Глеб ЛАБАДЗЕНКА, фота і відэа аўтара, TUT.BY
Журналіст і медыйны эксперт Аляксандр Класкоўскі — чалавек, якому баліць за якасць нашай журналістыкі. Спадар Аляксандр пільна маніторыць СМІ і па гарачых слядах аналізуе праблемныя моманты — каб сітуацыя хоць бы паціху зрушвалася ў лепшы бок.
Класкоўскі мае маральнае права быць суддзёй. У свой час ён рэдагаваў усесаюзны часопіс “Парус” з накладам мільён асобнікаў. Потым — газету “Знамя юности” часоў перабудовы, якая мела наклад 800 тысяч, бо дазваляла сабе шмат смелых і цікавых рэчаў. Пазней Аляксандр Класкоўскі быў намеснікам галоўнага рэдактара “Народнай газеты” — калі яе ачольваў Іосіф Сярэдзіч, цяперашні шэф “Народнай волі”. Потым Класкоўскі ствараў і раскручваў першую беларускую інтэрнэт-газету naviny.by. Карацей, як вы зразумелі, гэтаму чалавеку ёсць пра што расказаць.
“Недзяржаўныя медыі загнаныя пераважна ў андэграўнд — і гэта таксама кепска ўплывае на іх якасць”
— Спадар Аляксандр, тэма вашай публічнай лекцыі — “Беларуская журналістыка: стан, праблемы, выклікі” — выглядае проста ўсеабдымна. На чым плануеце засяродзіцца?
— Я спадзяюся, што гэта будзе не столькі лекцыя, колькі гутарка, інтэрактыў. Галоўная праблема беларускай журналістыкі — што ў нас медыйная сфера анамальная, дэфармаваная.
І тут давядзецца кінуць камень у рэжым — бо гэта, вядома, спецыфіка палітычнай сістэмы. Таму што нідзе ў развітых, дэмакратычных краінах няма такога масіву дзяржаўнай прэсы. У нас жа яна дамінуе, а ў ёй дамінуе прапагандысцкі прымітыў. Недзяржаўныя медыі загнаныя пераважна ў андэграўнд — і гэта таксама кепска ўплывае на іх якасць.
Таму, калі абагуліць, то я б казаў, што над беларускай журналістыкай вісіць цяжкая савецкая спадчына.
І яшчэ адзін момант: сеціўная эпоха абвастрыла многія праблемы, у прыватнасці, звязаныя з аўтарскім правам. Копіпаст стаў нейкай пошасцю, татальным бедствам. Абвастрыліся пытанні этыкі, культуры палемікі… Нам трэба выбірацца з савецкага шыняля і вучыцца рабіць медыйны прадукт паводле цывілізаваных стандартаў.
— Вы кажаце пра завялікі масіў дзяржаўнай прэсы — і чыноўнікі нібыта прыслухоўваюцца да вас: надумаліся аб’яднаць пяць дзяржаўных газет у адну.
— Гэта, канешне, не ад добрага жыцця. Проста стала бракаваць грошай на прапаганду. І холдынг — фармальна рэч прагрэсіўная, бо нашто дубляваць адное і тое?
Іншая рэч, што развагі, нібыта за кошт гэтага ўздымуць якасць медыйнага прадукту, не маюць пад сабой грунту. Бо тут — як у байцы Крылова “Квартэт”: а вы, сябры, як ні сядайце… Яны там перасунуць крэслы ў Доме прэсы — але ўсё адно гэта будуць залежныя ад улады медыі. І вось гэта галоўная хіба, невыкараняльная.
— На вашую думку, такая прапаганда можа дзейнічаць на разумных людзей?
— Электарат розны. Калі мы паедзем куды-небудзь на перыферыю (а ці не кожны з нас едзіць у вёску хаця б па сала), то пасля сталічнага бамонду ўзнікае адчуванне, што трапляеш на пару стагоддзяў назад.
Трэба мець на ўвазе, што ёсць масіў не вельмі прасунутага электарату, ад якога чутны аргументы: “А гэта ж у газеце напісана! А гэта ж па тэлевізару сказалі!” Для іх гэта як канон, ісціна ў апошняй інстанцыі.
Карацей, на значную частку простага люду гэтая прапаганда дзейнічае. Чалавек, які асабліва не пераймаецца высокімі матэрыямі, проста цісне кнопку тэлепульта — і перажоўвае той прадукт, які яму прапануюць.
І толькі калі здараюцца нейкія надзвычайныя падзеі, у абывацеля рэзка ўзмацняецца інтарэс да альтэрнатыўных крыніц інфармацыі. Напрыклад, так было пасля выбуху ў метро, плюшавага дэсанту. Калі хлусня дзяржаўных медыяў відавочная, а хочацца даведацца, як яно ёсць насамрэч.
“Ангажаванасць у палітычную барацьбу пасля пэўнай мяжы пачынае шкодзіць выкананню прафесійных абавязкаў”
— У этычных праблемах журналістыкі суддзі хто? Хто мусіць пільнаваць, каб гэта ўсё датрымлівалася?
— Калі я пачаў пісаць артыкулы на сайце “Медыякрытыка” (mediakritika.by), расказваць, як гэта выглядае ў заходніх краінах — адчуў, што для многіх гэта адкрыццё. Мы ж маем справу з наступствамі саўка: калі трошку рамкі пашырыліся, многія сталі разумець так, нібыта свабода выказвання — гэта “што хачу, тое крычу”, любыя ярлыкі наклейваю.
Аднак любая свабода сканчаецца каля чужога носа — гэта добра ведаюць на Захадзе. А ў нас, на жаль, многія не адчуваюць. Мяне проста прыгнятае пячорны ўзровень палемікі пэўнай часткі незалежнай супольнасці. Для многіх ужо стала фірмавым стылем — абмазаць апанента гноем, заявіць, што ён здраднік, калабарант, прыслужнік, прэміі ў Адмністрацыі прэзідэнта атрымлівае. А сябе на гэтым фоне намаляваць такім рыцарам без страху і папроку.
Дык вось, у заходніх краінах ёсць рады ў пытаннях СМІ — грамадскія інстытуцыі, яны разглядаюць такія кейсы, дзе ёсць канфлікт, дзе нехта мяркуе, што яго зняважылі. І яны прымаюць рашэнні, якія не ёсць строга юрыдычныя. Аднак рэдакцыі, якія сябе паважаюць, лічаць добрым тонам такія рашэнні прымаць як кіраўніцтва да дзеяння. І калі трэба выбачыцца — то выбачаюцца.
У нас жа такога няма. І тут, я думаю, Беларуская асацыяцыя журналістаў (БАЖ) мусіць трошку навырост браць на сябе такую функцыю. І тое, што апошнім часам камісія па этыцы БАЖ пачала варушыцца, разглядаць кейсы і прымаць рашэнні — гэта добры трэнд.
З’яўленне сайта mediakritika.by — таксама добры сімптом. Ствараецца дыскурс, які дапамагае пераходзіць ад эпохі барыкаднай журналістыкі (калі некаторыя рэсурсы вядуць не журналісцкую працу, а дзейнічаюць па законах інфармацыйнай вайны) — да міжнародна прызнаных прынцыпаў журналістыкі. Барыкадная журналістыка псуе прафесіяналізм.
— Міжнародныя прынцыпы вымагаюць ад журналіста быць бесстароннім. У нас жа часам журналіст пачынае межаваць з грамадскім дзеячам ці нават палітыкам. Ці можна гэта апраўдаць тым, што ў нас, маўляў, спецыфічная сітуацыя?
— Гэта выклік для кожнага журналіста. Бо дыстыляванай журналістыкі не бывае — і на Захадзе ёсць свае сімпатыі ды антыпатыі, ангажаванасць медыяў. Іншая справа, што на Захадзе прэса на парадак свабаднейшая, чым у нас.
Журналіст — ён жа і грамадзянін (калі гэта сапраўдны журналіст, а не рамеснік). І ў Беларусі ён не можа быць абыякавы, бо ў нас рэжым недэмакратычны. Ідзе барацьба за цывілізаваную будучыню, за незалежнасць Беларусі. І глядзець абыякава, пісаць з фальшывай аб’ектыўнасцю, кшталту “ёсць меркаванне, што незалежнасць патрэбная — а ёсць меркаванне, што непатрэбная” — гэта было б ідыятызмам і карыкатурай.
Я трошку ўтрырую, каб паказаць, што грамадзянская пазіцыя мусіць быць. Але ангажаванасць у палітычную барацьбу пасля пэўнай мяжы пачынае шкодзіць выкананню прафесійных абавязкаў. Для кожнага ёсць той Рубікон, калі журналіст мусіць выбіраць — ці ён профі, ці ён палітычны дзеяч.
“Бі-бі-сі ды “Нью-Йорк таймс” ужо даўно прапісалі, як іх супрацоўнікі мусяць паводзіць сябе ў сацыяльных сетках”
— Іншая праблема, пра якую вы неаднойчы выказваліся — што нават у прыватным акаўнце ў сацыяльных сетках журналіст застаецца журналістам. Маўляў, нельга ў газеце напісаць “прыгожа”, а потым у сябе ў фэйсбуку сцебануць моцнымі словамі, што думаеш пра таго ці іншага персанажа…
— Сеціўная эпоха сапраўды спарадзіла гэтую калізію. З аднаго боку, гэта мой акаўнт у сацыяльных сетках — што хачу, тое пішу. І нейкі слесар Вася сапраўды можа з мацюкамі напісаць, як яны “ўчора набухаліся”. Бо ягоны акаўнт чытаюць такія ж васі.
Аднак журналіста паўсюль успрымаюць як публічную персону, як прадстаўніка пэўнага СМІ. Ён мусіць усведамляць гэта і, як кажуць у пэўных колах, “фільтраваць базар”.
Гэта не маё адкрыццё. Калі, зноў жа, праводзіць паралелі з Захадам, то ў нас такое ўяўленне, што тут усё заціснута, а вось там поўная свабода. Насамрэч — наадварот, такія паважаныя СМІ, як Бі-бі-сі, “Нью-Йорк таймс” — яны даўно ўжо прапісалі адмысловыя рэгламенты, як іх супрацоўнікі мусяць паводзіць сябе ў сацыяльных сетках.
І там абмежаванні, паводле нашых мерак, проста драконаўскія! Фактычна ўвогуле нельга жорстка палемізаваць на палітычныя тэмы, тым болей клеіць ярлыкі, ужываць ненарматыўную лексіку. Мы тут знаходзімся ў “эпосе Дзікага Інтэрнэту”… Можа, я троху груба скажу, але так заўжды бывае, калі рабы на волю вырываюцца — яны пачынаюць рабіць абы-што, хадзіць на галаве і займацца вандалізмам.
— Як тады журналісту выказаць сваё прыватнае меркаванне па нейкім праблемным пытанні? Пастка!
— Пасткі няма, ёсць толькі выклік. У нас моцныя традыцыі аўтарскай журналістыкі. Напрыклад, Святлану Калінкіну чытаюць найперш не за тое, што яна там нешта паліталагічна раскладзе па палічках. А за тое, што яна экспрэсіўна, з душой напіша пра нейкую праблему. І той, хто чытае, адзначыць: “І я ж думаю гэтак сама! І ў мяне ж вось так баліць сэрца!” Журналіст трапляе ў рэзананс, намацвае грамадскі нерв. Аўтарская журналістыка, мне здаецца, найлепшы сродак грамадзянскага самавыказвання ў нашай сітуацыі.
— Аднак тут мы бачым выпадкі, калі аўтары называюць людзей “мудакамі” ды “гандонамі”. Аўтарскія артыкулы такое дапускаюць?
— Я сам не такі ўжо пурыст і часам ужываю экспрэсіўную лексіку, слэнгавую. Аднак у артыкуле гэта, як і ўвогуле ў літаратуры, мусіць быць апраўдана — калі гэта сродак іроніі, сродак характарыстыкі персанажу. Бо нашая кіроўная эліта сама ўжывае слоўцы кшталту “наехаць”, “падставіць”, “засвяціцца”, “нахіліць” — можа, і не разумеючы, што ўжывае крымінальны, лагерны жаргон. І самі норавы, узровень высвятлення стасункаў у постсавецкай палітыцы менавіта такі — на ўзроўні братвы. Таму калі пішаш пра гэтыя рэчы, то для характарыстыкі адпаведных персанажаў, іх мыслення можа ўжывацца экспрэсіўная, зніжаная лексіка.
Аднак, на мой погляд, журналісту тут варта ведаць межы. Я супраць бескультур’я — а для мяне лаянка — усё ж такі бескультур’е найперш.
На мой погляд, драйв не ў тым, каб гэта як мага больш моцнымі словамі апісаць. А каб сказаць моцна — прыгожымі літаратурнымі словамі.