Код прысутнасці. Міхаіл Баярын

Самабыцьцё

Міхаіл Баярын

Свабода

svabhāvo’dhyātmam ucyate – “Самабыцьцё завецца прасамасьцю” (Bhagavad-gītā 8-3). Слова adhyātma значыць ātmānam adhikṛtya – “над сабой, пра сябе, зрабіўшы сябе кменем”. У гэтым слове дзьве ўзаема-выніковыя кметы – “над-сябе”, узыходу над сабой, самаўзьняцьця, і “пра-сябе”, змыслу сябе і істы сябе, самаісты. Адпаведна прыкметнік ādhyātmika, што звычайна перакладаюць як “духовы”, значыць над-самасны і пра-самасны. Узьняўшыся над сабой, зрабіўшы сябе кменем, прадметам, сам стаецца кметай, змыслам сябе. Такім чынам, над-самасьць, самапераўзыходжаньне і пра-самасьць, навышні сам (paramātmā), змысел, іста сябе супадаюць. jitātmanaḥ praśāntasya paramātmā samāhitaḥ – “З супакоеным, самаадольным навышні сам супадае” (Bhagavad-gītā 6.7). Сам – толькі тады сам, калі пераўзыходзіць сябе. Сам – гэта самаадольле.

Слова svabhāva значыць “сваё быцьцё, быцьцё сябе самога”. Быцьцё значыць узбыцьцё (udbhava), узьнікненьне, выяўленьне, станьне. Быцьцё (bhāva) адбываецца (bhavati), а існае (sat) ёсьць (asti). Быцьцё – гэта выяўленьне існага, нячаснага ў часе, таго (tat) у гэтым (idam). Прасамасьць (adhyātma) – гэта быцьцё сябе, самабыцьцё (svayambhāva), самаўзьнікненьне. Сам – значыць самабытны (svayambhū), самавыяўны, самачынны, самаўзьнікаючы, самаасноўны (svatantra).

У быцьці сябе, самавыяўленьні б’ецца сэрца самаўзыходу. Бо сам прынцыпова ня зводны да выявы, сам адкідае ўсякую выяву як сябе, сам знаходзіцца як адмаўленьне ўсякай выявы – neti neti – “ня гэта, ня гэта”. Быцьцё сябе значыць непрыманьне ўлады наявы, гэта-самленьня з выявай. Няма сябе з гледзішча наявы, але няма сваіх вачэй у наявы, і толькі вокам сябе яна бачыць. Самабыцьцё – гэта паўстаньне супраць улады наявы, і самаўзьнікненьне замест яе. Самабыцьцё значыць зыходжаньне зь сябе, узьняцьце сябе над сабой з дапамогай сябе. uddhared ātmanātmānam nātmānam avasādayet … bandhur ātmātmanas tasya yenātmaivātmanā jitaḥ – “Хай уздыме сябе сабой, хай сам сябе не апускае … Сябра сам сабе для таго, кім адолены сам сабою” (Bhagavad-gītā 6.5-6)

Свабода – прамы нашчадак слова svabhāva. Свабода – гэта сваё быцьцё, быцьцё сябе і сабой (svabhāva), а значыць – самаўзыход, пераўзыходжаньне сябе (svadhyāya). Быць свабодным значыць ня быць гэтасным, тоесным уласнай выяве. Наяўнасьць дае выбар з гэтага, але такі выбар – ужо несвабода. Свабода – гэта адмаўленьне ад выбару наявы, выбар ненаяўнага, дастаньне іншай адмены з-за ўласнай сьпіны, выбар, што зыходзіць зь сябе самага. Свабода – гэта зыходжаньне з самога сябе, воля сябе. svādhyāya-jñāna-yajñāś ca yatayaḥ saṃśitavratāḥ – “Знаньне самаўзыходу – аброк тых, чыя воля трывала” (Bhagavad-gītā 4.28). Свабода – гэта выбар, воля (vrata, vara) сябе (ātmānam) сабой (ātmanā). Свабода ня ісьніць, ня можа быць дадзена, але мае адбывацца як чын самаўзыходу (svādhyāya). Свабода – гэта змысел сябе, а̄тмана.

Ніхто не пераканае, што свабода – гэта рабства і ўсьвядомленая неабходнасьць, бо выбар свабоды адбываецца ня там, дзе дзейсныя перакананьні. Свабода адбываецца як надчуцьцёвы, надмысловы, надразумовы выбар, што зыходзіць з самога сябе, супрацьстаўляе самога сябе ўсяму іншаму.

tuсchyénābhv ápihitaṃ yád ā́sīt tápasas tán mahinā́jāyataíkam – “Што ісьнела пустое, пустым сукрыта, магутою жару ўзьнікла тое адно” (Ṛg-veda 10-129-3). Рушы ўбачылі сьвет як свабоду, самаасноўнае (svatantra) праяўленьне самаўзьніклага (svayambhū). Самабыцьцё, свабода – гэта тая думка, што складае выток, вартасьць і цэль ведавай спадчыны. Свабода – на пачатку сьвету, дасяг свабоды, вызволя (mokṣa) – цэль быту. Без свабоды ўсё губляе свой змысел, бо свабода ёсьць змысел самога ўсяго. Таму, без сумневу, традыцыя ведаў – гэта традыцыя свабоды.

asuryā nāma te lokā andhena tamasāvṛtāḥ, tāṃste pretyābhigacchanti ye ke cātmahano janāḥ – “Бяссонцыя тыя сьветы, цемрай сьляпой ахінуты, рушаць туды зыйшоўшы, сама-забойныя людзі” (Īśāvasya-upaniṣad 3). Чалавек жыве цяпер у сьвеце бяз сонца змыслу, дзе ўсё загадзя вырашана і прызначана, і яму застаецца толькі адбываць быцьцё як пакараньне няволяй. Чалавек адчувае сябе пазбытым змыслу. Бо адмова ад свабоды – гэта адмова ад свайго быцьця, адмова сябе і свайго змыслу. Але змысел ня рэч, што можна вярнуць, забраўшы. Свабода не паддаецца адбудове і аднаўленьню, але можа быць толькі нанова зьяўлена з жару самапаўстаньня.

Чалавек

Чалавек не павінен губляць свой змысел. Калі рэч губляе змысел, перастае выконваць свой чын, яе выкідаюць, вяртаюць у рэчыва. Калі чалавек губляе змысел, ён ператвараецца ў рэч, знадабень чужой улады. Але які змысел чалавека, які яго чын?

sa yat pūrvo ‘smāt sarvasmāt sarvān pāpmana auṣat tasmāt puruṣaḥ. oṣati ha vai sa taṃ yo ‘smāt pūrvo bubhūṣati ya evaṃ veda – “Той, хто папярэдні ад усяго гэтага, спаліў усё зло, таму ён пуруша. Таму спальвае той, хто так ведае, таго, хто жадае быць перад ім” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.4.1). Слова puruṣa (чалавек) тлумачыцца тут як вытворнае з слова puras (перад) і кораняuṣ (спальваць). Чалавек – той, хто спальвае тое, што хоча быць перад ім, над ім, быць яго прычынай, папярэднічаць яму, вызначаць яго, мець над ім уладу. Змысел чалавека ў адмаўленьні быць рэччу, гэтым, аб’ектам чужой волі, у спальваньні папярэдняга, прычыны, пераўзыходжаньні ўлады іншага. Гэта ягоны чын. Чалавек мае быць свабодным, першасным і пачатковым, бо калі ён губляе свабоду, ён перастае быць чалавекам.

puraḥ kuṣan – (Uṇādi 4.75). Паводле тлумачэньня Уна̄д̣і-сӯтраў слова puruṣa ўтвараецца ад кораня pur (папярэднічаць, быць перад). Чалавек – той, хто папярэднічае, папярэднік, продак. Чалавек – пачатак, той, хто ёсьць першасным, пачатковым. Змысел чалавека – пачынаць, быць пачаткам, даваць пачатак. Гэта ягоны чын. Папярэднічаць можна толькі наступнаму, і пачатак мае быць пачаткам працягу. Чалавек – тады чалавек, калі ўсё толькі пачынаецца, у вечны міг пачатку, калі ўсё яшчэ наперадзе. Каб быць чалавекам, чалавек мае спараджаць, тварыць працяг, быць продкам наступнікаў, настаўнікам вучняў. Калі чалавек стаецца толькі працягам, інэрцыяй і заходам, ён зьнікае як чалавек.

tenedaṃ pūrṇaṃ puruṣeṇa sarvam – “Усё гэта поўніцца тым пурушам” (Śvetāśvatara-upaniṣad 3.9). Ёсьць яшчэ адно тлумачэньне чалавека. puruṣaḥ – pūrṇam anena sarvam iti – “Пуруша – той, кім поўніцца ўсё” (Bhagavad-gītā-bhāṣya 8.4)Настаўнік Ш́ан̇кара тлумачыць слова puruṣa як утворанае ад кораня pṝ (поўніць). Тады змысел чалавека ў тым, каб поўніць, быць поўным, цэлым. Гэта ягоны чын. Чалавек ня мае зводзіцца да часткі, абмежаваньня, не павінен быць рэччу сярод рэчаў. Любая рэдукцыя чалавека зьнішчае яго змысел. Можна вызначыць частку, але нельга вызначыць, абмежаваць цэлае. Таму вызначэньне чалавека зьнішчае чалавека. Поўніцца значыць няспынна спаўняцца, зьдзяйсьняцца. Бо завершаны чын паўненьня ўжо няпоўны, абмежаны, частковы, скончаны.

sahásraśīrṣā púruṣaḥ sahasrākṣáḥ sahásrapāt, sá bhū́miṃ viśváto vṛtvā́ty atiṣṭhad daśāṅgulám – “Тысячагаловы чалавек, тысячавокі, тысячаногі, ён быцьцё адусюль асягнуўшы, пераўзышоў яго на дзесяць пальцаў” (Ṛg-veda 10.90.1). Чалавекам поўніцца ўсё. Але слова “ўсё” таксама значыць “поўнае”. Што тады значыць поўніць поўнае? Поўніць поўнае – значыць перапаўняць яго. Чалавек – самаперапаўняльны (paripūrṇa) кубак, што цячэ цераз свой край. Чалавек можа быць толькі бясконцасьцю, што дзейна і ўвесь час пераадольвае свае канцы. Чалавек заўсёды мае быць большым за самога сябе. Чалавек і ёсьць звышчалавек, гэта слова лішняе. Гэта пачатак, які не дапускае свайго канца.

Ш́ан̇кара дае і яшчэ адно тлумачэньне слова puruṣa. puruṣaḥ puri śayanāt – “Пуруша – бо жыве ў горадзе” (Bhagavad-gītā-bhāṣya 8.4) Як пра ўладара горада-цела гаворыць пра чалавека Багавіт: sarvakarmāṇi manasā saṃnyasyāste sukhaṃ vaśī, navadvāre pure dehī naiva kurvan na kārayan – “Усе чыны мыслам адрокшы, шчасна ўладар прабывае, цельны ў горадзе дзевяцібрамным ня чыніць, не прычыняе” (Bhagavad-gītā 5-13). Чалавек жыве ў целе. Але і жывёла жыве ў целе. У чым тады розьніца? Шан̇кара выкмячае, што, каб быць уладаром гораду, трэба адрозьніваць сябе ад яго, ня быць яму гэтасным, ідэнтычным. Той, хто прымае сябе за сваё цела (deha-indriya-saṃghāta-mātra-ātma-darśī), сваю наяўнасьць, частку сябе, не ўладарыць, а ўладарыцца горадам. Тады змысел чалавека ў нятоеснасьці сваёй наяве, адмоўным разрозьненьні сябе ад усякай наявы, у яе пераўзыходжані. Гэта ягоны чын. Чалавек, што зводзіцца да гэтага, ідэнтычнасьці любога роду, страчвае сваю сарцавінную, уладарную вось, губляе свой змысел.

puruṣaścādhidaivatam – “Чалавек – прабоства” (Bhagavad-gītā 8.4). Слова adhidaivata (прабоства) значыць daivatam adhikṛtya –“пра боскае”, “пра боства”, “зрабіўшы боства кменем”. Прабоства – гэта змысел, ідэя боства як такога, а таму гэта боства бостваў, навышняе боства, тое, што робіць боствы боствамі. Гэта значыць, прабоства – Пачатак, той, хто заўжды папярэднічае і не дазваляе сабе папярэднічаць, хто спальвае ўсё, што спрабуе быць яго прычынай, той поўны, нязводны да частак, не дазаляючы свайго канца, кім перапаўняецца ўсё, які ўладарыць явай і не ўладарыцца явай.

dvāvimau puruṣau loke kṣaraścākṣara eva ca, kṣaras sarvāṇi bhūtāni kūṭastho’kṣara ucyate. uttamaḥ puruṣaḥ tvanyaḥ paramātmetyudāhṛtaḥ, yo lokatraya āviśya bibhartyavyaya īśvaraḥ –– “Два гэтыя пурушы ў сьвеце, зьнікомы і незьнікомы, зьнікомы – гэта ўсе быты, канцавосным завецца нязьнікны. Апошні пуруша – іншы, ён навышнім сабой завецца, які ў трысьвет увайшоўшы, трымае ўладар нязьменны” (15.16-17). Калі чалавек выяўляе свой змысел пачатку, чынячы чын чалавека, празь яго праходзіць вось пачатку сьвету, што злучае, яднае яго з прабоствам, утвараючы навышні сьцег, вэртыкальны шлях (parā gatiḥ).

Непарушная мяжа

Слова ātman утвараецца ад кораня ant, што мае змысел “зьвязваць, злучаць” (atI bandhane) афіксам maniṇ. Ад таго самага кораня паходзяць anta (канец, мяжа), antar (паміж, пасярэдзіне), antara (нутраны, зьнешні), antra (кішка), anti (перад), antika(блізкі), antī (печка). Слова ātman у санскрыце зьяўляецца зваротным займеньнікам – сам, сябе, самога і г.д. – і ў бальшыні выпадкаў так яго і трэба перакладаць. (Словы “сам” і “самы” паходзяць ад іншага санскрыцкага слова – sama – “роўны, аднолькавы, той самы”). У канцы багуврі̄гі-сама̄сы ātman часта зусім неперакладальны. У корані ant гучаць na і ta, гук naзначыць “адмаўляць, кіраваць”, гук ta значыць “той бок”. ātman значыць мяжу паміж нутраным і вонкавым, тым і гэтым. Як і слова antara, якое значыць як “нутраны”, так і “вонкавы”, ātman таксама можа значыць як “нутро”, “сярэдзіну”, так і вонкавую абалонку, цела, залежна ад атаесамленьня.

atha ya ātmā sa setur dhṛtir eṣāṃ lokānām asaṃbhedāya, naitaṃ setum ahorātre tarato na jarā na mṛtyur na śoko na sukṛtam, sarve pāpmāno ‘to nivartante, apahatapāpmā hy eṣa brahmalokaḥ (Chāṇḍogya-upaniṣad 8.4.1) – “Вось гэты Сам (а̄тман), ён насып, мяжа, сутрым дзеля незьмяшэньня гэтых сусьветаў. Не пераходзяць гэтую мяжу ні дзень, ні ноч, ні старасьць, ні сьмерць, ні гора, ні дабрачын. Усё зло адварочваецца адсюль. Бо пазбыты зла гэты сьвет Роду”.

tasmād vā etaṃ setuṃ tīrtvā andhaḥ sann anandho bhavati, viddhaḥ sann aviddho bhavati, upatāpī sann anupatāpī bhavati, tasmād vā etaṃ setuṃ tīrtvā api naktam ahar evābhiniṣpadyate | sakṛd vibhāto hy evaiṣa brahmalokaḥ (Chāṇḍogya-upaniṣad 8.4.2)– “Таму перайшоўшы гэтую мяжу, сьляпы перастае быць сьляпым, паранены перастае быць параненым, хворы перастае быць хворым. Таму перайшоўшы гэтую мяжу, нават ноч стаецца днём. Бо заўжды сьветлы гэты сьвет Роду”.

tad ya evaitaṃ brahmalokaṃ brahmacaryeṇānuvindanti teṣām evaiṣa brahmalokaḥ,

teṣāṃ sarveṣu lokeṣu kāmacāro bhavati (Chāṇḍogya-upaniṣad 8.4.3) – “Хто родасьцегам знаходзіць гэты сьвет Роду, тых і ёсьць гэты сьвет Роду. У іх ёсьць свабода ўва ўсіх сусьветах” (Chāṇḍogya-upaniṣad 8.4).

ātman называецца тут setu. Гэтае слова ўтвараецца ад кораня si (bandhane – “злучаць, зьвязваць”) афіксам tuN і значыць “сувязь, мяжа, бар’ер, граніца, мост, дамба, насып, грэбля, гаць”. Так, напрыклад, называюць насып, што падзяляе рыжовыя палі. Сусьвет успрымаецца як мноства. Мноства ствараецца з аднаго, падзеленага межамі. І першай мяжой зьяўляецца Атман, што падзяляе ўсё на сябе і не-сябе, насып паміж акіянамі вонкавага і нутранога, таго, на што можна ўказаць як на “гэтае”, і таго, на што можна сказаць “сам” і “тое”.

tad dhedaṃ tarhy avyākṛtam āsīt, tan nāmarūpābhyām eva vyākriyatāsau nāmāyam idaṃrūpa iti, tad idam apy etarhi nāmarūpābhyām eva vyākriyata asau nāmāyam idaṃrūpa iti (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.4.7) – “Тады гэта было нераскрытым. Яно раскрылася іменем і явай – той яго імя, гэта яго ява. І цяпер яно раскрываецца іменем і явай, той яго імя, гэта яго ява” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.4.7).

Імя і ява вызначаюцца тут праз указаньне наперад, на гэтае, і назад, на тое. Вось стаіць кубак – гэта ява. Ён распазнаецца як кубак, бо ёсьць змысел кубка, “тое” кубка, яго відзея. Усё, што зьяўляецца ў сьвядомасьці, ёсьць імя і ява (змысел і вобраз), і адно ніколі не бывае без другога. Siddhe śabdārtha-sambandhe – так гучыць першая ва̄рттіка Ка̄тйа̄йаны на сӯтры Па̄н̣іні –“Зыходзячы з таго, што сувязь выявы і змыслу абаязковая”. А̄тман, абавязковая і вечная мяжа і сувязь паміж іменем і явай, і ёсьць у такім разе тое, што звычайна называюць сьвядомасьцю.

Ява кубка можа разьбіцца, але кмень кубка застаецца, кубкаў мноства, але відзея кубка адна. Мяжа паміж іменем і явай выяўляецца таксама мяжой паміж мінучым і немінучым, часовым і заўсёдным, множным і адзіным, існым і быцьцём, несьмяротнасьцю і сьмерцю. nāsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ, ubhayor api dṛṣṭo ‘ntas tv anayos tattva-darśibhiḥ. (Bhagavad-gītā 2.16) – “Няіснае быць ня можа, што існа, ня быць ня можа, мяжа (antaḥ) іх абоіх відна тым, што тоествы (tattva) бачаць” (Bhagavad-gītā 2.16).

Каб убачыць мяжу паміж існым і няісным, трэба бачыць тоествы, таттвы. Слова tattva (тоества, ісьціна, праўда) утвараецца ад tat (той) афіксам tva, што прызначаецца ў значэньні tasya bhāvaḥ – “быцьцё таго”. У беларускай гэты афікс захаваўся ў такіх словах, як “хараство”. Так ад caṣaka (кубак) можна ўтварыць слова caṣaka-tva (кубкавасьць), якое і азначае “быцьцё кубка”, агульнае для ўсіх кубкаў, відзею кубка. Таттва, тоества значыць найбольш агульныя відзеі, катэгорыі мэтафізыкі, першасны альфабэт змыслаў. Праяўленьне сьвету разглядаецца як дарога праяўленьня таттваў, тоестваў.

У многіх традыцыйных практыках дзеля дасягненьня чацьвертага стану (turiya) сродкам зьяўляецца засяроджаньне на мяжы: паміж чуйнаваньнем і сном, паміж сном і глыбокім сном, паміж удыхам і выдыхам, утрыманьне ўвагі на любой мяжы. Так з дапамогай мяжы перасякаецца непарушная мяжа, адолець якую можна, толькі знайшоўшы сябе на іншым яе баку. uddhared ātmanātmānam nātmānam avasādayet (Bhagavad-gītā 6.5) – “Хай уздыме сябе сабой, хай сам сябе не апускае” (Bhagavad-gītā 6.5).

Двухбаковы рух

Чалавечы род дзеліцца на мужчын і жанчын. Чалавек – род, мужчына і жанчына – від. Такая звыклая для сучаснасьці думка. Але чалавек толькі від, праява мужчыны і жанчыны. Мужчынскае і жаночае ўва ўсім, у жывёлах і кветках, апсарах і гандгарвах, дэвах і асурах. Мужчынскае і жаночае – падставовыя катэгорыі, а чалавек толькі від істоты, прыватны выпадак. Сьцег праявы ідзе ад агульнага да асобнага. Сьпярша адно, пасьля два, пасьля ўся безьліч. У гэтым змысьле істота сьпярша стаецца мужчынам ці жанчынаю, і толькі пасьля чалавекам.

Мне ўзгадваецца адна раджастханская мініятура: герой і гераіня гуляюць у нейкую настольную гульню на тэрасе палаца. Мужчына і жанчына тут – герой і гераіня, а чалавек – фішкі ў іх гульні. Белыя ці чорныя, пасыўныя аб’екты маніпуляцыі. Эгалітарызм бачыць толькі шахматную дошку, забываючы пра гульцоў. Я ўяўляю такое мэта-каханьне: герой і гераіня, мяняючы целы розных істотаў, ад кветак да багоў, забываюць сябе і ўзгадваюць сябе, перажываючы закаханасьць адно ў аднаго мільёны разоў як упершыню. līlā, сьвет як гульня каханьня вялікай жанчыны і вялікага мужчыны.

sa vai naiva reme, tasmād ekākī na ramate, sa dvitīyam aicchat, sa haitāvān āsa yathā strīpumāṃsau sampariṣvaktau, sa imam evātmānaṃ dvedhāpātayat, tataḥ patiś ca patnī cābhavatām, tasmād idam ardhabṛgalam iva sva iti ha smāha yājñavalkyaḥ, tasmād ayam ākāśaḥ striyā pūryata eva, tāṃ samabhavat, tato manuṣyā ajāyanta – “Але ён ня радаваўся. І таму самотны ня радуецца. Ён захацеў другога. І ён стаў такім, як жанчына і мужчына, якія абдымаюць адно аднаго. І такога сябе ён змусіў рухацца (apātayat) у два бакі (ці «распаўся на два»), і адтаго сталі быць муж (pati) і жонка (patnī). І таму мы як паловы цэлага – так мовіў Йа̄джнявалкйа. І таму гэтая прастора поўніцца толькі жанчынай. Ён быў зь ёй, і адтаго нарадзіліся людзі” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.4.3)

Гук pa ёсьць праявай змыслу паўнаты, гук ta – змыслу “таго”, у корані pat яны гучаць як рух на той бок да/ад паўнаты. patперакладаецца звычайна як “ісьці, рухацца”. apātayat – мінулы час ад другаснага кораня pat-ṇic – “спрычыніў рух, зарухаўся”.dvedhā apātayat можна перакласьці як “спрычыніў дваякі рух”, “зарухаўся ў два бакі, туды-сюды”, або перакладаюць як “падзяліўся на два”. Сьпярша ён стаўся як склешчаныя ў адбымках мужчына і жанчына, а пасьля прычыніў дваякі рух. Сьвет адбываецца як каханьне мужчыны і жанчыны, выток праявы – іх каханьне.

Досьведна мы ўспрымаем наадварот: асобныя мужчына і жанчына сустракаюцца, падабаюць адно аднаго, займаюцца каханьнем, дасягаюць яго вяршыні і зноў распадаюцца на асобныя часткі. Тут наадварот: мужчына і жанчына толькі ўзьнікаюць у выніку каханьня. Сьпярша яны на вяршыні каханьня, пасьля яны рухаюцца ў два бакі і затым стаюцца мужчынам і жанчынаю. І тады каханьне асобных мужчынаў і жанчынаў ужо не падзея ў часе, а выйсьце з часу, спроба падскочыць і на імгненьне дакрануцца да гэтай страчанай вяршыні, пачатку, ад якога якраз і паходзяць людзі. Тут вымаўлена невымоўнае. Бо гаварыць пра недваістае дваістай мовай можа толькі паэзія. Тут поўны давер да мовы, першасныя змыслы, граматыка як лёгіка традыцыі.

so heyam īkṣāṃ cakre. kathaṃ nu mātmana eva janayitvā sambhavati. hanta tiro ‘sānīti. sā gaur abhavad vṛṣabha itaraḥ. tāṃ sam evābhavat. tato gāvo ‘jāyanta. vaḍavetarābhavad aśvavṛṣa itaraḥ. gardabhītarā gardabha itaraḥ. tāṃ sam evābhavat. tata ekaśapham ajāyata. ajetarābhavad basta itaraḥ. avir itarā meṣa itaraḥ. tāṃ sam evābhavat. tato ‘jāvayo ‘jāyanta. evam eva yad idaṃ kiñca mithunam ā pipīlikābhyas tat sarvam asṛjata – “І яна азірнулася наўкол: як нарадзіўшы мяне зь сябе, ён быве са мной? Даволі гэтага, адвярнуся. І яна сталася каровай, а ён быком. І ён быў зь ёй. І адтаго нарадзіліся каровы. Яна сталася кабылай, а ён канём. Асьліцай яна, а ён аслом. І ён быў зь ёй. І адтаго нарадзіліся непарнакапытныя. Казой сталася яна, а ён казлом. Авечкай сталася яна, а ён баранам. І ён быў зь ёй. Адтаго нарадзіліся козы і авечкі. Такім чынам ён стварыў усё парнае, аж да мурашоў” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.4.4).

tāṃ sam abhavat – літаральна: “ён быў зь ёй”, “ён кахаў яе”. Тут “быць” значыць “кахаць”, а каханьне значыць “су-быцьцё”. sam-bhū – перходны дзеяслоў: “каго, што?”. Гук sa значыць “разам”, гук bha значыць “узьнікаць”. Ён узьнік зь ёй разам. Уся дарога праяўленьня паўстае як любоўная гісторыя, вынікам і ўвасабленьнем якой урэшце выяўляемся мы самі. І гэтае ўсьведамленьне робіць нас пачаткам.

Быцьцё існага

āsato vidyate bhāvo nābhāvo vidyate sataḥ, ubhayor api dṛṣṭo’ntas tv anayos tattvadarśibhiḥ – “Няма быцьця няіснага, няма небыцьця існага, мяжа іх абодвух відна тоества-зорцам” (Bhagavad-gītā 2.16).

Корань bhū (быць), ад якога ўтвараецца bhāva (быцьцё) мае змысел “узьнікаць”. Быцьцё значыць узьнікненьне. Небыцьцё (abhāva) значыць зьнікненьне. Таму быцьцё мае наўвеце час. Час – гэта час быцьця. Быцьцё супадае з часам. Ад кораня bhūўтвараюцца словы bhūti (багацьце, збытак), bhūyas (“большы, больш многі” – параўнальная ступень ад bahu “многі”), bhūri(многа). Быцьцё значыць множнасьць і павелічэньне. Узбытае расьце і множыцца. Быцьцё ўжо зьмяшчае ў сабе быты (bhūta) як свой працяг. Ад кораня bhū ўтвараюцца словы bhū (зямля, быцьцё) і bhūmi (зямля, паверх). Быцьцё – маці, прырода незьлічоных бытаў. Старагрэцкае слова φύσις (прырода) паходзіць ад таго самага кораня bhū (быць, узьнікаць).

Корань as (ёсьць), ад якога ўтвараецца sat (існае) змыслу часу ня мае. Слова sat значыць “існае, якое ёсьць” – гэта дзейны дзеепрыметнік цяперашняга часу. Існае – заўсёдны цяперашняе, дзейнае. Ад кораня as у санскрыце не ўтвараецца неазначальнік, замест якога ўжываецца выява bhavitum (“быць”) ад кораня bhū. Бо неазначальнік мае змысел будучага часу – “быць” значыць “каб быць”, адзін чын дзеля іншага чыну. Ад кораня as утвараецца выява са змыслам дзейнага мінулага часу (āsīt – “ісьнеў”), калі чын адзін і тады, і цяпер, але немагчыма ўтварыць выявы залежнага стану. У такіх выпадках as адразу замяняецца коранем bhū. Магчымасьцяў мовы цалкам стае, каб вытварыць усе гэтыя ненаяўныя выявы, але змысел кораня as унікае двойства, адмаўляецца быць у залежным стане, быць дзеля іншага чыну, настойваючы на сваім адзінстве. Існае адно, само і заўсёды.

Тое, што ў няіснага (asat) няма быцьця (bhāva), значыць, што няіснае ня можа ўзьнікнуць, быць. Тое, што ня ёсьць, ня можа быць. Быць, узьнікнуць можа толькі існае. Быцьцё можа быць толькі быцьцём існага. Тое, што ў існага (sat) няма небыцьця (abhāva), значыць, што існае ня можа зьнікнуць, ня быць. Тое, што ёсьць, ня можа зьнябыцца, зьнікнуць. Зьнікнуць, зьнябыцца можа толькі бытае (bhūta), але гэта ня цягне за сабой зьніканьня таго, быцьцём чаго яно зьяўляецца, існага.

Слова sam-bhava (магчымае) значыць “з-быўнае”, магчымае як сумяшчэньне бытаў. A-sambhava (немагчымае) значыць несумяшчальнасьць бытаў. Незьлічоныя сьветы (bhuvana) узбываюцца як лучнасьці спалучальных магчымасьцяў. Існае (sat) як пачатак быцьця (pra-bhava) ёсьць усемагчымасьць (sarva-śakti). Няіснае (a-sat) – немагчыма (a-śakya), бо ня можа быць.

sató bándhum ásati nír avindan hṛdí pratī́ṣyā kaváyo manīṣā́ – “Мяжу існага ў няісным знайшлі празорцы ў сэрцы, зыскуючы мысла-воляй” (Ṛg-veda 10.129.4). Паміж імі, існым і няісным, відна (dṛṣṭaḥ) мяжа, канец (antaḥ). Таму ні існае, ні няіснае – не бясконцае (an-anta). Таму бясконцым можа быць толькі большае, вышняе, іншае за існае і няіснае (sad-asat-para), гаварыць пра якое можна толькі адмоўна.

nā́sad āsīn nó sád āsīt tadā́nīṃ nā́sīd rájo nó vyòmā paró yát – “Ні няіснае ісьнела, ані існае ісьнела тады, ня ісьнела неба, ані прастор, што вышэй” (Ṛg-veda 10.129.1). Тое, што мае мяжу, мае іншага. Што мае іншае – не адзінае. Неадзінае ня можа быць пачаткам, бо пачатак мае быць пачаткам усяго. Таму пачатак – бясконцы, вышэйшы за існае і няіснае. ananta deveśa jagannivāsa tvam akṣaraṃ sadasattatparaṃ yat – “Бясконцы, пан бостваў, сяліба сьвету, нязьнікны, ад існа-няіснага вышні” (Bhagavad-gītā 11.37).

Быцьцё (bhāvaḥ) знаходзіцца, ведаецца (vidyate). Небыцьцё (abhāvaḥ) не знаходзіцца, ня ведаецца (na vidyate). Знаходжаньне, веданьне падзяляе быцьцё і небыцьцё. Корань vid у санскрыце мае змыслы “ведаць, знаходзіць, быць”. Калі нешта “маецца”, яно знаходзіцца, ведаецца, відзіцца. “Няма” значыць не знаходзіцца, ня ведаецца, ня відзіцца. Быць значыць быць ведамым, знаным, знаходным, успрыманым. Быць значыць быць яўным. Быць ведамым значыць быць гэтым, быць у чуваньні.

Быцьцё існага сьведчыцца, ведаецца чуваньнем (cit), адбываецца ў чуваньні. У чуваньні, веданьні ўсё ўзьнікае і зьнікае, узбываецца і зьнебываецца. Чуваньне – прастора быцьця. Таму чуваньне большае за быцьцё і насамрэч чувае існае. Парай чуваньню (cit) зьяўляецца не быцьцё (bhāva), а існае (cit), што не зьнікае пры зьнікненьні, як і чуваньне, адносна якога адбываецца час. Скрозь быцьцё чуйнае відзіць існае. Паміж чуйным і існым узьнікае быцьцё.

Несупадзеньне існага (sat) і чуйнага (cit) спараджае быцьцё, час, узьніканьне і зьніканьне. Чуйнае зьвернута да існага, разрозьнівае, дзеліць існае, і ў гэтым нібы меншае за існае. Але чуйнае чувае, ведае мяжу існага і няіснага, і тады выстае з існага, перабольшвае існае, аказваецца большым за існае і няіснае. Зьвернутае да сябе, чуйнае знаходзіць сябе існым, а існае чуйным. У самачуваньні існае і чуйнае супадаюць і перабольшваюцца.

tad dhedaṃ tarhy avyākṛtam āsīt. tan nāmarūpābhyām eva vyākriyatāsau nāmāyam idaṃrūpa iti. tad idam apy etarhi nāmarūpābhyām eva vyākriyata asau nāmāyam idaṃrūpa iti – “Тады гэта было нераскрытым. Яно раскрылася іменем і явай –той яго імя, гэта яго ява. І цяпер яно раскрываецца іменем і явай, той яго імя, гэта яго ява” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.4.7). Праява імені і явы адбываецца як раскрыцьцё і суадпаведнасьць таго і гэтага. Тое – яго тое, і гэтае – яго гэтае. Ён стварае адпаведнасьць таго і гэтага тым, што робіць тое – тым гэтага, а гэтае – гэтым таго, імя – іменем явы, і яву – явай імені. “Гэта –тое, тое – гэта” – гэта і робіць чуваньне, пазнаваньне ў гэтым таго. У чуваньні існае стаецца іменем, тым, а быцьцё явай, гэтым. Таму праява пачынаецца як раскрыцьцё чуваньня (cit) і існага (sat).

Называньне іменем явы, сувязь (yoga) імені і явы завецца мовай. Мовай называецца адпачатку веда, знаходжаньне. Таму праява імені і явы, таго і гэтага аказваецца праявай мовы. Мова як адзінае абодвух папярэднічае абодвум. Таму ўсё бытнае напраўду паходзіць з мовы і прасягаецца мовай. máyā só ánnam atti yó vipáśyati yáḥ prā́ṇiti yá īṃ śṛṇóty uktám, amantávo mā́ṃ tá úpa kṣiyanti śrudhí śruta śraddhiváṃ te vadāmi – “Мной ежу той есьць, які бачыць, які дыхае, слухае сказ які, несьвядома жывуць ува мне яны, слухай, чуйны, верна кажу я” (Ṛg-veda 10.125.4).

Мяжа (antaḥ) існага і няіснага ўбачана тоества-зорцамі (tattva-darśī). Успрыманьнем мяжы існага і няіснага чуйнае перасягае мяжу несьмяротнасьці. atha ya ātmā sa setur dhṛtir eṣāṃ lokānām asaṃbhedāya. naitaṃ setum ahorātre tarato na jarā na mṛtyur na śoko na sukṛtam – “Вось гэты Сам (а̄тман), ён насып, мяжа, сутрым дзеля незьмяшэньня гэтых сьветаў. Не пераходзяць гэтую мяжу ні дзень, ні ноч, ні старасьць, ні сьмерць, ні гора, ні дабрачын” (Chāṇḍogya-upaniṣad  8.4.1).

Адпаведнасьць таго і гэтага, зводнасьць гэтага да таго завецца тоествам (tattva). Слова tattva ўтвараецца ўтком –tva, што ўжываецца ў змысьле tasya bhāvaḥ – “яго быцьцё”. Быцьцё таго – значыць быцьцё існага, іста (sattva). У гэтым змысьле тоества і іста, ісьціна супадаюць. У тоестве існае пазнаецца як сапраўды існае – істае. Знаньне тоества спраўджвае бытнае як быцьцё і выяву існага, зьвярае яго з існым, пазнае яго адпаведным існаму, іставым. Уведаньне тоества сябе супадае з самаіставаньнем. Тоества, адпаведнасьць таго і гэтага, становіць істу мовы.

Дух мовы

trayaṃ vā idaṃ – nāma rūpaṃ karma. teṣāṃ nāmnāṃ vāg ity etad eṣām uktham, ato hi sarvāṇi nāmāny uttiṣṭhanti … atha rūpāṇāṃ cakṣur ity etad eṣām uktham, ato hi sarvāṇi rūpāṇy uttiṣṭhanti … atha karmaṇām ātmety etad eṣām uktham, ato hi sarvāṇi karmāṇy uttiṣṭhanti. – “Усё гэта – тры: імя, ява, чын. Імёнаў – мова – гэта іх выказ, зь яе паўстаюць усе імёны … Яваў – зрок – гэта іх выказ, зь яго паўстаюць усе явы … Чынаў – сам Дух (ātman) – гэта іх выказ, зь яго паўстаюць усе чыны” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.6.3).

Сузнаньне ўзьнікае як суадпаведнасьць прастораў таго і гэтага, імені і явы. Здоль (indriya) зроку раскрываецца прасторай явы, гэтага. Здоль слыху – прасторай імені, таго. Зрок, прастора явы стаецца зямлёй, шырынёй і даўжынёй. Слых, прастора імені стаецца небам, вышынёй. Паміж імі раскрываецца здоль дотыку, прастора руху і чыну. Чын – ні тое, ані гэтае, чын неадасобны ад сябе, чын сам, пакуль чыніцца. Чалавек жыве ў трысьвеце імені, явы і чыну, на зямлі явы, пад небам імені.

vadan vāk paśyaṃś cakṣuḥ śṛṇvañ chrotraṃ manvāno manaḥ. tāny asyaitāni karmanāmāny eva – “Мовячы, ён мова, бачучы – зрок, слухаючы – слых, мысьлячы – мысел. Усе яны толькі імёны яго чынаў” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.4.7.). Чынам лучыцца імя і ява, бо імя – гэта імя чыну, і ява – гэта ява чыну. Адзін той самы чын робіць імя і яву, вобраз і слова. Чын, што творыць яву, дзеіцца ў прасторы зроку, на віднай зямлі і пад відным небам. Калі пытаюцца, што такое чын, то ў адказ уяўляюць выяву чыну. Але чын – не выява чыну, вецер –– не паветра, таму чын застаецца няўлоўным, як вецер, дых, тоества руху. Чын няўяўны як чын, бо чын папярэднічае яве.

Імя стаецца словам у прасторы слыху. Чын, што творыць словы, дзеіцца ў роце. Рот – цэлы сьвет, у якім ёсьць свае зямля і неба, між якімі вее вецер-дых і рушыць язык. На санскрыце і лаціне слова “нёба” азначае “неба” (tālu, palatus). Як месца чыну, рот, маленькі сусьвет, суадпаведны зроку, вялікаму сьвету. Таму ўсякі чын, што чыніцца ў адным сьвеце, мае сваю адпаведнасьць у другім. Каб гаварыць слыхам пра зрок, патрэбныя два сьветы, дзьве прасторы чыну, каб той чын адпавядаў гэтаму. Сьвет, прастора зроку – яўная, відная, павольная. Рот, прастора ўтварэньня гуку – сукрытая, тайная, хуткая. Слых гаворыць пра зрок, але зрок ня бачыць слых. У бальшыні моваў слова “мова” адначасна значыць і “язык”.

Гаварыць – значыць чыніць тое самае, пра што ідзе гаворка. Калі чалавек мовіць, то ў сузнаньні чыніцца ўсё, пра што гаворыцца. Гаварыць – значыць чыніць тое, што кажацца, у прасторы мовы. Чын зьяўляецца першасным знакам, бо адно тут не азначае другое. Чын чыніцца і значыць самога сябе адразу. Чын кранае і паведамляе крананьнем. Усе іншыя знакі толькі надбудоўваюцца над чынам і адлі зводзяцца да чыну. Казаць пра яву – значыць казаць пра чын, выявай якога яна ёсьць. Казаць пра чын – значыць чыніць гэты чын у другой прасторы. Мовіць значыць чыніць.

Суадпаведнасьць слова і явы забясьпечвае адзін і той самы чыньнік і ўспрымальнік, які мовіць словы і бачыць вобразы. Плятон у размове “Кратіл” тлумачыць суадпаведнасьць словаў і рэчаў перайманьнем (μίμησις) – “імя ёсьць перайманьне голасам таго, што пераймаюць”, “імя ёсьць пэўнае перайманьне рэчы” (Плятон, “Кратіл”, 432b). Але ад гэтага рэч, перайманае, нібы набывае большую істасьць за слова, пераймальнае. Выява, віднае (εἶδος) пачынае займаць месца імені (nāman). Але перайманьне ўжо патрабуе суадпаведнасьці прастораў як сваёй перадумовы. Рот не пераймае сьвет, і слых не пераймае зрок. Адзіны выток забясьпечвае суадпаведнасьць. Чын, што чыніцца адным чыньнікам у дзьвюх суадпаведных прасторах, ня мае іншай магчымасьці, як толькі быць суадпаведным. Адзіны чыньнік, адзіны ўспрымальнік чыну, і суадпаведныя прасторы чыну робяць гук, народжаны ў роце непазьбежна суадпаведным яве ў зроку.

Змысел – частка знаньня. Змысел існуе ў прасторы знаньня. Знаньне знае тоества, сувязь гэтага і таго, явы і імені, быцьця і існага. Чын лучыць тое і гэтае, забясьпечвае адпаведнасьць явы і імені, і таму знаньне тоества аказваецца знаньнем чыну. Таму змысел – гэта знаньне чыну, руху. Слова artha (змысел, цэль, прызначэньне) утвараецца ад кораня ṛ (рушыць). Слову “рэч” адпавядае ў санскрыце padārtha – “змысел, цэль слова”. Рэч – тое, пра што рачэцца, ідзе мова. Змысел рэчы складаецца ў чыне, руху, у тым, якую долю яна мае ў чыне. Пытацца, у чым змысел рэчы, значыць пытацца, у чым яе цэль, дзеля якога яна чыну?

Словаўтварэньне ў санскрыце пачынаецца з каранёў, што маюць змысел чыну. Уток (афікс) упэўнівае, абмяжоўвае змысел пратвору (кораня), удакладняючы яго долю ў чыне, утвараючы чыньніка, кмень чыну, сродак чыну ці месца чыну. Другасныя словы ўтвараюцца ад першасных, утвораных ад каранёў. Таму змысел усякага слова складаецца ў чыне і ўсякае выказваньне можа быць зразумета як чын. Пытацца, у чым змысел слова, значыць пытацца, які чын і ўдзел ў чыне яно азначае. Чын становіць змысел рэчы і слова.

Як зразумець чын? Чын ня зводны да выявы чыну. Чын няўлоўны як вецер, які бачаць толькі па яго наступства, выявах. Вецер – ня лісьце дрэва, якое ён трасе, і не паветра, якое ён рушыць. Чын рушыць рэчы, кранае рэчы, уваходзіць у рэчы, праходзіць скрозь рэчы, але застаецца пазамежным рэчам. Але калі чын – змысел рэчы, значыць чын кранае і рушыць чын. Чын нібыта мае выкметы, адрозьніваецца часам, прасторай, сродкам, высілкам, але ўсё гэта ня сам чын. Калі пакінуць толькі змысел, застанецца толькі чын. Таму чын мае змысел і знаецца дачынна іншага чыну, усіх чынаў і чыну ўвогуле. Слоўнік каранёў (dhātupāṭha) зьяўляецца адначасова слоўнікам чынаў. І калі змысел – знаньне чыну, слоўнік чынаў – гэта слоўнік змыслаў мовы. Карані ўтвараюцца з спалучэньня прагукаў. Кола прагукаў зьяўляецца альфабэтам, колам чынаў. І паколькі змысел – гэта знаньне чыну, кола чынаў – гэта кола змыслаў, аснова знаньня. Гук мае змысел, бо нараджаецца з чыну.

Гукі ўтвараюцца ў роце, улоньні гуку, зь меры, абмежаваньня дыху. Дых – рух, вецер, першачын усіх гукаў. Усе гукі зьяўляюцца толькі абмежаваньнем, мерай (māna), выабражэньнем дыху. Як усе гукі – насамрэч адзіны дых, так усе чыны –насамрэч адзіны чын, рух. Адзіны рух рушыць унутры ўсякага чыну. Чысты адзіны чын як пачатак усякага чыну супадае зь існым (sat) і духам (ātmā). Ад кораня as (ёсьць) утвараецца asu (дых, жыцьцё). Магчыма, таму карані as (ёсьць) і as (кідаць) маюць адну выяву. ā́nīd avātáṃ svadháyā tád ékaṃ tásmād dhānyán ná paráḥ kíṃ canā́sa – “Бяз дыху дыхала тое адно самадзейна, і ад яго іншага звыш анічога ня йснела” (Ṛg-veda 10.129.2). І калі змысел ёсьць знаньне чыну, усе змыслы ёсьць адно знаньне існага, адзінага пачатковага чыну, Духу.

mama yonir mahad brahma tasmin garbhaṃ dadhāmy aham, saṃbhavaḥ sarvabhūtānāṃ tato bhavati bhārata – “Мне ўлоньне – вялікі Род, у яго я ўкладаю зародак, зь яго субыцьцё ўсіх бытаў узьнікае, нашчадак Бгараты” (Bhagavad-gītā 14.3). З Роду нараджаюцца ўсе быты. З роту нараджаюцца словы мовы. Словы “рот” і “род” нездарма гучаць падобна. Слова brahmanутвараецца з пратвору bṛh (расьці, мовіць) і значыць адначасова род, рост і мову. І калі праява сьвету ёсьць праявай мовы, то род, брагман ёсьць рот мовы. evaṃ bahuvidhā yajñā vitatā brahmaṇo mukhe – “Так прасьцягнуты мноствы аброкаў перад ротам Роду…” (Bhagavad-gītā 4.32). Дых уваходзіць у рот, мераецца, абмяжоўваецца ротам і з роту нараджаецца гукам. Рот зьяўляецца ўлоньнем, прачынай гуку, дзе на дых накладаецца мера (mātrā), абмежаваньне. Гук нараджаецца з рота, таму рот – маці (mātṛ) гуку.

Меры, што накладаюцца на гук, – гэта час (kāla), месца (sthāna) і высілак (prayatna). Тое, што чуецца як розная якасьць, кмета (guṇa) гукаў, глухасьць і звонкасьць, прыдыхальнасьць і непрыдыхальнасьць, даўжыня і кароткасьць, зьяўляецца вынікам розьніцы месца, часу і высілку, але ня дыху, які застаецца адным і тым самым у кожным гуку. Гук невымоўны бяз дыху, і ўся прастора ўтварэньня гукаў ёсьць безь яго толькі магчымасьць гуку. Дых – Сам (ātmā) гуку. Дых – паўната гуку. Дых як першагук, зь якога ўтвараюцца прагукі, зьяўляецца першачынам. І паколькі змысел – гэта знаньне чыну, чын, рух прасягае ўсю мову. Мова рушыць. ahám evá vā́ta iva prá vāmy ārábhamāṇā bhúvanāni víśvā, paró divā́ pará enā́ pṛthivyaítā́vatī mahinā́ sám babhūva – “Я нібы вецер вею, рушачы ўсе сусьветы, больш за неба, больш за зямлю, магутой такая паўстала.” (Ṛg-veda 10.125.8).

Гук – гэта дых і мера дыху. Мера спыняе, абмяжоўае рух. Спын, мяжа ёсьць на другім канцы руху. Але спын, мяжа – таксама рух. Рух мае спын, мяжу як магчымасьць усіх рухаў. Рух спыняе рух, чын вымярае чын. Неруш (nirvāṇa) – самы хуткі рух – ёсьць з усіх канцоў руху адразу. У існым супадае рух і спын, чын і прачына, імя і ява. tad etat trayaṃ sad ekam ayam ātmā. ātmo ekaḥ sannetat trayam. tad etad amṛtaṃ satyena channam, prāṇo vā amṛtam, nāmarūpe satyam, tābhyām ayaṃ prāṇaś channaḥ – “Гэтыя тры ёсьць адно існае (sat), гэта ёсьць Сам (ātman). Сам (ātman) напраўду – існы адзін ёсьць гэта тры. Гэта – несьмяротнасьць (amṛta), пакрытая ісьцінай (satya). Дых (prāṇa) напраўду – несьмяротнасьць. Імя і ява (nāma-rūpa) – ісьціна (satya). Імі пакрыты гэты дых” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 1.6.3).

Знаньне веды

Словы “мова” і “моўча”, магчыма, паходзяць з аднаго кораню mū (“зьвязваць, злучаць, змыкаць”). Мова маўчыць, змыкае і тоіць у сабе ўсе словы, і мова мовіць, лучыць імя і яву. У моўчы крыецца магчымасьць усіх гукаў, таму маўчаньне, цішыня –паўната гуку. Усякі гук – толькі зьмяншэньне моўчы. Мова, што маўчыць, мовіць “тое ёсьць гэта”. Мова, што мовіць, мовіць “гэта ёсьць тое”. Тоества таго і гэтага – іста моўчы. Кожны сказ мовы гаворыць “гэта ёсьць тое” – “Сонца (гэта) зьзяе (тое)”, “Неба (гэта) чыстае (тое)”, “Ён (гэта) – чалавек (тое)”. Тоества гэтага і таго – іста мовы. Кожны сказ мовы зьмяшчае “ёсьць”, знак “роўна”, якім лучыцца існае і быцьцё, імя і ява, тое і гэта.

yajñéna vācáḥ padavī́yam āyan tā́m ánv avindann ṛ́ṣiṣu práviṣṭām – “Аброкам мовы дарогу яны прайшлі, яе спанайшлі яны ў рушаў праніклай…” (Ṛg-veda 10.71.3). Рушы, продкі людзей, знайшлі (avindan) мову, мова была знаходжаньнем, ведай (veda) рушаў. Корань vid, ад якога ўтвараецца слова veda, значыць “ведаць, знаходзіць, быць”. Ведаць значыць знаходзіць. Быць значыць ведацца, знаходзіцца. Тое, што называецца ведамі, было мовай рушаў.

sató bándhum ásati nír avindan hṛdí pratī́ṣyā kaváyo manīṣā́ – “Мяжу існага ў няісным знайшлі празорцы ў сэрцы, зыскуючы мысла-воляй” (Ṛg-veda 10.129.4). Рушы, зорцы руху (kavayaḥ), знайшлі, уведалі (avindan) мяжу існага і няіснага. Веда была веданьнем, знаходжаньнем існага. Чуйнае (cit) знаходзіць існае (sat), знайшоўшы мяжу існага і няіснага. Тое, існае ведаецца, знаходзіцца, зьяўляецца ў чуваньні (cit) як быцьцё (bhāva), узьнікненьне, гэтае. Быць значыць быць у чуваньні, ведацца, знаходзіцца.

yád eṣāṃ śréṣṭhaṃ yád ariprám ā́sīt preṇā́ tád eṣāṃ níhitaṃ gúhāvíḥ. sáktum iva títaünā punánto yátra dhī́rā mánasā vā́cam ákrata – “Што было ў іх найлепшае, чыстае, тое, глыбока сукрытае, любоўю яны явілі. Нібы муку́ сітам чысьцячы, дзе разумныя мыслам мову чынілі…” (Ṛg-veda 10.71.1-2). Напачатку мовы ёсьць ачышчальнік, сіта, што зьяўляе як сьвет найлепшае і чыстае, сьветлае, яснае. Існае зьяўляецца, знаходзіцца ў прасторы зроку як ява, прайшоўшы праз сіта мовы. Веда – мова, якая маўчыць, зьяўляючы тое яе гэтае, існае як быцьцё. Усё віднае праходзіць гэты ачышчальнік мовы. Гук v ёсьць праявай змыслу распаўсюду, уваходу, гук i – руху, імкненьня, гук d – падзелу. Веда ўваходзіць ува ўсё і падзяляе ўсё на імя і яву, тое і гэтае. Корань vid (відзець) адваротны кораню div (зьзяць, сьвяціць). Сьвятло разьдзяляе адзінае і праменіць яго ўва ўсе бакі. Веда відзіць сьвятло.

Корань jñā, зь якога ўтвараецца слова jñāna (знаньне), значыць “знаць”. Чым розьняцца знаньне і веда, і што ў іх агульнага, што робіць іх суназоўнымі, дазваляе тлумачыць адно аднаго? jñānam bandhaḥ – “Знаньне – сувязь” (Ш́іва-сӯтры, 1.2). Знаць значыць зьвязваць, злучаць, супастаўляць гэтае і тое, яву і імя. Сувязь таго і гэтага – агульнае ў веды і знаньня. Але знаць значыць знаць, што гэтае ёсьць тое. Знаньне – мова, якая мовіць, што гэта ёсьць тое. jñānādhiṣṭhānaṃ mātṛkā – “Аснова знаньня – матрыка” (Ш́іва-сӯтры 1.3). Знаньне ёсьць знаньне тоества быцьця і існага, явы і імені. Таму знаньне асноўваецца на матрыцы змыслаў, крузе тоестваў.

Знаньне спазнае віднае, яго істу, тоеснасьць імені. Таму знаньне ёсьць знаньне веды. Знаньне знае яву як тое, імя і змысел. Калі вока знаньня раскрываецца, вочы, што бачаць праяву, змыкаюцца. Знаньне здымае яву, двойства явы, вяртае гэтае да таго. Знаньне пранікае скрозь віднае, завалодвае яго істай. Знаньне прысвойвае яву як знанае, робіць яе сваёй, знанай, падуладнай. Знаць значыць магчы.

Корань jñā (знаць) перагукаецца з коранем jan (нараджацца). Гук j ёсьць праявай змыслу пранікненьня, пераадоленьня, гук n ёсьць праявай змыслу мяжы. Хто нараджаецца, перасякае мяжу нясьмерця, існага, выходзячы з лона ў быцьцё. Хто спазнае, перасякае мяжу нясьмерця другі раз, нараджаючыся з гэтага сьвету. Знаньне – гэта другое нараджэньне. aháṃ suve pitáram asya mūrdhán máma yónir apsv àntáḥ samudré, táto ví tiṣṭhe bhúvanā́nu víśvotā́mū́ṃ dyā́ṃ varṣmáṇópa spṛśāmi – “Я нараджаю бацьку гэтага на вяршыні, маё ўлоньне між водаў у моры, адтаго асягаю ўсе сьветы, неба велічынёю кранаю” (Ṛg-veda 10.125.7).

Чыстая мова

Мы спадкуем мову ад продкаў. Мова – спадчына, традыцыя чалавецтва, што лучыць людзей аднаго часу ў грамадзтва і скрозь усе часы злучае ўсё чалавецтва з пачаткам, Родам. Мова яднае людзей, яна – адзінае людзей, таму мова – род, брагман людзей. Людзі ўзьнікаюць і жывуць у мове, мова – іх радзіма і продак. Мова – родная чалавеку як віду.

yajñéna vācáḥ padavī́yam āyan tā́m ánv avindann ṛ́ṣiṣu práviṣṭām – “Аброкам мовы дарогу яны прайшлі, яе спанайшлі яны ў рушаў праніклай…” (Ṛg-veda 10.71.3). Продкі людзей, першыя моўцы, знайшлі мову ў сабе. Пачатак мовы ёсьць для людзей знаходжаньнем, ведай мовы (vidyate iti vedaḥ). Ведай, якую знайшлі, увідзелі рушы, была мова. Таму той, хто ўсходзіць да роду (brahma-cārī), мае ўзнаць усю мову як веду, знайсьці яе ў сабе як свой род і пачатак.

sáktum iva títaünā punánto yátra dhī́rā mánasā vā́cam ákrata – “Нібы муку́ сітам чысьцячы, дзе разумныя мыслам мову чынілі…” (Ṛg-veda 10.71.2). Пачатак мовы ёсьць для людзей ачышчэньнем. Чалавек бачыць і чуе ня ўсё, што ўваходзіць у дзьверы ўспрыйма, але тое, што яўляе, паказавае мова. Усё ўспрыманае праходзіць праз гэтае сіта, фільтар, ачышчальнік мовы. Мова прасейвае неразрознае, непракметнае, яўляючы, выкмячаючы сьветлае, яснае. Чорным, цёмным, неразрозным здаецца чалавеку поўня невыявы, і белым, сьветлым, ясным, разрозным, чыстым здаецца сьвет. Ачышчальнік мовы бароніць чалавека ад зла, пакідаючы за чыртой зроку і слыху варожых бытаў, чортаў. З пратворы ўсемагчымасьці мова яўляе чалавеку сутвор сьвету і вобраз чалавека ў сьвеце. Чалавек жыве ў сьвеце, яўленым мовай, прымаючы выяву за сьвет, а сваю выяву за сябе самога.

Сутвор (saṃskāra) мовы супадае зь яе ачышчэньнем. Ачышчэньне стаіць на пачатку мовы, і таму ўся мова – чыстая, ясная, сьветлая, сьвятая ад пачатку. Першамова ня можа быць іншай, бо ачышчальнік, сіта складае саму яе істу. Мова, знойдзеная рушамі, продкамі чалавецтва завецца saṃskṛtā vāk – сутворнай, ачышчанай, чыстай мовай, што вынікае з вышняга ачышчальніка (pavitram uttamam). Калі ў выніку заняпаду, зьмяшэньня яна брудзіцца, робіцца нячыстай, упратворнай (prākṛta), сам сьвет чалавека, будучы толькі яе выявай, рашчыняецца ў пратворы, як пабіты збан вяртаецца ў гліну. Грубая, недасканалая мова ня можа папярэднічаць чыстай і сутворнай, як аскепкі кубка ня могуць папярэднічаць кубку. Чыстая і сутворная мова не разьвіваецца з грубай і недасканалай, як кубак не вырабляецца і не разьвіваецца з сваіх аскепкаў.

bṛ́haspate prathamáṃ vācó ágraṃ yát praírata nāmadhéyaṃ dádhānāḥ, yád eṣāṃ śréṣṭhaṃ yád ariprám ā́sīt preṇā́ tád eṣāṃ níhitaṃ gúhāvíḥ – “Пане слова, быў першы пачатак мовы, калі імя-дзею рушылі дзейныя, што было ў іх найлепшае, чыстае, тое, глыбока сукрытае, любоўю яны явілі” (Ṛg-veda 10.71.1). Пачатак мовы ёсьць для людзей адкрыцьцём сукрытага, явай таемнага, даставаньнем глыбокага. Мова кожны раз вынікае з таемнага, глыбокага, сукрытага у яўнае, яснае, адкрытае, дзеліць ноч і дзень. Таемнае і сукрытае стаіць на самым пачатку мовы. Мова выяўляе таемнае, і як выява таемнага заўжды захоўвае тайну. І мова, і моўча паходзяць з пратвору mu (маўчаць). Найлепшае – чыста, чыстае – сукрыта, сукрытае – таемна, таемнае – адзінока, адзінокае – адзіна. Мова вынікае з адзінага. maunaṃ caivāsmi guhyānāṃ – “Я моўча таемных” (Bhagavad-gītā 10.38). Таемен Бог.

tā́m ābhṛ́tyā vy àdadhuḥ purutrā́ tā́ṃ saptá rebhā́ abhí sáṃ navante – “…яе прынесшы, яны разьдзялілі множна, яе сем слаўцаў разам вітаюць” (Ṛg-veda 10.71.3). Пачатак мовы ёсьць пачаткам паэзіі. Мова адпачатку зьяўляецца як аброчны ведасьпеў рушаў. І тое, што завецца паэзіяй, спачатку называецца мовай. Таму паэзія ўсякі раз вяртае да пачатку сьвету. “Першым разам, божым часам” – пачынаюцца замовы, пераносячы замоўцу ў час Роду, робячы раднай, дзейснай ягоную мову. Таму паэзія творыцца ў тайне і адзіноце. Яе выява захоўвае тайну, якую нельга паведаміць іншым чынам, не згубіўшы яе. Паэзія загадвае загадку, і той хто яе разгадвае апынаецца ў першачасе, дзе яна была створана. Таму тое, што завецца грэцкім словам “паэзія”, можна назваць таявай, словам, створаным Разанавым з тайны і явы. Таява яўляе тайнае, але захоўвае яго тайнай, загадкай. Таяваць значыць яўляць тайну, не парушаючы тайну. Таявітам мае называць паэта, які яўляе і захоўвае тайну Роду. Таймо–- яго твор, мудра̄, пячатка (lakṣmī) тайны роду на мове, што таймуе словам нямыснае і няяўнае. Чыстае таемна. Чысьціню і тайну мовы ахоўвае таява. bhadraíṣāṃ lakṣmī́r níhitā́dhi vācí – “…бо шчасны іх знак укладзены ў мову” (Веда рочаў 10.71.2)

vāgvai parācyavyākṛtāvadat. te devā indram abruvannimāṃ no vācaṃ vyākurviti … tāmindro madhyato’vakramya vyākaroṫ tasmādiyaṃ vyākṛtā vāg udyate – “Раней мова была невыпраўнай. Індру мовілі тыя багі – выпраяві нам гэтую мову… Індра, увайшоўшы ў сярэдзіну яе, выпраявіў яе. Таму выпраяўная мова ўзыходзіць” (Тайттірі̄йа-сам̣гіта̄ 6.4.7.3-4). Выпраяўвай (vyākaraṇa) называецца гэты першасны сутвор (saṃskāra) ачышчэньня мовы, ачышчальнік, сіта, што стаіць на пачатку мовы, дзелячы дзень і ноч, яву і наву.

Пытаньне пра змысел рэчы – гэта пытаньне пра яе чысьціню, пра тое, што яна ў чыстым выглядзе, у адрозьненьне ад усяго іншага, у поўнай і найлепшай якасьці. Выбіраючы кубак, яго параўноўваюць зь яго чыстым змыслам, шукаючы, які найбольш адпавядае яго чысьціні. Змысел – гэта чысьціня рэчы. Імя выяўляе змысел. Мова – прастора ўсіх імёнаў, лучнасьць усяго змыслу, і таму – поўня чысьціні. І калі пытаньне пра рэч – гэта пытаньне пра яе чысьціню, то пытаньне пра мову – гэта пытаньне пра чысьціню чысьціні. І калі мы пытаемся, якой мае быць мова, мы пытаем пра яе чысьціню. Мова мае быць чыстай.

Выстаньне

Уявім аповесьць пра праяву сьвету. Яе галоўны дзейнік мае асаблівую рысу і здольнасьць – у любы час застацца адным, вымкнуцца з усіх абставінаў, сувязяў, зносінаў, адасобіцца, выстацца вонках усяго, паглядзець на ўсё звонку. Таму можна нават сказаць, што іх, галоўных дзейнікаў, два, і адзін зь якіх ніякі ня дзейнік, а сьведка, сузорца, дзіўленец. Нятоеснасьць сабе, самаспазор, спачатку выяўляецца як яго міжвольная рыса, пакрысе ўсьдамляецца як уменьне, і цягам аповеду ўвесь час узмацняецца, ператвараючыся ў здольнасьць і магуту. З таго мігу, як яго наведвае знаньне пра сьмерць, бачаньне незмысловасьці жыцьця адорвае самотай, што кожнага разу прымушае яго абяртаць час у барацьбу.

Застаньне адным, выстаньне вонках сьвету, вымыканьне з часу дазваляе аповеду зноў і зноў перапыняць дзеяньне, глядзець на яго збоку, звонку, па-над, па-за. Размовы вязьняў у астрогу, дзе ўпершыню нараджаецца відзея апошняга перавароту, падпольная барацьба, прадмесьці, ахопленыя баявымі дзеямі, пераплёты каханьня кожны раз перапыняюцца адзінотай самавіта, поглядам звонку, што, узіраючыся ў незмысловасьць падзеяў, шукае змысел і цэль, і бачучы прымус і няволю, дастае з-за невідочнай сьпіны меч паўстаньня і прагу свабоды. Спыны адзіноты ўтвараюць раўналежную, самастойную рысу аповеду, зьнешнюю да яўнай і дзейнай, падзеленай зь іншымі чыньнікамі. І гэтая рыса, хаця і не запоўненая дзеямі, дадае ў яго нешта, без чаго, перагледжаны адылі і пазбаўлены гэтых перапынаў самоты, аповед аказваецца нязьвязным і незмысловым, рассыпаным на паземныя варушэньні выпадкова сутыкнутых асобаў.

Кожны вы-нік самоты запаўняецца асаблівым словам – Ява, Быцьцё, Існае, Бясконцае, Род, Немагчымае, Іншае. Вымаўляючы ў сабе гэтыя словы, нібыта выкліканыя падзеямі аповеду, і вяртаючыся затым у суплынь дзеі і размовы, самавіт усякі раз усё больш дзівіцца таму, як увогуле ён здольны іх падумаць і вымавіць, зьмясьціць у сваім мысьле. Бо адна справа – Бясконцае, а другая – слова Бясконцае. Сказаць слова Бясконцае, магчы сказаць Бясконцае, значыць магчы абмежаваць Бясконцае, адным словам пакласьці яму канец. Гэтая здольнасьць крохкага і, здаецца, несуразнага быту, сказаць слова Бясконцае, выкрывае ў ім нібы таемнага ўладара сьвету. І гэтая нераўнаважная магута самавіта, што ў любы момант можа проста зьнікнуць, быць зарэзаным вязьнямі, застрэленым выпадковай куляй, задушаным каханкай, зьдзіўляе яго ўсе больш. І зьдзіўленьне гэтае, як вал цунамі, павольна, але няўхільна ўзрастае з кожным разьдзелам аповеду.

Бытнае выяўляе існае. Існае ўсемагчыма. Бытнае выяўляе суплёт магчымасьцяў. Няіснае – немагчымае. Існае – незьлічонае. Няіснае застаецца вонках існага, тым самым абмяжоўваючы яго. Колькі б ні было існага, застаецца адно засталае, няіснае, немагчымае. Таму нават існае – ня ўсё. Усё – існае і няіснае, бясконцае, вышэйшае за існае і няіснае (sad-asat-para). Бясконцае нятоеснае ні існаму, ні няіснаму, большае і вышэйшае за абодвух. Neti neti – “ня гэта, ня гэта” – толькі так магчыма гаварыць пра Бясконцае. Існае ў сваю чаргу ня тоесна ні бытнаму, ні нябытнаму, большае і вышняе за абодвух.

Але выстаньне, ex-sistentio – гэта выстаньне з бытнага. Выстаньне – адна з магчымасьцяў разасобленага быцьця. Змысел выстаньня ў нятоеснасьці бытнаму, яўнаму. Выстаньне – гэта погляд звонку, адначасовы ўдзел і адзінота. У выстаньні ён кажа – “Я – гэта ня я”. Язьня, слова “я” (ahaṃkāra), складае тоества выстаньня. Калі б слова “я” не было, чалавек быў бы тоесны бытнаму, быў бы спакойнай, беспамылковай, бессаромнай рэччу між рэчаў, што ня можа сказаць, што “я – гэта ня я”. Калі бясконцае – найвялікшае і найнезьнікомае, то язьня – найменшае і найапошняе, самае зманнае і зьнікомае. Але менавіта ў выстаньні, апынуўшыся збоку, звонку бытнага, ён гаворыць словы Я, Бясконцае, Існае, Бытнае і зьдзіўляецца, як можа гэта бясконцае, нязьмернае, найвялікае, нятоеснае нічому меншаму за сябе зьмяшчацца ў гэтай маленькай абалонцы, адсьветні, зданьнёвай саманятоеснасьці.

І тут паміж выстаньнем і бясконцым, найвялікшым і найменшым маланкай загараецца імгненная вось нятоества. Паміж тым, што нятоесна існаму і няіснаму, што больш за магчымае і не магчымае, і тым, што нятоесна бытнаму, што менш за бытнае, што з гледзішча бытнага – мара і чары, узьнікае тоества. У той момант, калі выстаньне гаворыць слова Бясконцае і зьдзіўляецца сваёй здольнасьці сказаць гэта слова, Бясконцае пазнае ў ім, гаворачым слова Бясконцае, сябе і кажа слова “Я”. Сьвет скарачаецца ў імгненным сполаху тоества гэтых двух нятоестваў.

sahásraśīrṣā púruṣaḥ sahasrākṣáḥ sahásrapāt, sá bhū́miṃ viśváto vṛtvā́ty atiṣṭhad daśāṅgulám – “Тысячагаловы чалавек, тысячавокі, тысячаногі, ён, абярнуўшы зусюль быцьцё, выстаўся на дзесяць пальцаў” (Ṛg-veda 10.90.1).

Страчана і знойдзена

Аповесьць пра праяву сьвету разгортваецца вакол “страчанага і знойдзенага”. Першай дзеяй зьяўляецца суcтрэча і міг пазнаваньня, што вяртае позірк у перагляд былога, а затым зноў адбываецца ў канцы.

Героі пастылага і нуднага жыцьця, каханкі, ці кола сяброў, або баявая сэкта, ці ўсё разам узятае, расстаюцца дзеля пошуку новага і сустракаюцца зноў незнаёмымі, забываюць сябе, каб сябе ўзгадаць. Гэта аповесьць пра тое, як узьнікае новае з абмежаваньня поўнага, пра тое, як новае ўвогуле стаецца магчымым, пра забыцьцё і ўзгад, пра гульню ўвогуле.

Раўналежна разгортваецца іншы аповед, працінаючы першы, як уток аснову. Кола багоў у выраі ад няма чаго рабіць ці разнастайнасьці дзеля, вырашае пагуляць у людзей, сьмяротных, прыдумляе сюжэт і ўвасабляецца, прыкладам, у баявую сэкту, ці каханкаў, ці кола кансэрватыўных рэвалюцыянэраў, аб’яднаных дзеля апошняга перавароту. І згубіўшы памяць пра сваю несьмяротнасьць, з пакутна-асалодным самаадданьнем яны граюць свае ролі, парушаючы ўсе дамоўленыя правілы.

Героі сустракаюцца ў часе апошняй бітвы, на парозе новага дзіўнага сьвету, якому адылі не наканавана ўвогуле быць, пазнаюць адно аднаго, забытае ўзгадваецца ўсё разам, і ў гэты міг з таго самага стаецца яшчэ болей. Тое самае вяртаецца паўнатой, але забытае і ўзгаданае дадаецца да паўнаты. Паўната перапаўняецца і пераўзыходзіць сябе.

І тут багі прачынаюцца. Гэты міг прачыну – пазнаваньня іншых і пазнаваньня сябе, сама-яднаньня, перапаўненьня і пераліцьця праз край – верхаваньне, самая іста аповесьці.

Адзінае і поўнае расстаецца з сабой, стаецца ўсім і забывае сябе, зноў з сабой сустракаецца і, пазнаўшы сябе, стаецца яшчэ большым, пераліваючыся праз свой край. Чуйнае (cit) знаходзіць сябе існым (sat). Існае і чуйнае супадае шчасным (ānanda).

matsthāni sarvabhūtāni – “Ува мне стаяць усе быты…” (Bhagavad-gītā 9.4) na ca matsthāni bhūtāni – “І не ўва мне ўсе быты” (Bhagavad-gītā 9.5). Сьпярша прамаўляецца сказ, які пасьля цалкам адмаўляецца. Сьцьверджаньне ставіцца і здымаецца. Колькі было, гэтулькі павінна было б і застацца, але насамрэч стаецца болей. Дадаецца трэцяе выказваньне, што не магло бы быць выказана інакш.

Тое, што здаецца дадатным, быцьцём, праявай, сьцьверджаньнем, гісторыяй, для першаснай паўнаты, існага зьяўляецца адмоўем, яе зьмяншэньнем, яго забыцьцём. І тое, што для праявы і быцьця зьяўляецца адмоўем, канцом і росчынам, для паўнаты існага зьяўляецца станоўем, яе вяртаньнем. Але вяртаецца больш, чым было аднята. Дадаецца трэцяе, раней не прысутнае.

Слова brahman утвараецца з пратвору bṛh, што мае два асноўныя змыслы – расьці (vṛddhau) і мовіць (śabde). Мова пульсуе сьцьвярджэньнем і адмаўленьнем, і ўсякі раз толькі ўзрастае гэтым.

pūrṇam adaḥ pūrṇam idaṃ pūrṇāt pūrṇam udacyate, pūrṇasya pūrṇam ādāya pūrṇam evāvaśiṣyate – “Поўнае тое, поўнае гэтае, ад поўнага поўнае паходзіць, ад поўнага поўнае адняўшы, поўнае яшчэ і застаецца” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 5.1.1) З паўнаты існага выяўляецца паўната бытнага, і калі паўната бытнага вяртаецца ў паўнату існага, яшчэ адна паўната дадаецца. Трэйці вымер, што ствараецца выпраявай, дадаецца да першага, калі другі здымаецца. Паўната можа толькі поўніцца, бо спыненая паўната ўжо ня поўная, абмежаваная сваім спынам. Паўната можа быць толькі дзейнай, актыўнай паўнатой, пульсуючай паўнатой самаявы. Вечнае вяртаньне – гэта вяртаньне ня толькі таго самага, але яшчэ большага.

Выбраныя эсэ з кнігі: Міхаіл Баярын. Самабыццё. – Vilnius : Logvino literaturos namai, 2014.

Кнігу  “Код прысутнасці”. Анталогія беларускага мыслення 2000-2015 можна набыць у Акадэмкнізе і Кнігарні Логвінаў.