаў наконт таго, што эпідэмія была створаная для прасоўвання масавай вакцынацыі і ўзбагачэння фармацэўтычных кампаній. Няпраўдай з’яўляецца і тое, што шырока распаўсюдзіліся панічныя настроі, за выключэннем, магчыма, мясцовасцяў кшталту Бергама, дзе бесперапынны праезд машын хуткай дапамогі шакаваў жыхароў менавіта з-за рэальнасці заражэння і сапраўдных ахвяр. У іншых рэгіёнах трывога з-за магчымасці заражэння сплаўленая з трывогай з-за страты працы і заробку, і гэта з’яўляецца, у першую чаргу, эмацыйным грузам стомленасці і раздражнення з-за немагчымасці выйсці на вуліцу, на працу, сустракацца з людзьмі, свабодна бавіць час, асабліва калі знаходжанне дома азначае наяўнасць ускладненых абставін. Аднак у Італіі, якая існуе ва ўяўленні Джорджа Агамбэн, грамадзяне думаюць як суб’екты ягоных тэорый, – “…хваля панікі, якая паралізавала краіну, паказвае з усёй відавочнасцю, што наша грамадства ўжо не верыць ні ў што, акрамя голага жыцця”.

З іншага боку, праўда, што эпідэмія мае і палітычны аспект. Перад страхам смерці грамадзяне давяраюцца мерам урада, што нагадвае гобсаўскую сітуацыю, калі індывід аддае ўсе свае правы абсалютнаму суверэну. Аднак, у адрозненне ад гобсаўскай фантастыкі, у Італіі існуюць прамежкавыя структуры грамадзянскай супольнасці – палітычныя, сацыяльныя і культурныя аб’яднанні, дзяржаўныя і прыватныя навукова-даследчыя цэнтры, і гэтак далей, – што працуюць над сітуацыяй і, у некаторых выпадках, бяруць удзел у вырашэнні праблем урада, які, са свайго боку, выконвае функцыю гарантавання грамадскага здароўя. Ва ўсялякім выпадку, можна сцвярджаць, што ўрад дапусціў памылкі і адмовіўся ад адказнасці. Мне таксама было прыкра, калі ўрад, усталяваўшы пагалоўны локдаун, доўгі час не прадстаўляў ні свайго плану маніторынгу і лячэння інфекаваных, ні стратэгій аховы здароўя, якія ён прапаноўваў прыняць для магчымасці аднаўлення перамяшчэння людзей і аказання паслуг, як і вытворчай і камерцыйнай дзейнасці. Цягам многіх тыдняў фармуляваліся своечасовыя крытычныя прапановы як на рэгіянальным, так і на нацыянальным узроўні, шляхам параўнання сітуацыі ў Італіі з аналагічнай сітуацыяй у іншых краінах: размова ідзе пра непадрыхтаванасць, нават недзеяздольнась і крымінальную адказнасць, што, відавочна, цалкам адрозніваецца ад тэарэтызацыі змовы. У той жа час абмяркоўваецца юрыдычная праблема адмены грамадзянскіх правоў у канстытуцыйных рамках ліберальнай і дэмакратычнай дзяржавы, з выкарыстаннем, як гэта зрабіў Джанфранка Пелегрына, больш мэтазгоднага выразу “надзвычайнае становішча” – для абазначэння з’явы, якая, безумоўна, не з’яўляецца несумяшчальнай з легітымнасцю, але павінная быць апраўданай.

Датычна гэтых дыскусій умяшальніцтва Агамбэна – аднаго з філосафаў, што карыстаюцца найвялікшым даверам у Італіі, філосафа, які, апрача іншага, заўсёды падаваў сябе як палітычны мысліцель, – ніякім чынам не садзейнічае разуменню таго, што адбываецца, а, хутчэй, распавядае нам пра звычкі інтэлігенцыі ХХ стагоддзя, ад якіх варта было б ужо і адмовіцца. Як добра напісаў Давідэ Грасо, “пэўная тэарэтычная крытыка ў акадэмічным і “ваяўнічым” асяроддзі абрала для сябе экслюзіўную і выключальную грымаску чыстага адмаўлення: яна абмяжоўваецца аналізам змен ва ўладзе, пакідаючы сябе па-за межамі крытычнай праблемы, якая з’яўляецца таксама грунтам для трансфармацый”.

У апошніх выказваннях Агамбэн я знаходжу, у прыватнасці, прыклады дэзінфармацыі, блізкарукасці і інтэлектуальнага нарцысізму. Дэзінфармацыі, таму што Агамбэн працягвае не надаваць увагі паглыбленаму аналізу дадзеных (эпідэміялагічных, юрыдычных, эканамічных і г.д.) для пацвярджэння свайго меркавання; блізкарукасці, таму што ён ужыў неадэкватнае паняцце для апісання аб’ектыўнай надзвычайнай сітуацыі, не даючы сабе працы падумаць пра ўрадавыя мерапрыемствы, якія, на яго думку, змаглі б лепш адолець сітуацыю; нарцысізму, таму што паняцце “надзвычайнае становішча” належыць да тэарэтычнага вакабуляра, на якім Агамбэн пабудаваў свой імідж антысістэмнага філосафа, вось чаму яго тэзісы падаюцца абумоўленымі хутчэй жаданнем пацвердзіць яго ўласныя прамовы, чым зразумець нешта дагэтуль невядомае, як спрабуюць зрабіць іншыя даследчыкі і навукоўцы, – у выніку, супадаючы з самымі горкімі меркаваннямі эпідэміялагічных анархістаў і тэарэтыкаў змовы.

Каб зразумець ступень гэтай мадэлі адмаўлення ў актуальных абставінах, цікава адзначыць, што такая ж пагарда да навукі была выяўлена і ў яго лістападаўскай публікацыі, прысвечанай праблеме надзвычайнай сітуацыі, звязанай з кліматычнымі зменамі. У ёй Агамбэн сцвярджаў, што Грэта Тунберг “слепа верыць у прароцтвы навукоўцаў і чакае канца свету ў 2030 годзе”, гэта значыць, з’яўляецца рэлігійнай з’явай, што існуе тысячагогоддзямі, як і іншыя “вернікі” навукі. Я не хачу ні падтрымліваць вобраз навукі як крыніцы бясспрэчных ісцін (як мяркуе Агамбэн – і не толькі ён), ні забараняць “навукоўцам” крытычнае даследаванне навук, што з’яўляецца прадметам маёй даследчай працы ўжо больш за дваццаць гадоў. Наадварот, мяне цікавіць навуковы метад як працэдура змяншэння (але не знішчэння) нявызначанасцяў, якая грунтуецца на фактах, дасягальных для ўсіх. Справа ў тым, што Агамбэн аргументуе свае тэзісы гучнымі заявамі, пазбаўленымі абгрунтаванняў. Напрыклад, “эсхаталагічная функцыя” прарокаў, “якую царква страціла”, “была ўзятая на сябе навукоўцамі”. Навука “замяніла сабой веру”, гэта “рэлігія нашага часу”. Грэта Тунберг “верыць слепа”. А з іншага боку, “уласны выбар і ўласныя прычыны […], зрэшты, могуць быць толькі палітычнымі”. Усё гэта сфармулявана ў тоне адухоўленага пісьменніка, які адчувае сябе ўпаўнаважаным “папярэджваць” сваіх чытачоў пра “прылады” эсхаталогіі, што прасоўваюцца навуковай рэлігіяй, якая “умацоўвае веру” і “гарантуе бяспеку святарскаму класу”.

Гэтае абагульненне тэмы гучыць рэфрэнам у разважаннях Агамбэн, з выкарыстаннем тэрмінаў “археалогія” і “прылада” (у стылі Фуко) або словаў лацінскай і грэчаскай этымалогіі (у стылі Хайдэгера), без асаблівага клопату пра вывучэнне гістарычных абставін і дысцыплінарнага кантэксту тых праблем, якія ён час ад часу разглядае, у той час як “навука” заўсёды застаецца ўсяго толькі закасцянелым дагматызмам. Такім чынам, сам Агамбэн – і гэта можна сказаць пра многія яго мадэлі, нават пра самазваных інтэлектуалаў – “асветнікаў” – завяршае сваю гаворку тонам сектантскім і прароцкім. Для мяне гэта ёсць здрадай самой задачы філасофіі. Філосафы бяруцца тлумачыць значэнне нашых прамоваў, будаваць масты паміж дысцыплінарнымі тэрміналогіямі, праз гэта вывучаючы іх, клапаціцца пра тое, каб быць зразумелымі як спецыялістамі, так і неспрактыкаванымі чытачамі. Калі філосафы хаваюцца ва ўласнай тэрміналогіі і ў колах сваіх адэптаў, яны асуджаюць сябе на нязначнасць, – тую самую, якая перыядычна скардзіцца на тэндэнцыю знікнення гуманітарных дысцыплін з універсітэтаў ва ўсім свеце.

***

Калі словы філосафаў падчас пандэміі з’яўляюцца пераасэнсаваннем ужо выказаных разваг, тады маўчанне здаецца найлепшым выбарам; аднак філасофія можа шмат чаго адказаць на пытанні эпістэмалогіі, маралі і палітыкі, што паўстаюць сёння і не зводзяцца да простых “тэхнічных” аспектаў або паслядоўнасцей фактаў, – дадзеныя трэба прачытваць і тлумачыць, каб вырашыць, як грамадства павінна ставіцца да жыцця і смерці сваіх членаў. Аднак у “камітэце” па аднаўленні пасля локдауна няма ніводнага філосафа.

У тым лагічна няпаслядоўным спосабе філасофскага мыслення, які я вывучаў, не хапае яшчэ і эмпатыі: прынцыповыя пытанні папярэднічаюць канкрэтнаму разгляду жыцця асобы, якое Агамбэн лічыць галоўнай тэмай сваіх разважанняў. Напрыклад, у эссэ “Чаму я не падпісаў зварот за атрыманне юс солі” Агамбэн матываваў свае сумневы наконт магчымага прадоўжання права грамадзянства тым, што грамадзянства – гэта інстытут правоў і абавязкаў, пад якія падпадае чалавек з моманту нараджэння, факт, які яму ў прынцыпе не падабаецца; пасля чаго застаецца “праблема” тых, хто застаўся без радзімы альбо з’яўляеццца мігрантам (у тым ліку італьянцы без грамадзянства). Гэткім жа чынам Агамбэн прадстаўляе кліматычную і эпідэміялагічную надзвычайныя сітуацыі як магчымасць кінуць выклік “уладам” і “навукоўцам”, а не як сапраўдную праблему для мільярдаў людзей. З падобнай складанасцю сутыкаюцца многія філосафы, якія разважаюць пра локдаун як прыпыненне нармальнасці. Напрыклад, Пітэр Сінгер, які не зможа дапамагчы шматлікім людзям, якія маюць у гэтым патрэбу, без аднаўлення нармальнага функцыянавання эканамічнай сістэмы, таму “так, людзі памруць, калі мы зноў запусцім працоўныя працэсы, але наступствы не-запуску будуць настолькі цяжкімі, што, верагодна, нам усё роўна прыйдзецца гэта зрабіць”. У дадзеным выпадку, акрамя прызнання неабходнасці “перазапуску” (даволі відавочнага факта), варта было б, прынамсі, абмеркаваць маральныя прынцыпы, на якіх грунтуецца гэтая неабходнасць (у дадзеным выпадку – на ўтылітарнай маралі), а таксама, магчыма, падумаць пра прапанову па змене гэтай сістэмы з мэтай супрацьстаяння глыбока несупамернаму размеркаванню рызык і выгод.

На самай справе, аналогія паміж пандэміяй і змяненнем клімату як прыроднымі з’явамі, што дэманструюць крохкасць і няўстойлівасць глабальнай сацыяльна-эканамічнай сістэмы, прымусіла многіх сцвярджаць, што праблема ляжыць, верагодна, не столькі ў “прыпыненні забеспячэння нармальных умоў для жыцця і працы”, але ў тым, што сама нармальнасць была  парушаная. Больш таго, нават лідары-неалібералы, такія як Трамп і Балсанара, для якіх жыццё слабаабароненых грамадзян лёгка ахвяруецца дзеля развіцця эканамічнай сістэмы, спрабавалі абвергнуць факты пра пандэмію, прадстаўляючы іх як перабольшаныя чуткі альбо махінацыі для паскарэння вяртання да нармальнага жыцця. Зноў жа, да якой нармальнасці мы хочам вярнуцца?

Зробім паўзу ў гэтай гісторыі

Неверагодна своечасова Славой Жыжэк патлумачыў пандэмію коронавіруса як “удар па капіталізму” і гістарычны пералом. Згодна Жыжэку, пакуль рынак сцяты перадсмяротнай сутаргай і ўрады краін бяруць лейцы эканомікі ў свае рукі, зараджаецца “новае пачуццё супольнасці”, “новы кшталт камуністычнай думкі”. Жыжэк заўсёды здаваўся мне яшчэ адным прыкладам філосафа са слабой аргументацыяй, і вокамгненны выхад ягонай кнігі “Пандэмія! COVID-19 страсае свет” толькі пацвярджае мае сумневы.

Працяг https://fly-uni.org/stati/razmovy-pra-pandemiju-pracjag/

Пераклад Яўгеніі Кіслай