Міхал Анемпадыстаў. “Уяўляючы Беларусь”

Канспект лекцыі, прачытанай у межах серыі “Галоўнае пытанне” 28 кастрычніка 2015 г.

Я адразу скажу, што гэта не лекцыя, а хутчэй – размова. На маю думку, на “галоўнае пытанне” наўрад ці можна адказаць у форме лекцыі. Бо лекцыя- гэта фармат для ўжо вырашанага, вывучанага, дзе ёсць гатовыя адказы. А ў мяне гатовых адказаў няма. У мяне – галоўнае (для мяне) пытанне.

Я шукаю на яго адказы, у тым ліку ў іншых, аўтарытэтных навукоўцаў. І шмат у чым мая прамова будзе пераказам іх думак, тэзаў, назіранняў. Карысць з гэтага пераказу ў тым, што прыкладаць іхнія тэзы мы будзем на беларускую сітуацыю і разважаць мы будзем пра Беларусь, а пра Беларусь лепш за нас саміх ніхто не ведае і ніхто не будзе аж так паглыбляцца ў нашыя праблемы. Сёння я паспрабую паразважаць пра так званую “уяўленую супольнасць” – тэрмін, які ўвёў Бэнэдыкт Андэрсан у дачыненні да нацыі, ці, як гэта было ў савецкай традыцыі, народу (савецкая традыцыя цягнецца шмат у кім з нас, і ў гэтай традыцыі слова “нацыя” мае хутчэй негатыўную канатацыю). Фундаментальную працу Б. Андэрсана “Уяўленыя супольнасці” можна знайсці ў інтэрнэце і пачытаць. Калі коратка, то Андэрсан аспрэчвае ці, лепей сказаць, развівае папярэднюю канцэпцыю нацыяўтварэння, згодна з якой нацыя паўстае, таму што ёй наканавана паўстаць у выніку пэўных гістарычных абставінаў. Калі гэтыя абставіны складаюцца – ёсць тэрыторыя, агульная мова, агульная гісторыя, эканамічныя чыннікі, – нацыя паўстае. Каму гістарычна наканавана, тыя і ўтвараюць супольнасць новага тыпу – нацыю, а каму не накавана, тыя нічога не ўтвараюць, бо нацыяй проста не з’яўляюцца. Такая тэорыя ўзнікла ў ХІХ стагоддзі і панавала фактычна да Другой сусветнай вайны, ніхто не ставіў яе пад сумнеў. Думка Андэрсана палягае на тым, што адных гістарычных перадумоваў недастаткова – нацыя паўстае, калі пэўная група людзей пачынае ўяўляць сябе супольнасцю. Чаму ўяўляць? Таму што ў рэальнасці абсалютная большасць чальцоў гэтай шматлюднай супольнасці ніколі не перасякаецца. Яны не ведаюць адзін аднаго асабіста, маюць розныя сацыяльныя статусы, не камунікуюць міжсобку наўпрост і ніколі не будуць гэтага рабіць, аднак лічаць сябе (уяўляюць) адным цэлым – народам, нацыяй. Зразумела, што адчуванне гэтай еднасці (і яе ўяўленне, бо яе трэба неяк ўяўляць) на пачатку фармавання любой нацыі не было адначасным і ўніфікаваным, зразумела, што натхняльнікамі, прамоўтэрамі гэтай супольнасці былі адзінкі – інтэлектуалы, палітыкі, творцы. Складана вызначыць, наколькі асэнсаванымі, ці наадварот, спантанічнымі, інтуітыўнымі былі іх дзеянні. Ясна, што каб гэтае самаўяўленне стала масавым і ахапіла ўвесь народ (нацыю), сама ідэя і яе напаўненне павінны быць шматкроць прагавораны і адлюстраваны ў іншых, невербальных формах – музыцы, выяўленчым мастацтве, архітэктуры і гд. А прагаворанае і створанае – заакцэптавана іншымі чальцамі новапаўстаючай супольнасці. Гэта калектыўны працэс, калектыўная творчасць і калектыўны пошук-адбор маркераў гэтай супольнасці. Будаўнічым матэрыялам для гэтай творчасці найчасцей былі ўжо існыя, уласныя этнічныя і гістарычныя стылі, міфы, традыцыі, прырода, клімат, ментальныя асаблівасці і гд. Нешта дапрацоўвалася, дапрыдумвалася, містыфікавалася… Але не на пустым месцы, а на ўласнай традыцыі. У выніку паўставала шмат у чым прыхарошанае, але, што важна, уніфікаванае і ўстойлівае ўяўленне пра саміх сябе, а разам з тым – пачуццё ўласнай далучанасці. Гэтае пачуццё эмацыйна суперажываецца чальцамі супольнасці, то бок, мы не проста ўяўляем сябе часткай цэлага, а любім гэтае цэлае, хварэем душой, ганарымся, адчуваем адказнасць. Літаратура і мастацтва Рамантызма гэтым актыўна і паспяхова займаліся, стваралі вобразы і міфы паўстаючых мадэрных нацый, мадэлявалі тое самае “уяўленне“ саміх сябе. Рамантызм упершыню выразна дэклараваў менавіта эмацыйнае, пачуццёвае спасціжэнне сусвету, а не толькі рацыянальнае, як перад гэтым даводзілі ідэолагі Асветніцтва. Можна, канешне, паспрачацца, сказаць, што такое эмацыйнае адчуванне еднасці прысутнічае ў любой супольнасці, што любая супольнасць неяк сябе ўяўляе… Я не бяруся даводзіць ці аспрэчваць дакладнасць і ўніверсальнасць фармулёўкі Андэрсана. Я хачу звярнуць увагу на тое, што без гэтага самага ўяўлення, ці самаўяўлення, нацыя не паўстае. Адных перадумоваў не дастаткова. І ад таго, кім і як супольнасць сябе ўяўляе, таксама залежыць яе эфектыўнасць і паспяховасць. Мы звыкліся наракаць на саміх сябе – не заўсёды, дарэчы, аб’ектыўна, – што мы, маўляў, яшчэ недафармаваліся, спазніліся, альбо паўтараем чужыя байкі пра тое, што беларусы – гэта ўвогуле не народ, не нацыя, а штучнае ўтварэнне… Дык вось, усе сучасныя нацыі гэта, па вялікім рахунку, штучныя ўтварэнні. Яны маглі паўстаць у іншых абрысах і формах, альбо не паўстаць увогуле. Тут больш карэктна ставіць пытанне пра перадумовы паўстання. Ці былі дастатковыя перадумовы – этнічная аднароднасць, мова, агульная гісторыя, кліматычная ці геаграфічная адасобленасць і гд. Але адных перадумоваў замала, бо ёсць яшчэ спрыяльныя ці неспрыяльныя акалічнасці, ёсць паспяховая ці не надта нацыянальная мадэль, альбо, у тэрміналогіі Андэрсана, – самаўяўленне.  Што да беларусаў, то з усіх народаў-спадкаемцаў Рэчы Паспалітай нашыя продкі мелі ці не найлепшыя стартавыя ўмовы. Ясна, што самыя лепшыя ўмовы мелі палякі – прадстаўнікі дамінуючай у супольнай дзяржаве культуры, з досведам уласнапольскай дзяржаўнасці, монаканфесійныя і мадэрнізаваныя, але на другое месца можна паставіць протабеларусаў: кампактная тэрыторыя ў гістарычных межах, досвед уласных дзяржаўных утварэнняў у раннім Сярэднявеччы, культурная дамінацыя ў ВКЛ… Апроч таго, тыя жывыя гаворкі, што ляглі ў аснову сучаснай літаратурнай беларускай мовы, досыць аднародныя па ўсёй тэрыторыі, яны супадаюць з ёй, за выняткам Палесся- Падляшша. У адрозненне, скажам, ад цяперашніх літоўцаў, якія мелі (і дагэтуль маюць) жмудзінаў і аўкштайтаў, гаворкі якіх міжсобку розняцца, плюс яшчэ дзукі, зніклыя ўжо куршы… І ад вялічэзнай Украіны, з яе разнастайнымі прыродна-кліматычнымі і культурна-этнаграфічнымі зонамі, шматвектарнай гістарычнай памяццю і, як вынік, разнастайнымі мадэлямі ідэнтычнасці. І насуперак усяму, беларуская нацыя паўстае крыху пазней за суседзяў. Сусветнавядомы гісторык, спецыяліст па нашаму рэгіёну Цімаці Снайдэр кажа, што адна з прычынаў – непрывабнасць беларускай нацыянальнай мадэлі на самым пачатку фармавання беларускай нацыі (няўдала самаўявіліся). У літоўцаў так званыя айцы-заснавальнікі стварылі прывабную мадэль: “мы – літоўцы, падпарадкавалі славянаў, пабудавалі краіну ад мора да мора, а цяпер мы маленькія, але ў нас парадак, мы працавітыя, адукаваныя, лепшыя” – і гэтая мадэль спрацавала. А якая мадэль была ў першых ідэолагаў беларушчыны? Я мужык, селянін, забіты, дурны, як бот, і хітры, як варона. Людзьмі “звацца” – гэта ў будучыні. Такая мадэль не надта спрацоўвае, бо не хочацца з такім “ботам” атаясамляцца, кажа Цімаці Снайдэр. Гэта пацвярджае тэзу Андэрсана пра тое, што пакуль не ўзнікае гэтае ўніфікаванае (то бок прымальнае для ўсіх) ўяўленне, еднасць, якая эмацыйна перажываецца, то нацыя не паўстае. Тут як у PR-кампаніі – усё важна: нэймінг, стрытэлінг, фірмовы стыль. Чаму я лічу, што гэта важная тэма? Шмат разоў, нават сярод аднадумцаў, нават у беларускамоўным асяроддзі я сутыкаўся з тым, што, як толькі мы спрабуем “апісаць”, “прамовіць” Беларусь, то бок вербалізаваць сваё пра яе (і нас саміх) уяўленне, адразу ўзнікае спрэчка: 3 думкі на 2 чалавекі. І гэта ніякая не праява ўсяго спектра меркаванняў, не плюралізм уяўленняў, а адсутнасць гэтага самага ўніфікаванага супольнага самаўяўлення. На маю думку, гэта не проста ненармальна, гэта ўжо небяспечна.

Што такое “нацыянальная культура”? Адна з дэфініцый кажа: гэта такая культура, устойлівыя каштоўнасці і вартасці якой не патрабуюць дадатковай аргументацыі на сваю карысць сярод чальцоў гэтай супольнасці,  носьбітаў гэтай нацыянальнай культуры. То бок любім, шануем, ведаем, бо наша – навошта яшчэ штосьці даводзіць? А вось калі даводзіцца нон-стоп нешта даводзіць і аргументаваць, то тут альбо нацыянальная культура не спраўляецца са сваімі функцыямі, што па вызначэнні немажліва, бо нацыянальная культура – гэта культура супольнасці з уніфікаваным уяўленнем пра саму сябе; альбо тая супольнасць, якая пражывае ў межах Рэспублікі Беларусь, насамрэч адзінай і непадзельнай нацыяй не з’яўляецца. Мы можам казаць пра грамадзянаў Рэспублікі Беларусь, бо гэта таксама супольнасць. Супольнасць адміністрацыйна-тэрытарыяльная, сацыяльная, эканамічная, але ўсё гэта цалкам – не нацыя. З нацяжкай, гуляючы сэнсамі словаў, нас усіх разам можна назваць “народам”. Наяўнасць двух розных словаў, азначаючых адно і тое ж – народ і нацыя – гэта дазваляе. Я, аднак, упэўнены, што беларуская нацыя (народ) у класічным, прынятым ва ўсім свеце сэнсе, даўно сфармавалася і мы яе частка. Не выключаю, што тое самае думае пра сябе іншая частка нашых суграмадзянаў, якія далёкія ад беларускай культуры і нават ставяцца да яе варожа. Спецыфіка Беларусі не ў тым, што ў нас дзве розныя культурныя супольнасці, і нават не ў тым, што яны не маюць арэолаў кампактнага пражывання, а ў тым, што абедзве супольнасці пазіцыянуюцца як беларускія. Такое калектыўнае падваенне свядомасці. І абедзве, у большасці сваёй, прадстаўлены беларусамі па этнічным паходжанні. Але нацыя не абавязкова грунтуецца на этнічным паходжанні, для нацыі галоўнае – культура. Той жа Пушкін таму прыклад. А нам даводзіцца нон-стоп даказваць вартасці нават базавых каштоўнасцяў – такіх як мова, нацыянальны герб і сцяг, значнасць пэўных гістарычных асобаў і падзеяў. Урэшце рэшт, светапогляд і цывілізацыйны выбар, нават права на існаванне даводзіцца даказваць…

Адсутнасць уніфікаванага самаўяўлення – праблема, якую трэба вырашаць. Ясна, што яна не вырашаецца толькі адміністратыўнымі захадамі “зверху”, яно таму і ўніфікаванае, што прымаецца рознымі слаямі насельніцтва і імі ж генеруецца. Гэта складаны, безупынны і калектыўны працэс, высілак. Нацыя ўвесь час сябе ўяўляе. Варта таксама адзначыць, што гэтае калектыўнае самаўяўленне “не раз і на заўсёды”, яно таксама павольна мяняецца, прыстасоўваючыся, у тым ліку, пад знешнія абставіны, рэагуючы на выклікі і пагрозы. Аднак без дзяржаўнай падтрымкі, ці, тым болей, ва ўмовах ціску з боку дзяржавы, нашыя намаганні марнеюць, наш інтэлектуальны і творчы патэнцыял не выкарыстоўваецца напоўніцу.

      Адначасова з працэсам самаўяўлення супольнасць гэтаксама безупынна актуалізуецца дзеля таго, каб адпавядаць уяўленню пра саміх сябе, каб замацаваць гэтае ўяўленне. Мы ўласнымі дзеяннямі замацоўваем вобраз саміх сябе. Такім чынам нашае сённяшняе ўяўленне праектуе нашу будучыню. Пакуль мы не маем уяўлення таго, кім мы ёсць, мы не ўяўляем уласную будучыню, у нас яе проста няма. Мы будзем бачыць тую сваю будучыню, якую для нас уяўляюць-праектуюць староннія сілы. Актуалізацыя адбываецца на розных узроўнях, ад побытавай да высокай. Актуалізацыя – гэта калі вы, напрыклад, пераходзіце вуліцу на зялёнае святло, бо такое дзеянне адпавядае самаўяўленню беларусаў як пра дысцыплінаваную нацыю. Занятак палітыкай, апроч яе іншых функцый – гэта таксама актуалізацыя. Палітыка – гэта працяг культуры, актуалізацыя нацыянальнага самаўяўлення ў маштабах краіны, у яе межах. Дзяржава як палітычны інстытут забяспечвае ўніфікацыю гэтага самага ўяўлення, яго трываласць і пераемнасць, а таксама актуалізацыю. Праз сістэму адукацыі, праз прадуманую інфармацыйную палітыку, праз ахову матэрыяльнай і нематэрыяльнай спадчыны, у тым ліку нацыянальных моваў. Ну… так павінна быць.

Менавіта дзяржава можа стварыць і стварае неабходныя ўмовы для функцыянавання нацыянальных моваў у якасці ўніфікаванага сродка зносінаў, надае ім асаблівы сімвалічны статус: гэтай мовай карыстаюцца палітычныя дзеячы, яна прысутнічае ў сродках масавай інфармацыі, на шыльдах і ўпакоўках, яна мае юрыдычны статус “дзяржаўнай” мовы. Рэалізацыя гэтых захадаў забяспечвае яе, мовы, функцыянаванне. Сёння мова не можа выжыць і тым болей нармальна функыянаваць без дзяржаўнай падтрымкі. Паспяховасць нацыянальных моваў, што эфектыўна функцыянуюць у межах суверэнных краінаў, – вынік мэтанакіраваных палітычных захадаў. Само па сабе гэта не адбываецца. Само па сабе адбываецца толькі ў адваротным кірунку – на заняпад.

Дзяржава патрэбная мове для выжывання, але і мова патрэбная дзяржаве. Гэта адзін з атрыбутаў яе суверэннасці. І хаця, як кажуць спецыялісты, такі фармат як “нацыяльная дзяржава” мяняецца, але іншы тып дзяржавы дагэтуль так і не паўстаў. Дзяржавы дагэтуль застаюцца нацыянальнымі, адно толькі сам панятак “суверэнітэт” робіцца ўсё больш расплывістым – капітал, тэхналогіі, інфармацыя, культурныя трэнды, прасочваюцца праз нацыянальныя межы.

Межы нацыянальнай культуры і межы нацыі як уяўленай супольнасці неабавязкова супадаюць з межамі самой краіны. Межы, безумоўна, спрыяюць паўстанню ўніфікаванай саматоеснасці, асабліва тады, калі яны супадаюць з межамі гістарычнымі і прыроднымі, ці нават проста акаймляюць абшар “нашай” зямлі – лясоў, палёў, азёр, якія для дадзенай супольнасці з’яўляюцца ўстойлівай каштоўнасцю. Але, у першую чаргу, межы спрыяюць паўстанню гэтай саматоеснасці таму, што вызначаюць тэрыторыю, на якой дзяржава ажыццяўляе сваю суверэнную палітыку, у тым ліку тзв. нацыянальную і культурную. А вось сама па сабе, фізічна так бы мовіць, сёння мяжа нічога не вырашае. Мяжа “на замку”, мілітарная мяжа, франт’ер – пазаўчорашні атавізм.

Можа, датычна таго, што было сказана, ёсць пытанні? Бо гэта ж не лекцыя, а размова, задавайце пытанні.

Слухач: Калі ласка, прывядзіце прыклад нацыянальнальнай культуры, якая не патрабуе дадатковай аргументацыі.

М.А.: Любая нацыянальная культура – польская, расейская, літоўская. Нацыянальная культура – гэта і ёсць культура, базавыя каштоўнасці якой не патрабуюць дадатковай аргументацыі сярод чальцоў гэтай культуры. Сярод базавых нацыянальных каштоўнасцяў – мова, гістарычныя міфы, устойлівыя ўпадабанні, нормы і г.д.

Слухач: А Пушкін?

М.А.: А што Пушкін? Пушкін значны для рускай культуры. А для нашай ён рускі паэт. У адрозненне ад Міцкевіча, які вырас у тутэйшай культурнай традыцыі. Што не азначае, што каштоўнасці, “васпетыя” абодвума паэтамі, не могуць супадаць. Ёсць жа проста ўніверсальныя каштоўнасці, напрыклад, “не забі”. Нацыянальная мова з’яўляецца такой універсальнай каштоўнасцю ўнутры любой нацыянальнай культуры. Яе любяць, на ёй гавораць, яна свая. Паляку не трэба даводзіць каштоўнасць польскай мовы, літоўцу не трэба даводзіць каштоўнасць літоўскай мовы. Літоўцу ня трэба даводзіць веліч вялікіх князёў літоўскіх, паляку – гістарычную значнасць польскіх каралёў і каралёў Рэчы Паспалітай, а мы іх нават не ведаем, хаця яны таксама нашы. Я гэта маю на ўвазе.

Аліна Радачынская: Мяне здзівіла, што Вы назвалі такую сусветна вядомую хрысціянскую каштоўнасць. А якія яшчэ можна было б назваць?

М.А.: Я паспрабую адказаць на Вашае пытанне крыху пазней і больш падрабязна. Бо яно таго вартае. Увогуле трэба сказаць, што гэтыя каштоўнасці як бы і не ляжаць на паверхні. Некаторыя з іх названыя, і мы іх ведаем, некаторыя нават не вербалізаваныя. Ды і само слова “каштоўнасці” не зусім дакладна перадае сэнс. Я бы пранаваў такі тэрмін, як “дамінанта”. Гэта тое, што ўзвышаецца на паверхні культурнага поля, звяртаючы на сябе ўвагу і адначасова прыцягваючы, збіраючы вакол сябе культурную прастору. Гэта могуць і матэрыяльныя, і нематэрыяльныя аб’екты, але ўсе яны каштоўныя. Напрыклад, у брытанцаў гэта брытанскае надвор’е. І вакол тэмы надвор’я безліч традыцый, тэкстаў, міфаў, забабонаў. Альбо ў іх жа, тзв. “special places” – кшталту Стоўнхэнджа ці, напрыклад, Скотланд Ярда. Альбо чай.

Але давайце вернемся на Радзіму і паспрабуем суаднесці сітуацыю ў сённяшняй Беларусі з тэзамі Андэрсана. На маю думку, сёння ў Беларусі суіснуюць дзве розныя культурныя мадэлі, дзве розныя “уяўленыя супольнасці”, з рознымі дамінантамі, каштоўнасцямі і бачаннем будучыні, пры гэтым абедзве пазіцыянуюцца як беларускія. Адна – гэта беларуская мадэль, якая пабудавана па прынцыпе пераемнасці, з’яўляецца вынікам непарыўнага працэса, які адбываўся на тэрыторыі Беларусі, пачынаючы, як гэта гаворыцца, спрадвеку. Другая – постсавецкая культурная мадэль, якая ўяўляе дзіўны “мікс” пэўных фрагментаў уласнабеларускай культуры, найноўшай неаімперскай расейскай ідэалогіі з рэцыдывамі савецкай і элементамі “западнорусизма”. Мікс эклектычны, а таму нетрывалы, неўстойлівы, негнуткі, да таго ж, на маю думку, непрывабны, а значыць, нежыццяздольны. Перад знешнімі пагрозамі і выклікамі ён пачынае развальвацца на розныя хімерычныя ідэнтычнасці – такія як “рускі мір”, “праваслаўная нацыянальнасць”, “славянская нацыянальнасць” і г.д. Людзі з гэтага культурнага поля таксама лічаць сябе патрыётамі Беларусі, а прадстаўнікоў першай мадэлі лічаць нацыяналістамі (не надта задумваючыся, што гэта такое), а апошнім часам фашыстамі і адначасова стаўленікамі ЗША. Перадусім дзякуючы расейскім медыя. Пазіцыянуюцца прадстаўнікі гэтай культурнай мадэлі як “беларусы” альбо, часцяком – “тоже беларусы”. У выніку, у нас у краіне пражывае як бы два розных народа: “проста беларусы” і “тоже беларусы”, а мы маем дзве гісторыі, дзве мовы, дзве культурныя мадэлі, дзве візіі будучыні, дзве ўяўленыя супольнасці. Я, безумоўна, свядома спрашчаю і абагульняю, насамрэч, большасць не мае акрэсленай пазіцыі, але час ад часу вымушана абіраць адно з двух. А нам тут жыць і неяк дамаўляцца. Неяк уніфікаваць гэтыя візіі, уяўленні і каштоўнасці. Я, шчыра кажучы, не ведаю, як гэта можна зрабіць у цяперашняй сітуацыі. То бок, калі глядзець рэалістычна, то ніяк. Мы дажыліся да такой стадыі нацыянальнага нігілізма, што нават знешнія пагрозы не кансалідуюць грамадства, а наадварот, падзяляюць.

У сённяшняй сітуацыі найбольш рэалістычнай мне падаецца праца на “проста беларускім” культурным полі, а не спроба пераканаць, перайначыць, перацягнуць на свой бок апанентаў. Вось гэтае самае “проста беларускае” поле патрабуе руплівай штодзённай працы. Яго трэба пашыраць і якасна паляпшаць па ўсім ягоным абшары, трэба падвышаць яго прывабнасць і канкурэнтназдольнасць, вызначаць межы і дамінанты. Пры гэтым унутры самой культурнай мадэлі неабходны дыялог і дыскусія, а бяручы пад увагу нашу татальную адсутнасць у СМІ, нам патрэбная звычайная камунікацыя – праз сустрэчы, івэнты, інтэрнэт і друк.

Бо што там казаць, унутры “проста беларускай” культурнай мадэлі таксама няма дамоўленасці, няма ўніфікаванага ўяўлення, што гэта і якім яно павінна быць.

Неяк я выступаў на адной канферэнцыі, дзе агучыў некалькі тэзаў адносна тых самых межаў і дамінантаў. На секцыі было чалавек 15, і адразу пасля майго выступу адна ўдзельніца кажа, што ўсе прысутныя “ў тэме”- прадстаўнікі аднаго культурнага поля і што нам няма пра што спрачацца. І тут пачалося… Пачалі спрачацца ўсе – пра ўсё сказанае вышэй. І кожны меў уласнае бачанне, што да прапанаванай схемы і яе напаўнення.

Урэшце рэшт, тая дыскусія яшчэ раз засведчыла, што ўніфікацыя каштоўнасцяў, дамінінтаў і межаў беларускага культурнага поля дагэтуль застаецца актуальнай. Нават не так. Менавіта зараз, на фоне кансцыентальных войнаў, войнаў новага тыпу, якія вядуцца не за тэрыторыі, а за свядомасць і ідэнтычнасць насельніцтва гэтых тэрыторый, яна робіцца асабліва актульнай.

Любая культура не паўстае з нічога, культура – прадукт селекцыі, то бок назапашвання, адбора і пераемнасці. Тым болей гэта тычыцца культуры нацыянальнай. Выбачайце за банальнасць, але няма нацыі без нацыянальнай культуры. Нацыя ўяўляе сябе не толькі сённяшняй, але і тым, чым была ўчора і пазаўчора. І хаця гэта супярэчыць фактам (як вядома, нацыі пачалі фармавацца толькі ў ХІХ стагоддзі), калектыўнае ўяўленне далучае ў віртуальнае, вобразнае “цела” нацыі ўсіх сваіх продкаў. Нават болей за тое, калектыўнае ўяўленне сягае максімальна глыбока, у так званыя “пракаветныя часы”, дзе і продкі не праглядаюцца, і самога часу яшчэ няма. Ёсць толькі гэтае абсалютна ненавуковае “спрадвек”. Нацыя можа сабе гэта дазволіць. “Спрадвек” – гэта яе неад’емны атрыбут. А паколькі пачатку ў нацыі няма, то няма і канца. Тым самым, наўзамен жыцця пасля смерці ў рэлігійнай канцэпцыі, кожны з нас, чальцоў нацыі, атрымаў адвечны працяг у наступных пакаленнях нашай хай сабе і “уяўленай” супольнасці. Таму на першае месца сярод дамінантаў беларускай культуры, то бок таго, што можа быць адным з канцэптуальных аб’яднаўчых пунктаў, я бы паставіў прынцып “гістарычнай пераемнасці”. Гэта азначае, што ўсё, што адбывалася на тэрыторыі сучаснай Беларусі, а ў шэрагу выпадкаў нават шырэй – тое, што тут думалася і паўставала, – гэта складовая частка беларускай культуры, альбо проста: беларуская культура. Незалежна ад моўнай, этнічнай, канфесійнай прыналежнасці яе творцаў і носьбітаў. З гэтым ёсць згода, ці мы будзем спрачацца?

Таццяна Вадалажская: Я спрачацца не хачу. Тут, здаецца, прынцып прымальны. Але, калі казаць пра пераемнасць, то ўзнікае, напрыклад, пытанне пераемнасці з “савецкай культурай”…

М.А.: Так, гэта складанае пытанне. Самаўяўленне – гнуткая субстанцыя, як ўжо казалася, гэта такое непарыўнае калектыўнае дзеянне – ўяўляць саміх сябе з адначасовай актуалізацыяй гэтага ўяўлення. Пры гэтым калектыўнае самаўяўленне не толькі абапіраецца на ўласную традыцыю, на ўласнае веданне саміх сабе, на ўласную творчую інтуіцыю, але таксама “падстройваецца” пад рэаліі, пад знешнія і нутраныя палітычныя фактары, улічвае кан’юнктуру, пагрозы і выклікі. Такім чынам уяўленая супольнасць самазахоўваецца. У тым ліку, мімікруе перад пагрозамі. Вось нам падаецца (уяўляецца), што мы такія, якія ёсць, таму што мы такія ад Бога ці генетычна, а насамрэч, мы такія, якімі змаглі стаць у канкрэтных гістарычных абставінах. І нашае сённяшняе ўяўленне пра саміх сябе шмат у чым складаецца з уяўленага яшчэ ўчора, у савецкія часы, хочам мы таго, ці не. Гэта мой частковы адказ на Ваша пытанне. Але варта звярнуць увагу яшчэ і на такую акалічнасць: самаўяўленне нацыі – гэта, як ужо шматкроць падкрэслівалася, калектыўны творчы працэс, гэта свабодная канкурэнцыя ідэй, думак, канцэптаў унутры самой нацыі. І гэта забяспечвае “жывучасць” і эвалюцыйнае развіццё. У таталітарных рэжымах гэты працэс бярэцца пад дзяржаўны кантроль, фармуецца той вобраз і такое самаўяўленне, якое зручнае для самога рэжыма. Ну, напрыклад, для яго захавання, стабільнасці ці ажыццяўлення палітычных мэтаў. Прыклады, я думаю, можна не прыводзіць, вы іх ведаеце. Акупацыйныя ўлады дзейнічаюць па-рознаму – ад кантроля і маніпулявання самаўяўленнем акупаванага народа, да курса на поўнае вынішчэнне гэтага самага самаўяўлення. Цягам савецкага перыяду нацыянальная палітыка мянялася. Мяняліся і тыя мадэлі самаўяўлення, у тым ліку для беларусаў, якія распрацоўваліся ў Маскве і навязваліся праз адукацыю, медыя і гд. Мы ведаем гэтыя мадэлі, некаторыя іх складнікі так моцна заселі ў галовах, што спрацоўваюць дагэтуль. Супольнасць вырашае гэтую праблему з дапамогай аўтэнтызацыі. Аўтэнтызацыя – гэта прывядзенне ў адпаведнасць з гістарычнай праўдай ведаў і нашых уяўленняў пра ўласнае мінулае, уласную традыцыю. Гэта тычыцца і мовы, і мітаў, і візуальнай культуры.

Насамрэч, самае складанае ў гэтым пытанні – гэта не міты, не канцэпцыі, яны ўжо зараз падлягаюць пераасэнсаванню і аўтэнтызацыі, а праблема персаналій. Такіх, як Геніюш і Караткевіч, адзінкі. Уніфікаванае самаўяўленне таму ўніфікаванае, што агульнапрынятае. У большай ці меншай меры і мы, і тым болей нашыя папярэднікі – частка той уяўленай супольнасці, якая сфармавалася пад дыктатам савецкай ідэалогіі і прапаганды. Тут, мне падаецца, ўсё вырашыць і расставіць па сваіх месцах час і калектыўная думка. Штучна створаныя аўтарытэты ўжо забываюцца, а тыя, хто працаваў і працуе на беларускую культуру сумленна – помняцца. І рана ці позна будуць належным чынам ушанаваныя.

І апошняе: якім бы моцным не быў прэсінг дзяржаўнай машыны, улада ўсё адно мусіла лічыцца з наяўнасцю ўласнабеларускай традыцыі. Гэтак сама, як дзяржаўная палітыка трансфармавала беларускую традыцыю, альбо, у кантэксце сённяшняй размовы, нашае калектыўнае ўяўленне, так і нашае ўяўленне пра саміх сябе, наша традыцыя, ментальнасць, уплывалі на вынік той самай дзяржаўнай палітыкі. Каб гэта разумець, не трэба чытаць Андэрсана. Увогуле, шмат з таго, што ён абагульніў, сістэматызаваў і агучыў, на ўзроўні інтуіцыі вядома і так. Ну, напрыклад, Андэрсан сцвярджае, што нельга далучыць частку супольнасці, тым болей усю супольнасць цалкам, да іншай культуры, не адарваўшы яе ад папярэдняй. Ён, натуральна, мае на ўвазе не навучыць іх есці відэльцам з нажом, і не хадзіць у тэатр, ён пра ідэнтычнасць. Дык вось, каб далучыць кагосці да іншай культуры, трэба спачатку адарваць яго ад сваёй. Адарваць ад традыцыі, ад карэнняў, ад краявіда, да якога прызвычаіўся – выселіць, засяліць прышлых, пасекчы паркі і дрэвы, зруйнаваць архітэктурныя дамінанты, дэманізаваць духоўныя каштоўнасці, нормы і правілы, фізічна знішчыць альбо нейтралізаваць носьбітаў гэтых каштоўнасцяў. Дакладна так і дзейнічала савецкая ўлада. А мы дагэтуль здзіўляемся – навошта? На тое, каб адарваўшы ад свайго, далучыць да культуры новага тыпу – савецкай. А савецкая культурная мадэль аказалася нежыццяздольнай, штучнай. І мы ў гэтым бескультур’е завіслі. Гэта небяспечная сітуацыя – чым больш мы адарваныя ад традыцыі, ад “свайго”, тым прасцей намі маніпуляваць і прыўлашчваць. Крым і Данбас, з іх кардынальна змененым за савецкім часам культурным краявідам – таму прыклад.

Усё гэта наўпрост тычыцца гістарычнай пераемнасці культуры. Пераемнасць дазваляе культуры эвалюцыянаваць, адказваць на пагрозы і выклікі, з улікам уласных асаблівасцяў, рэсурсаў, здольнасцяў і заганаў. Тое стаўленне да нашай гісторыі і культуры, калі мы адмаўляемся ад даробку папярэднікаў, выкідаючы з уласнай гісторыі цэлыя стагоддзі, навязанае нам звонку, з Масквы, дзеля прасцейшага нашага паглынання, пачынаючы ад першых Падзелаў. Для аб’ектыўнасці варта сказаць, што і нашае ўласнае ўяўленне, якое, як казалася вышэй, фармуецца, у тым ліку, і пад уплывам знешніх фактараў, падстройваецца пад іх, знаходзячы формы, прыдатныя для паўстання і існавання, дык вось, нашае ўласнае ўяўленне мусіла ўлічваць тагачасныя рэаліі і магчымасці.

Звярніце ўвагу на тое, што працэс нацыяўтварэння адбываўся на Беларусі некалькі разоў. Першы раз, на пачатку ХІХ стагоддзя тут (у тым ліку тут) паўставала польская нацыя. У нас дагэтуль, нібы не прынята гаварыць на гэтую тэму, але спачатку тут сфармавалася польская нацыя, яе першая “рэспубліканская” мадэль, дзе палякамі лічылі сябе і літвіны, і “караняжы“, і ўкраінцы са жмудзінамі. Гэта Міцкевіч, Славацкі, гэта Філаматы і Філарэты, гэта Тартускі Канвент Палонія. Польская нацыянальная мадэль ХІХ стагоддзя фармавалася шмат у чым не на этнічных польскіх землях. Гэтаму ёсць аб’ектыўныя прычыны, казаць пра якія цяпер проста няма часу. Але гэтая мадэль і гэтая ўяўленая супольнасць аказаліся ва ўмовах Расейскай Імперыі і пазней у СССР нежыццяздольнымі. Не вытрымала гэтая мадэль ціску і рэпрэсій, канкурэнцыі ідэяў, не змагла трансфармавацца ў сацыяльным плане. І тая польская мадэль, якая рэалізавалася пазней у фармаце Другой Рэчы Паспалітай, мела зусім іншы канцэпт – канцэпт нацыі этнічнай, а не палітычнай, з моцнай польскай дамінацыяй, што папсавала традыцыі шматвяковага партнёрства і пасунула нашае самаўяўленне далей на ўсход.

Разам з тым, ад пачатку ХІХ стагоддзя, тут на Літве, яшчэ не Беларусі, паралельна з паўстаннем польскай нацыянальнай мадэлі, і нават у яе лоне, пачала выкрысталізоўвацца-прагаворвацца беларуская нацыянальная мадэль. І тут яна аказалася больш жывучай. І не толькі таму, што была этнічнай і абапіралася на досыць аднародны беларускі этнас, у адрозненне ад польскай мадэлі, мадэлі палітычнай і прывязанай да тэрыторыі ўжо няіснай дзяржавы. А яшчэ таму, што беларуская мадэль была больш адаптавана да рэяліяў і трэндаў Расейскай імперыі. Замест мяцежнай саманазвы “літвіны” – больш прымальнае для імперскага вуха “беларусы”. Мы нэрвова рэагуем на слова  “западнорусский”, але ў чым яго прынцыповая розніца са словам “белорусский”? Ды ні ў чым, па вялікім рахунку. Затое мы зацвердзіліся і змаглі паўлегальна кшталціць сваю нацыянальную мару, свой праект. Потым беларуская мадэль ад пачатку была сацыяльна арыентаваная, народніцкая, у духу тагачасных рускіх трэндаў. Што тут уласны цывілізацыйны выбар, а што выбар вымушаны абставінамі, сказаць складана, галоўнае, што гэта спрацавала. І спрацавала ў вельмі неспрыяльных умовах.

Гісторыя не ведае ўмоўнага складу, але мы не гісторыкі і можам пафантазаваць. Дапусцім… Дапусцім, што польскі нацыянальны праект ХІХ стагоддзя паспяхова рэалізаваўся б у межах Расейскай імперыі. Альбо, напрыклад, у межах адноўленай Рэчы Паспалітай, бо паўстанні завяршыліся перамогай. З цягам часу, гэты мясцовы польскамоўны (краёвы) патрыятызм усё болей аддаляўся б ад патрыятызму Кароны. O Litwo, Ojczyzna moja! І што ў выніку? І ў выніку, мажліва, мы б тут з Вамі зараз сядзелі, гаварылі на “пенькнай пальшчызне” і наракалі на Варшаву з нашых краёвых патрыятычных перакананняў, гэтак сама як учора наракалі на Маскву. А можа, па-беларуску гаварылі б, і не на наркамаўцы зусім… А наракалі б на Брусель. Я гэта да таго, што нашая (і любая іншая) ідэнтычнасць – рэч крохкая, зменлівая і шматварыянтная. Яе ўстойліваць і эвалюцыйнае развіццё патрабуюць ад нас штодзённых высілкаў і доўгатэрміновых намаганняў.

Уважліва паглядзіце на гісторыю Беларусі ХХ стагоддзя, і вы ўбачыце, колькі розных канцэптаў гэтага самаўяўлення паўставала на тэрыторыі цяперашняй Беларусі і ў эміграцыі. Не палітычныя разыходжанні я маю на ўвазе, а менавіта бачанне саміх сябе супольнасцю. Гэта зразумела, бо амаль усе гэтыя канцэпты ўзнікалі альбо пры непасрэдным удзеле старонніх сіл, альбо былі рэакцыяй на знешнія абставіны. І вось мы нарэшце маем сваю нацыянальную дзяржаву. Час пачаць глядзець на свет і саміх сябе ўласнымі вачыма.

З гэтага вынікае наступны пункт: “Беларусацэнтрызм“. Здаецца, упершыню гэты прынцып агучыў Валянцін Акудовіч. Гэтым словам ён ахарактэрызаваў тую вялікую групу ў беларускім грамадстве, якая без дадатковай аргументацыі, але збольшага пасіўна, прымае беларускія традыцыйныя культурныя каштоўнасці. Яны ходзяць на курсы «Мова нанова», ездзяць у экскурсіі па Беларусі. Для беларусацэнтрытаў Беларусь – натуральны цэнтр сусвету. Дамінанта і месца прыцягнення. Вектар нутранага руху беларусацэнтрыста – Беларусь. У прынцыпе, гэта і ёсць тая самая актуалізацыя ўяўлення, пра якую кажа Андэрсан. У гэтым сэнсе, не толькі пасіўны, але і актыўны беларус, гэта таксама “беларусацэнтрыст». Гэты адмысловы ракурс (з цэнтру) вызначае наша ўласнае бачанне свету і саміх сябе.

Гэта ніяк не супярэчыць вектару еўрапеізацыі. Еўрапейская культура не маналіт, яна складаецца з мноства нацыянальных культураў. Беларуская культура фармавалася ў еўрапейскім культурным полі і доўгі час была яго неад’емнай часткай. І не проста часткай, а фарпостам. Бо, гаворачы пра Беларусь як краіну памежжа, мы павінны ведаць, што памежжа – гэта тэрыторыя па гэты бок мяжы. Па той бок мяжы – іншае памежжа. Мы неправільна ўжываем і разумеем гэты тэрмін. Памежжа – фарпост, а не адкрытая ва ўсе бакі тэрыторыя. Таму, што мы памылкова называем “памежжам“, болей падыходзіць слова “сумежжа“, ці яшчэ больш дакладна, калі ўжыць кальку з ангельскай, – “трансмежжа“. Дык мы што? Памежжа? Сумежжа? Трансмежжа? Мы – памежжа. Прычым раней былі памежжам еўрапейскім, а потым гвалтоўна і надоўга сталі памежжам Расеі. Таму занадта размывісты панятак “еўрапеізацыя“ я б інтэрпрэтаваў наступным чынам: еўрапеізацыя – гэта вяртанне. Вяртанне ў еўрапейскае культурнае поле. І пачынаць гэтае вяртанне трэба ў нашых галовах, у нашым самаўяўленні сваёй культуры як неад’емнай часткі еўрапейскай культуры. Не супрацьпастаўляць сябе астатняй Еўропе (не важна, у якой канатыцыі), але адчуваць сваю да яе прыналежнасць, а значыць, і адказнасць. Як мінімум, за наш рэгіён. Я не ведаю, як сэнсоўна і ёмка назваць гэты прынцып, дадатак “еўра“ аброс розным шалупіннем і ўспрымаецца з іроніяй. Таму толькі ў рабочым парадку: прынцып еўравяртання, ці прынцып еўраспадчыны, альбо прынцып еўравытокаў. Апошняе мне падабаецца найболей: “Вяртанне да еўравытокаў“.

Наступны прынцып, наступную дамінанту, назаву адразу: “Полікультурная разнастайнасць“. Тут ёсць, канешне, адна праблема, адна “накладачка“, так бы мовіць. Як вядома, беларуская нацыя паўставала як нацыя этнічная, нацыя “сялянская“. Хаця нацыя, яна на тое і нацыя, каб аб’ядноўваць у адну супольнасць розныя сацыяльныя групы. Але ў нас так… Вяртаючыся да пачатку размовы, да механізмаў самаўяўлення супольнасцю сябе самой і прыкладаючы гэты прынцып дзеяння да сітуацыі канца ХІХ стагоддзя, можна зразумець, чаму менавіта ў такім фармаце мы паўставалі. Бо шанцаў на аднаўленне ВКЛ, а тым болей Рэчы Паспалітай не было ніякіх, адпаведна, і для паўстання “палітычнай“ нацыі, умоваў таксама ўжо не было. Бо саманазоў “літвіны“ супярэчыў той ролі “малодшага брата“, якую вызначыла для нас Расея, а “беларусы” – гэта ўжо, у прынцыпе, “тожэ рускія“, толькі белыя (і са знакам якасці). Адначасна з гэтым, этнаграфічная адметнасць гэтых самых “беларусаў“ ужо была прызнаным навуковым фактам, а значыць, аргументам на карысць аўтаноміі ў межах імперыі, пра аддзяленне тады нават гаворкі не вялося. Захавалася гэтая этнаграфічная адметнасць на вёсцы, сярод сялянаў, а сялянства ў тагачаснай Расеі, дзе “буялі і пладзілісь” шматлікія канцэпты “рускага сацыялізма” – народніцтва, разглядалася як крыніца самабытнасці, мудрасці і праўды, то бок захоўвала “устойлівыя традыцыйныя каштоўнасці”. І бяручы ўсё гэта пад увагу, можна сказаць, што наш фармат быў, што называецца, у трэндзе… Так было лягчэй, прасцей, а значыць, больш рэалістычна.

Увогуле, беларуская нацыя паўставала ў настолькі неспрыяльных палітычных умовах, што ўвогуле дзіўна, як яна паўстала… Нацыянальныя мовы забаронены. На выбарах у Дзярждуму ў заходніх губерніях паміжсобку змагаюцца рускія і польскія нацыяналістычныя кансерватыўныя групоўкі, з цягам часу расейскія чарнасоценцы і акцябрысты застаюцца амаль аднаасобнымі пераможцамі. Сярод левых партый таксама ніводнай беларускай. Першая беларуская нацыянальная арганізацыя (суполка) утвараецца толькі на самым пачатку ХХ стагоддзя, але і яна, і пазнейшыя палітычныя ўтварэнні былі хутчэй сімвалічным, чым рэальным палітычным фактарам. І толькі з паўстаннем “Нашай Нівы“, з разгортваннем беларускай культурна-асветніцкай працы і засяроджваннем на гэтай працы, беларускі рух пачаў шырыцца. Хаця зноў жа, ці гэта быў сапраўды “рух“, ці так мроілася ягоным ідэолагам, а мы аўтаматычна паўтараем словы-сымбалі? На мой погляд, не “рух“ шырыўся, а мадэль беларускай ідэнтычнасці набірала папулярнасць. Самаўяўленне сябе беларусамі шырылася. У тых вобразах, міфах і фактах, якія рэтранслявала, агучвала, выпрацоўвала маладая нацыянальная эліта.

Але сярод айцоў-заснавальнікаў, тых самых сялянаў – натуральных захавальнікаў адметнага беларускага фальклора, традыцый, гаворак, амаль не было. У асноўным гэта былі прадстаўнікі тутэйшай польскамоўнай каталіцкай шляхты дэмакратычных поглядаў, патрыёты Краю. Нават актыў “Нашай Нівы“ складалі выхадцы з таго самага шляхецкага асяроддзя. Напярэдадні Лютаўскай рэвалюцыі, польскі складнік грамадскага жыцця быў мацнейшым за малады беларускі, з ім трэба было лічыцца і супрацоўнічаць. У гарадах і мястэчках былі шырока распаўсюджаны габрэйскія палітычныя і грамадскія рухі, а габрэйская культура была неад’емнай часткай культурнага краявіда. Расейскія культурныя ўплывы сярод аўтэхтонаў найбольш выразна заяўлялі пра сябе ў гарадах Усходніх беларускіх губерній. Я ўжо не кажу пра тое, што і да Лютаўскай рэвалюцыі, і пасля яе, ажно да прыходу германскіх войскаў, сілавы, а праз яго і палітычны кантроль над беларускімі землямі трымалі расейцы.

Рэальнасць прымушала нас лічыцца з іншымі, прымаць іншых і з імі дамаўляцца. Гэтак і рабілі беларускія партыі ад самага пачатку. Гэтаму спрыяў наш гістарычны досвед, пераемнасць культурных традыцый Вялікага Княства. Талерантнасць, цярпімасць да іншых не перадаецца генетычна, гэта складаная маральна-этычная норма, прадукт высокай палітычнай культуры. Мы пазбеглі перакосаў у пачатку паўстання мадэрнай беларускай нацыі і замацавалі прынцып полікультурнасці ў першыя гады беларусізацыі. Сама беларусізацыя мела на ўвазе развіццё і іншых нацыянальных культур Беларусі, а разам са спыненнем беларусізацыі, разгромам асяродкаў беларушчыны спыніліся і іншыя нацыянальныя праекты.

Пры ўсёй сваёй “этнічнасці“ беларуская нацыянальная мадэль ад пачатку была адкрыта да трансфармацыі ў бок “палітычнай“ і пачала гэты рух пры першых спрыяльных умовах. Сёння казаць пра нейкую этнічнасць ужо проста не выпадае. Сёння не этнічнае паходжанне, а культурная самаідэнтыфікацыя вызначае нацынальную прыналежнасць. Альбо яе адсутнасць, калі чалавек не хоча ні з кім атаясамляцца. Сёння, уяўляючы сябе адной супольнасцю, незалежна ад этнічнага паходжання, мы павінны ведаць, што ўвесь культурны даробак, які складаецца з даробкаў розных сацыяльных, этнічных, канфесійных груп, прысутных у гісторыі Беларусі, ён наш. Ён неад’емная частка нашай культуры, у тым ліку, культуры сённяшняй.

Балты, славяне, вікінгі, Візантыя і Рым, Вялікае Княства і Рэч Паспалітая, кірыліца і лацінка, літоўскія татары і габрэі-літвакі, шматмоўе і шматканфесійнасць – гэта ўсё наша і гэта нейкая частка нас сённяшніх. А ўсе разам – гэта тое, як мы афіцыйна сёння называемся: беларусы. Ну, альбо “тожэ беларусы“…

Прынцып полікультурнай разнастайнасці наўпрост вынікае і з’яўляецца ўдакладненнем прынцыпу гістарычнай пераемнасці, прыкладам адной з яго праяў. Адначасова з гэтым полікультурная разнастайнасць узнікла не таму, што тут “прахадны двор”, а таму што традыцыя талерантнасці. Каранямі яна занураецца ў эпоху першых балта-славянскіх кантактаў, замацоўваецца ў часы руска-варажскага панавання і напоўніцу раскрываецца ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Як ужо казалася, талерантнасць – гэта прадукт культуры, перадусім, культуры палітычнай. І ў ВКЛ, і ў Рэчы Паспалітай, нормы, якія забяспечвалі гэтую самую талерантнасць, былі замацаваны заканадаўча. Гэтак сама, як былі замацаваны іншыя правы, нормы і правілы. Мне гэта падаецца вельмі важным, гэтае імкненне да справядлівасці на зямлі, якое рэалізоўвалася праз законатворчасць і права. Гэты справядлівы “парадак“, ці хаця б імкненне да яго, на маю думку, і быў галоўным стрыжнем, галоўнай дамінантай, вакол якой “збіралася“ жыццё як на лакальным, гэтак і на агульнадзяржаўным узроўні. Тут можна прыгадаць і думку Сапегі “стаць рабом закона, каб быць свабодным“, і словы Генадзя Сагановіча пра тое, што „Рэч Паспалітая ўзнікла і існавала не дзякуючы сіле, а дзякуючы ідэалам грамадскага дабра і грамадзянскай супольнасці“. Таму, безумоўна, варта выдзеліць гэтую дамінанту асобным пунктам: ці то так, як гэта зрабілі браты Качыньскія ў суседняй Польшы – “Права і справядлівасць”, ці то ў больш лагічнай паслядоўнасці – “Справядлівасьць і права“, ці то “Справядлівае права”. А можа, проста: Імкненне да Справядлівасці? Не “пошукі праўды“, а ўсвядомлены і арганізаваны рух у кірунку справядлівасці. Далей ад “несправядлівасці“, то бок ад “крыўды“, такой для беларуса балючай і абсалютна непрымальнай.

Прыкладаў гэтага імкнення і гэтага руху можна прывесці безліч. Прычым на кожным этапе гістарычнага развіцця. Нават у ХХ стагоддзі, калі ўсе навокал кідаліся ў скрайнасці, беларуская палітычная думка ў сваёй абсалютнай большасці заставалася дэмакратычнай, сацыяльна скіраванай, гуманістычнай. Нават бальшавікі, вынішчаючы беларускія эліты ў 30-я, нічога горшага чым “нацдэмы“, то бок, нацыянальныя дэмакраты, прыдумаць не змаглі. Дэмакратызм – гэта яшчэ адна наша дамінанта, яшчэ адна наша традыцыя і каштоўнасць. Я ўжо не буду развіваць гэтую тэму, выбачаюся. Яна, мне здаецца, з аднаго боку занадта шырокая, а з іншага, і так зразумелая. А мажліва, наш дэмакратызм, як і талерантнасць, не варта выносіць асобным пунктам. Мажліва, гэта ўсё розныя бакі “імкнення да справядлівасці”.

Усе вышэй пералічаныя дамінанты, альбо, не ведаю… прынцыпы… Яны з’яўляюцца для нас важнымі, культуратворчымі, каштоўнаснымі. Яны не страцілі сваю актуальнасць, а некаторыя, наадварот, сёння сталі надзвычай актуальнымі. Я іх паўтару па парадку: Гістарычная пераемнасць культуры, Беларусацэнтрызм, Еўрапейскасць, Полікультурная разнастайнасць, Імкненне да справядлівасці, Дэмакратызм.

На завяршэнне нашай размовы хацеў бы звярнуць увагу яшчэ на некалькі момантаў, якія, відаць, не падпадаюць пад катэгорыю каштоўнасных, нацыятворчых дамінантаў, але, безумоўна, з’яўляюцца нашай адметнасцю.

Першая адметнасць – гэта феномен “тутэйшасці“. Тутэйшасць, як вядома, “жэстачайшэ” высмеяў Купала ў сваёй класічнай п’есе, і яна, як вынікае з п’есы і гістарычных крыніцаў, сапраўды сталася сур’ёзнай праблемай на самым пачатку паўстання беларускай нацыі. Я разумею Купалу, разумею, як яго і іншых адраджэнцаў пачатку ХХ стагоддзя “дасталі” гэныя тутэйшыя, але мне падаецца, што гэты феномен значна глыбейшы, шырэйшы і цікавейшы, чым у падачы Купалы.

Тутэйшасць – гэта спецыфічнае, характэрнае для нашых земляў, прасторавае ўяўленне, калі цэнтр сусвету лакалізуецца “тут“, у месцы  пражывання. Гэтая непарушнасць, прывязанасць да тэрыторыі, “звужанасць“ прасторавага ўяўлення, мае глыбокія гістарычныя карані. Нашыя генетычныя продкі балты – адзін з нешматлікіх еўрапейскіх этнасаў, які нікуды не перамяшчаўся цягам некалькіх тысячагоддзяў. Балты – людзі лясной зоны. Прастора леса закрытая, яна не стварае такіх абсалютных катэгорый, як зямля-неба, у лесе няма лініі далягляду, усю яе паўнату нельга ахапіць вокам. У беларускай мове адсутнічаюць словы з пазітыўнай канатацыяй, якія азначаюць адкрытую, шырокую прастору. У нас прастора – нейтральны панятак, а з пазітыўнай канатацыяй мы ўжываем азначэнні кшталту “кут”, “куток”, “старонка”. «Край» – гэта наш максімальна буйны маштаб.

Славянская каланізацыя адбывалася не франтальна, а крывалінейна – па рэках. Крывізна для дахрысціянскіх культураў – што балтаў, што славянаў-крывічоў – увогуле вельмі важны сакральны панятак… Узгадайма саманазоў “Крывічы“, тапонім Крэва і адну з назваў Вільні – Крывы горад. А яшчэ старажытналітоўскія вярхоўны жрэц – Крыва Крывейта і суддзя – „крывуле“. Далейшы працэс суіснавання балтаў і славянаў, ці асіміляцыі першых другімі, даследваны мала, мы наўрад ці ўвогуле калі-небудзь даведаемся, як гэта было дакладна, але ўсё часцей можна пачуць думку, што працяглы час і на вялікіх тэрыторыях славяне і балты жылі паралельнымі супольнасцямі, тут балты – там славяне. Альбо, калі хочаце, наадварот. Такая “фрагментарнасць“ таксама не спрыяе пашырэнню прасторавага ўяўлення.

Утварэнне “рускіх княстваў“ вызначыла больш выразны падзел прасторы на сваю і чужую, аднак гэты падзел усё яшчэ заставаўся досыць гнуткім, умоўным. Пазней на старыя межы наклаліся новыя – межы ВКЛ, а само Княства ўвайшло разам з Польшчай у новую канфедэратыўную дзяржаву Рэч Паспалітая. Наяўнасць адміністрацыйных цэнтраў, безумоўна, спрыяла ўзнікненню якасна новага, маштабнага прасторавага мыслення, але, разам з тым, сам характар дзяржавы, адсутнасць жорсткай уладнай вертыкалі, шырокая мясцовая аўтаномія, культ шляхецкай асабістай свабоды, спрыялі (у тым ліку) захаванню звужанага прасторавага ўяўлення. Як гэта часта бывае, сітуацыя выправілася, калі ўжо было запозна. І гэта ў шляхты, у тагачаснай палітычнай і культурнай эліты. Што тады казаць пра сялянства? Сялянства захавала лакальную прывязку ўласнай ідэнтычнасці да пачатку ХХ стагоддзя. На змену гэтай прывязкі паўплываў шэраг фактараў – капіталізацыя адносінаў, Першая Сусветная і асабліва такая з’ява, як “бежанства“, пашырэнне перыядычнага друку, перад усім, уласнабеларускага.

Між тым, Андэрсан піша, што нацыя паўстае тады, калі грамада пачынае мысліць вялікімі тэрыторыямі, калі яна ў стане ўявіць тэрыторыю сваёй краіны і яе межаў – Бацькаўшчыну. Змена прасторавай парадыгмы – важны фактар нацыяўтварэння.

Гэтую „тутэйшасць“можна патлумачыць і прасцей. Самаідэнтыфіацыя ў Рэчы Паспалітай была шматяруснай і сітуатыўнай, пра гэта шмат казалася на прыкладзе Францішка Скарыны. Палачанін, русін, літвін. Дакладна не “караняж“. А вось з прыналежнасцю да Рэчы Паспалітай – праблема. Назва класная, але паспрабуйце ад яе ўтварыць зручнае кароткае слова, якое азначае яе грамадзяніна… “Рэчпаспалітавец” ці тады ўжо жыхар Рэчы Паспалітай. Гучыць не вельмі, карыстацца нязручна – мо таму і не карысталіся. Урэшце рэшт, за жыхарамі нашых земляў замацаваўся назоў „літвіны“. А ім, літвінам, раптам прапанавалі быць “беларусамі“. Ну складана, пагадзіцеся, вось так узяць і перайменавацца. Таму і абіралі самае надзейнае, грунтоўнае – “тутэйшы”.

Тутэйшасць вартая павагі. Мы падаравалі гэтае слова ўсім народам-суседзям, у тым ліку нашым літоўскім габрэям і нашым літоўскім татарам.

І ўжо самае апошняе, што таксама з’яўляецца, на маю думку, нашай адметнасцю, – гэта наш самапразэлітызм: пераходы з адной канфесіі ў іншую, якія як пачаліся ад Міндоўга, гэтак і цягнуцца дагэтуль. З аднаго боку, гэта, безумоўна, узбагачала культуру рознымі рэлігійнымі практыкамі, пашырала свабоду і варыятыўнасць думкі, дадавала смеласці (ці нахабства) у тым, каб спрабаваць пабудаваць справедлівае грамадства тут на зямлі. З іншага, наўрад ці спрыяла кансалідацыі грамадства. Зараз мы ўваходзім у дзясятку найменш рэлігійных краінаў Еўропы. Добра гэта ці кепска – я не ведаю. Гэта факт. Увогуле, мы так доўга глядзелі на сябе скрозь прызму чужых міфаў, што цяпер можам спакойна імкнуцца да таго, каб абапірацца на факты. Горай не будзе, будзе толькі лепш.

Таццяна Вадалажская: Вы казалі пра ўплыў рамантызму на стварэнне нацый – і там, здаецца, усё зразумела. А ў нас пытанне пра сёння, дзе беларуская нацыя, калі не сказаць недабудаваная, то недаўяўленая дакладна…

М.А.: Недаўніфікаваная 🙂

Таццяна Вадалажская: Недаўніфікаваная, недаўяўленая… Што сёння можа выступаць, мае патэнцыял да стварэння такога ўяўлення? Гэта аўтары ці што іншае?

М.А.: Аўтараў зараз няма. Рамантызм скончыўся, разам з ім адышлі ў цень аўтары і выйшлі на першы план куратары. Мне здаецца, што зараз няма такіх персаналій, якія маглі б сказаць нешта і іх бы ўсе пачулі.

Таццяна Вадалжская: Праз што можна было б?

М.А.: Праз што – ясна, гэта тэлебачанне і масмедыя, не ведаю… фэйсбук – адным словам, гэта сродкі масавай інфармацыі, але перад усім – тэлебачанне. І гэтым павінна займацца дзяржава, гэта адміністрацыйныя, у нейкім сэнсе нават “гвалтоўныя“ захады, якія гарантуюць бяспеку і ўстойлівасць культуры. Дзяржава – гэта, у тым ліку, гарант эфектыўнага і стабільнага развіцця культуры. А дзеля гэтага, дзеля развіцця мы павінны не толькі “уяўляць“, але і актуалізоўвацца. У мяне такое адчуванне, што такая актуалізацыя зараз адбываецца і звязана гэта з нядаўнімі падзеямі ва Украіне. Можа, мае рацыю Андэрсан, калі кажа, што супольнасць сама павінна мабілізавацца і эмацыйна гэта ўсё ўявіць?.. А! І мне здаецца, што тут вельмі важная такая рэч, як стыль.

Таццяна Вадалажская: Я таксама падумала, што гэта ўжо не пра нейкі змест, яскравыя сэнсы і вобразы, а пра стыль і паўсядзённасць.

М.А.: Так, тым больш, што гаворка ідзе пра “эмацыйнае суперажыванне“ уяўленнага. Цяпер камунікацыя ўсё часцей разам з пераказам інфармацыі і зместу рэтранслюе стылі. Стыль робіцца галоўным носьбітам мэсэджа. Мы купляем машыну не таму, што мы ўсё прачыталі і палічылі ўсе выдаткі. А таму, што бачым, як гэта “паказваюць па тэлевізары”: гаспадар машыны ў прыгожым гарнітуры, у яго спартовы выгляд, два сабакі і жонка. Нам стыль падабаецца, і мы купляем машыну. Тое ж самае тычыцца больш скаладаных палітычных і светапоглядных уяўленняў – яны таксама рэтранслююцца праз стылі. Бо шмат хто не чытае палітычную праграму, ніхто не падымае статыстыку эканамічнай паспяховасці. Усе вычытваюць проста стылістычна: “вось сімпатычны палітык, у яго разумны твар – значыць, будзе вараваць. А гэты – прасцейшы твар, значыць, чэсны, буду яму верыць”. Адсутнасць яскравага, упэўненага, уласнабеларускага стыля замінае ідэнтыфікавацца з беларускай культурнай мадэллю. І наадварот.

Слухач: Супольнасці, этнасы, нейкі іншы тып, адрознае ад іншых жыццё… Ці не падаецца Вам, што трэба адмовіцца ад нейкіх такіх тыпаў, кшталту “Расея для расейцаў”, “Беларусь для беларусаў”? Можа, лепей лічыць, што гэта проста народ?

М.А.: Тады будзе той самы савецкі “проста народ”. “Проста народ” – гэта людзі, адарваныя ад адных каштоўнасцяў, нормаў, правілаў, якім прапануюцца іншыя каштоўнасці і правілы. Вось і ўсё. І з цягам часу яны проста становяцца зусім іншым народам.

Я ніколі не думаў у катэгорыях “Беларусь для беларусаў”. Гэты лозунг у прынцыпе супярэчыць усяму, што я сказаў вышэй. Я, аднак, думаю, што мы ўсе нясем адказнасць за стан і развіццё беларускай культуры. Тое, як я яе разумею, я паспрабаваў фрагментарна патлумачыць. Я ўпэўнены, што культурная разнастайнасць мае такую ж… ды не – большую вартасць для ўсяго чалавецтва, як і біялагічная разнастайнасць. І калі мы клапоцімся пра выжыванне біялагічных відаў, то тым болей павінны паклапаціцца пра захаванне унікальных нацыянальных культур.

Апроч гэтага, у захаванні і развіцці беларускай культурнай мадэлі ёсць наш чыста меркантыльны інтарэс. Гэтая культурная мадэль намі і пад сябе, што называецца, выпрацоўвалася. Стагоддзямі. Таму, менавіта ў ёй мы можам рэалізавацца найлепей. То бок зрабіць нашае жыццё і жыццё нашых дзяцей справядлівым, годным, зручным.

Ну і потым – не забывайцеся пра метафізыку! Гэтая самая ўяўленая супольнасць дае нам ілюзію несмяротнасці. А чалавеку без гэтага цяжка. Раней яму абяцалі жыццё пасля смерці, потым сказалі, што нічога такога няма… А вось ёсць мы ўсе, была, ёсць і будзе наша культура, нашы дзеці, іхнія дзеці. Дзеці іхніх дзяцей. Пагадзіцеся, што гэта ўжо не мала. 

Відэа лекцыі:

https://www.youtube.com/watch?v=NTZVI6rdFOU&index=5&list=PLBAnu4YEjPOL8z…