21 сакавіка 2018

Міхал Анемпадыстаў

Крыніца: “Код прысутнасці: анталогія беларускага мыслення 2000-2015” (Логвінаў, 2016), с. 162-171.

Зіма

Мы не надта любім нашую зіму, але ставімся да яе цярпліва, з няпэўным, а таму схаваным за іроніяй аптымізмам – «колькі той зімы». Між тым у «Геаграфіі» Аркадзя Смоліча (Вільня, 1923) чытаем: «Трох-чатырохмесячная зіма з трывалым і багатым снегавым пакрыццём, лёгкімі маразамі, невялікімі адлігамі характэрна для ўсяе блізка Беларусі і адрознівае нашую зіму ад суровае, з гострымі маразамі зімы Маскоўшчыны ды ад гнілое, бясснежнае польскае зімы». Выходзіць, не такая ўжо кепская ў нас зіма паводле Смоліча. І рады мы сабе ўзімку давалі заўсёды – і вопратка ёсць адпаведная, і дамы цёплыя, і печкі, і дровы, і ежа. А вось каб палюбіць гэтую зіму, то не палюбілі. Святы зімовыя – так, зіму – не.

Сюжэты нашых калядак заўсёды разгортваюцца ў хаце, на ганку, падворку, але не вонкі. Радзей там вядзецца пра дарогу, воз, коні, але дарогу адтуль сюды, дадому. У песеннай паэзіі Сырнага тыдня, альбо Масленіцы, мы таксама не знойдзем апісанняў актуальнага стану прыроды – няма там ані снегу, ані іншых зімовых атрыбутаў. Галоўны сімвал – гара, але гара не снежная, а сырная альбо масляная. Снегу па калена і вышэй, а зіма як бы не заўважаецца, застаючыся па-за межамі засвоенай і прагаворанай традыцыйнай беларускай прасторы.

Цяжка сказаць, чаго тут болей: калектыўнага падсвядомага нежадання ўзгадваць тое, што нясе дыскамфорт і пагрозу існаванню, ці застылай трываласці формаў традыцыйнага народнага мастацтва і, шырэй, культуры. Аргументам на карысць апошняга з’яўляецца тое, што зіма выпадае з земляробчага цыкла, зямля і сама прырода адпачываюць, іх часова няма, гэта час, абмежаваны прасторай чалавечага жытла, а сам чалавек ненадоўга робіцца цэнтрам і галоўным героем беларускага космасу – гаспадаром.

Не бачыла ані снегу, ані самой зімы і нашае выяўленчае мастацтва. Тое, што зімы няма на абразах беларускай школы, нават на абразах святых мясцовага «паўночнага» паходжання, патлумачыць можна – канон. Але ў свецкім жывапісе зімы таксама няма, яе ўвогуле няма нідзе. Нават у цыкле гравюр Аляксандра Тарасевіча «Разарыум», адціснутых у апошняй чвэрці XVII стагоддзя, які ілюструе кожны з дванаццаці месяцаў, зімы вы не ўбачыце. Ёсць там і снежань, і студзень, і люты, але снегу там няма. Ані нават на яго намёку.

«Першы беларускі снег» з’яўляецца бліжэй да сярэдзіны ХІХ стагоддзя на палотнах французскіх баталістаў, прысвечаных напалеонаўскай зімовай кампаніі 1812 года. У тым самым кантэксце і амаль у той самы час снег з’яўляецца на палотнах мінскага мастака Яна Дамеля. Аднак самастойнае мастацкае гучанне беларускі зімовы краявід набывае толькі на літаграфіях француза Лявэрня. Узімку 1840 года ён вандруе праз Беларусь і робіць серыю падарожных малюнкаў. Камяніцы Мінска, Віцебска, Дуброўны патанаюць у снежнай белі, нашыя гарады і мястэчкі выглядаюць казачна, утульна і ўрачыста.

Лявэрнь нетутэйшы, мо менавіта таму ён нашую зіму заўважыў і перадаў усё яе хараство. Тутэйшыя мастакі пачалі ў яе ўглядацца толькі на пачатку ХХ стагоддзя. Перадусім Вітольд Бялыніцкі-Біруля, які ў хрэстаматыйным «Зімовым сне» фактычна запачаткаваў візуальную матрыцу беларускай зімы: заснежаная прастора патанае ў сутонні, сцішаная ў колерах, без рэзкіх святлаценяў. Падаецца, што Смоліч, апісваючы сваю крыху ідэалізаваную беларускую зіму, натхняўся менавіта гэтым краявідам, такім рэалістычным і ўзнёслым адначасова.

Варта прыгадаць яшчэ адзін, зусім іншы вобраз нашай зімы ў трактоўцы Марка Шагала, а менавіта неаднойчы ім паўторанага «Скрыпача», які пісаўся ў той самы час, што і краявід Бялыніцкага-Бірулі, – у годзе 1911. Зіма ў Шагала чорна-сіне-белая, халодная, касмічная, чужая, нават варожая. На ўсіх версіях карціны гэтая адчужанасць падкрэсліваецца напружанымі каларыстычнымі кантрастамі паміж вонкавай прасторай і прасторай чалавечага быцця, пафарбаванай у густыя цёплыя барвы. Зіму на палотнах Шагала цяжка не заўважыць, яна не антураж, а адна з дзейсных асобаў.

Падобны вобраз зімы знаходзім у зборніку «Шляхціц Завальня», самым «зімовым» творы, паўсталым на Беларусі. Зіма Яна Баршчэўскага выяўляецца агрэсіўным асяроддзем па-за сценамі гасціннай і ўтульнай шляхецкай сядзібы. Менавіта адтуль, звонку, ратуючыся ад завеяў і маразоў, прыходзяць апавядальнікі жахлівых гісторый. У наступнікаў Баршчэўскага, ужо беларускамоўных, зіма таксама не стала пазітыўным героем. У іх творах яна з’яўляецца досыць рэдка, а калі з’яўляецца, то звычайна альбо ў якасці каляндарнай прывязкі, альбо выконвае пэўную фармальную творчую функцыю.

Першым маўчанне парушыў Якуб Колас, які прысвяціў апісанню зімы цэлы раздзел у паэме «Новая зямля». Цікава, што спачатку вобраз зімы вымалёўваецца ў Коласа традыцыйна смутны і размыты, але паступова аўтар мяняе танальнасць і лёгка, фактурна, узнёсла апісвае першы снег і гаму эмоцый, якія ён выклікае. Апісвае так смачна, што хочацца той зімовы дзень пражыць самому. Гэтаму цяжка даць веры, але заўважаць, прагаворваць і вымалёўваць нашую зіму мы пачалі толькі на пачатку ХХ стагоддзя.

Дык якая яна, нашая зіма? Большасць творчых канцэптаў, якія паўсталі цягам апошняга стагоддзя, адпавядаюць апісанню Смоліча і канону, закладзенаму Бялыніцкім-Бірулем: зіма мяккая, снежная, з адлігамі і туманамі, каларыстычна стрыманая, нават графічная, без рэзкіх святлаценяў і рэфлексаў, такіх папулярных у рускіх мастакоў. Творы Аркадзя Астаповіча, Віталя Цвіркі, Васіля Сумарава, Леаніда Шчамялёва, Уладзіміра Савіча таму прыклад. І яшчэ: там амаль заўсёды пазначаная прысутнасць чалавека – няма ані варожасці, ані адчужанасці.

Адзін з найбольш яркіх твораў, гарманічны, камерны і адначасова эпічны, належыць пэндзлю Барыса Казакова. На карціне «Снежань» чалавек і прырода спляліся ў адно цэлае, ствараючы непадзельны сусвет, гэтаксама як сплятаюцца на карціне культурніцкія коды-цытаты з Брэйгеля, Шагала, Стрэльнікава. Дык ці палюбілі мы нарэшце сваю зіму? І народная прымаўка – гэта забаўны анахранізм ці ў калектыўнай свядомасці мы па-ранейшаму яе не надта шануем? На гэтае пытанне ў мяне адказу няма.

Ведаю толькі, што нашая зіма вартая таго, каб мы яе любілі. Палюбіўшы, мы зможам падзяліцца яе хараством з іншымі. А пры абмежаваных нашых рэсурсах гэта яшчэ і патэнцыйны тавар. Хаця б на адзін сезон, бо «колькі той зімы».

Зёлкі

Зёлкі заўсёды прадаваліся на Камароўцы. Яны і цяпер там прадаюцца, у канцы яблычнага раду, праваруч ад галоўнага ўвахода. Зёлкі – тавар эксклюзіўны і таямнічы, і не зусім нават тавар, а нешта большае – старажытная веда на мяжы магіі і рацыянальнага. Сушаныя кветкі, ягады, сцябліны, адмытыя ад зямлі карэнні, тоўчаная кара, насенне – усё гэта, звязанае ў пучкі, ссыпанае ў мяшэчкі і слоікі, складзенае па гатунках і памерах, грувасціцца на прылаўках перад сваімі гаспадынямі.

Не шукайце цэннікаў, вы іх не ўбачыце. Таксама не ўбачыце шыльдачак з назвамі, апісання дзеяння, даведак па радыеметрыі – трэба проста верыць, інакш не дапаможа. Гандляркі зёлкамі не заклікаюць пакупнікоў, не нахвальваюць свой тавар, а моўчкі чакаюць. Выглядае на тое, што іх увогуле не цікавіць гандаль і грошы і што стаяць яны на сваіх заўсёдных месцах з нейкіх іншых, не зразумелых нам прычынаў.

Людзі дасведчаныя ведаюць, што зельніцам, гэтаксама як шаптухам і ведзьмакам, нельга прызначаць цану аплаты за сваю дапамогу. Чалавек, якому дапамагаюць, мусіць аддзячыць сам, інакш дапамога не падзейнічае, а ягоны памагаты можа пазбавіцца здольнасці дапамагаць. Нельга прадаваць тое, што табе не належыць, а перайшло ад дзядоў ці дадзена ў карыстанне звыш. Нельга эфектыўна рабіць дабро, дбаючы пра ўзнагароду.

Веда зельнікаў шматузроўневая, як калодзеж з трайным дном. Толькі часткова яна эмпірычная, перадаваная вусна праз пакаленні, а апошнім часам нават спраўджаная навукова. Ніжні яе ўзровень схаваны ў глыбінях калектыўнай рэфлектыўнай памяці, там, дзе яшчэ няма чалавека ўвогуле. Паміж імі інтуіцыя, магія і чарадзейства, для надзейнасці падмацаваныя элементамі хрысціянства дзвюх старэйшых канфесій, праваслаўнай і каталіцкай.

Шмат гадоў таму, на праваслаўнага Яна, я ішоў ад Траецкага прадмесця ў бок плошчы Свабоды. На схіле Верхняга горада, там, дзе цяпер безліч гранітных лесвіц з балясінамі, яшчэ было стаяла некалькі камяніц, а ад Нямігі да Кафедральнага сабора падымалася шырокая брукаваная сцежка – рэшткі колішняй Казмадзям’янскай вуліцы. Паабапал сцежкі стаялі бабулькі з кошыкамі, поўнымі пахучых зёлак: святаянніку, багуну, мяты, палыну, чабору.

Зёлкі, пасвенчаныя на Яна, набываюць дадатковую гаючую моц, а збіраць зёлкі (тыя, што ўжо надаюцца для збору) найлепей у дзень папярэдні, бо пазней, у Купальскую ноч, іх моц забіраюць вядзьмаркі. Усё лагічна і проста: у момант летняга сонцастаяння, на піку прыроднай актыўнасці, і зельніцы, і вядзьмаркі, кожныя ў свой спосаб, назапашваюць адну і тую ж “тонкую матэрыю“, якая ў добрых руках гоіць, дае сілы і надзею, а ў кепскіх множыць зло ў розных яго абліччах.

Зёлкі могуць і лекаваць, і труціць; спадарожная ім раса, важны элемент народнай міфалогіі і медыцыны, таксама можа быць і гаючай, і шкоднай, калі яе сапсавалі злыя чараўнікі ці вядзьмаркі. Яшчэ больш амбівалентных уласцівасцей у раслін казачных: жабер-травы, разрыў-травы, папараць-кветкі. Кантакт з імі – гэта заўсёды выпрабаванне: яны могуць зрабіць чалавека шчаслівым, даць яму надзвычайныя здольнасці, а могуць загубіць, звесці са свету.

Цывілізацыя спрасціла нашае бачанне свету і патлумачыла яго ў спосаб навуковы. Свет навокал зрабіўся больш бяспечны і зразумелы, але таямніцы чалавеку па-ранейшаму патрэбныя. Яшчэ болей нам патрэбныя надзея і вера ў цуд – на штодзень і ў цяжкую хвіліну асабліва. Купалле – свята, якое вяртае нас у той стан, калі ўсе мы былі яшчэ дзецьмі. На Купалле мы, як некалі нашыя продкі, зноў далучаемся да колазвароту прыроды, робімся яе часткай, адчуваем подых яе ўсюдыіснай энергіі.

Мы дакранаемся да камянёў, скачам праз агонь, уваходзім у ваду, глядзім на неба і зоры, чакаем світанку. У нашым падарожжы да таямнічых вытокаў нам спадарожнічаюць зёлкі, кветкі і травы. Мы ідзем па расе.

Строй

Ёсць у нас выдатнае слова “строй”. Так называецца функцыянальна і стылістычна завершаны традыцыйны комплекс адзення. Звыклы да шматмоўя беларус вычытае ў гэтым слове не толькі ягоны змест, але і шэраг схаваных сэнсаў. Ён прыгадае расійскія словы строй – адмысловы парадак размяшчэння, стройка – будоўля, а таксама слова настройваць – напрыклад, музычны інструмент. Старапольскае strój – прылада, інструмент – ён наўрад ці прыгадае, але ёсць і такое.

Урэшце, ёсць этымалагічны слоўнік, які патлумачыць, што слова “строй” паходзіць ад праславянскага strojь – стан упарадкаванасці, гатоўнасці да ўжытку, якое, у сваю чаргу, утрымлівае праіндаеўрапейскі корань (s)ter – распасціраць, наслойваць, дапасоўваць. Пашанцавала нам з гэтым словам – яно таксама шматслойнае, падобнае да спосабу формаўтварэння таго, што яно азначае.

Строй не ўзнікае выпадкова. Слой за слоем, год за годам ён як бы сам выбудоўваецца паводле правілаў архітэктонікі і кампазіцыі, складаецца ў спосаб, які найлепей адпавядае асаблівасцям матэрыялу, а ягоныя элементы дапасоўваюцца адзін да аднаго, утвараючы адзіны стыль, заўсёды функцыянальны. Традыцыйны строй – гэта канон, адмысловы парадак, які, у сваю чаргу, ёсць неад’емным элементам той культуры, той прасторы і таго парадку, у якім ён нараджаецца і працяглы час функцыянуе.

Строй назапашвае і візуалізуе калектыўнае ўяўленне пра прыгожае, адлюстроўвае светапогляд той групы, якая яго спарадзіла і выкарыстоўвае. Ён – маркёр ідэнтычнасці, а ў пэўных выпадках – сцяг, сімвал гэтай ідэнтычнасці. Менавіта такую ролю адыгрываў традыцыйны шляхецкі (сармацкі) строй у другой палове XVIII стагоддзя падчас зацяжнога канфлікту дзвюх розных светапоглядных мадэляў развіцця шляхецкай рэспублікі, спрэчкі так званых сарматаў і касмапалітаў.

Канкурэнцыя гэтых мадэляў адбывалася на трагічным тле крызісу ўлады і паслаблення дзеяздольнасці дзяржавы падчас яе падзелаў і ў выніку страты самой дзяржаўнасці. Сарматызм і касмапалітызм не былі рухамі палітычнымі, яны ўвогуле не былі аформленыя ў якія-кольвек арганізацыйныя структуры, але іх супрацьстаянне яшчэ болей ускладняла і без таго няпростую палітычную сітуацыю, прыўносячы ірацыянальныя матывацыі і даводзячы яе да абсурду.

Тагачасны касмапаліт – гэта прыхільнік французскай культурнай мадэлі часоў Асветніцтва і, што важна, у асноўнай сваёй масе прыхільнік некрытычны. Механічнае пазычанне замест пераасэнсавання, адаптацыі і сінтэзу справакавала канфлікт са звычаёвымі нормамі і выклікала спантанную рэакцыю адмаўлення. Сармат (гэтаксама некрытычна) адмаўляў любыя рэформы і змены, услаўляючы годную прастату, старасвеччыну і набожнасць.

Канфлікт светапоглядаў, неаформлены як след палітычна, праявіўся ў супрацьстаянні стыляў. На соймах касмапаліты красаваліся ў парыках, карунках і панталонах, сарматы ж горда неслі на сваіх тулавах традыцыйны шляхецкі строй – кунтуш, падперазаны адмысловым пасам жупан і іншыя старасвецкія гаджэты. Першыя цураліся грубай шляхецкай культуры і ўсё часцей пазіцыянаваліся як арыстакратыя, другія па-ранейшаму ганарыліся сваёй шляхетнасцю.

Мода і стыль – магутная зброя. Колькасць паслоў у сармацкіх строях паступова меншала, а тых, хто ў карунках, рабілася ўсё болей. 23 лістапада 1793 года на апошнім сойме ўжо дэ-факта няіснай краіны апошнім паслом, апранутым у традыцыйны строй, быў Караль Станіслаў Радзівіл, наш Пане Каханку, негалосны франтмэн сарматаў. Увогуле сарматызм быў найбольш распаўсюджаны менавіта тут, на Літве, і менавіта тут найдаўжэй захоўвалася жывая шляхецкая (сармацкая) традыцыя – побытавая і светапоглядная.

Яе стыль і змест аказаліся наноў запатрабаванымі ў эпоху рамантызму, у пачатку ХІХ стагоддзя, у якасці матрыцы польскай нацыянальнай мадэлі, па сваёй сутнасці не столькі этнічнай, як звычаёвай, абапертай на светапоглядныя шляхецкія каштоўнасці і гістарычную еднасць. На той час традыцыйны сармацкі строй ужо адышоў у гісторыю, аднак паасобныя ягоныя элементы яшчэ доўга выкарыстоўваліся спадкаемцамі як сімвалы патрыятызму і рэзістэнцыі.

У адказ расійскія ўлады забаранялі такія “асабліва небяспечныя” элементы адзення, нават закрывалі мануфактуры па іх вырабе, як гэта было са славутай персіярняй у Слуцку. Традыцыйнаму народнаму строю ў гэтым сэнсе пашанцавала болей: за царамі яго не забаранялі. З іншага боку, ніхто ім асабліва не цікавіўся, не вывучаў, не апісваў, не фіксаваў. Традыцыйны сялянскі строй існаваў сам па сабе, амаль не змяняючыся, ажно да канца ХІХ стагоддзя.

Беларускі народны строй ніколі не быў чымсьці аднародным – у розных кутках Беларусі паўставала свая адметная, унікальная канцэпцыя, свой уласны стыль. Кожны рэгіянальны строй – стылістычна завершаны твор ужытковага мастацтва, помнік матэрыяльнай культуры і адначасова ключ да нашых глыбінных культурніцкіх кодаў, да нашага калектыўнага “я”. Разнастайнасць узбагачае культуру, робіць яе вобраз больш складаным, а яе саму – пластычнай і жыццяздольнай .

З іншага боку, мажліва, з прычыны гэтай самай шматаблічнасці народны строй не зрабіўся такім універсальным маркёрам, якім стаў у свой час строй шляхецкі. На жаль, наша матэрыяльная культура і – шырэй – нацыянальны стыль у пачатку паўстання беларускай нацыянальнай мадэлі былі не надта запатрабаваныя. Упершыню выраз “беларускі стыль” з’явіўся на старонках “Нашай Нівы” ў 1908 годзе. Галоўным і ці не адзіным стыльмэйкерам беларушчыны быў Вацлаў Ластоўскі. Нават не стыльмэйкерам, а яшчэ толькі ідэолагам стылю. Тыя, хто маглі б заняцца яго непасрэдным фармаваннем, – Рушчыц, Булгак, Дыбоўскі – абралі польскую саматоеснасць.

Беларуская культура, паводле запачаткаванай традыцыі, перадусім атаясамліваецца з мовай. І хаця патрэба ў беларускім стылі і яго візуалізацыі існавала ад самага пачатку, упершыню ён набыў пазнавальнае і завершанае аблічча толькі на пачатку 70-х гадоў мінулага стагоддзя. Менавіта тады беларускі стыль скінуў лапці і паўстаў ва ўласным абліччы. Дзякуючы кнігам Караткевіча, дзейнасці этнографаў і фалькларыстаў, каласальнай працы Міхася Раманюка, намаганням мастакоў-графікаў – перадусім у кніжнай ілюстрацыі.

Даводзілася чуць, што наробак Раманюка быў зроблены не зусім навукова. Не бяруся меркаваць, але нават калі гэта так, ён усё адно стварыў цуд – нанова адкрыў для шырокай грамадскасці Беларусь ва ўсёй разнастайнасці, з мноствам рэгіянальных стыляў, якія спляліся ў адно цэлае. Пасля альбома Раманюка паўсталі новыя, больш і менш навуковыя даследаванні і кнігі.

Веды пра нашу традыцыйную культуру робяцца больш сістэмнымі, поўнымі і даступнымі. Яны нам патрэбныя не толькі дзеля таго, каб умець адрозніць сваё ад чужога. Яны нам патрэбныя, каб угледзець, вычытаць і адчуць той унутраны парадак, той лад, які ў гэтых строях закладзены. Каб лепей зразумець саміх сябе.

Парк

У 1805 годзе ва Вроцлаве выйшла ілюстраваная кніга “Розныя думкі пра спосабы закладання паркаў” аўтарства Ізабэлы Чартарыйскай з роду Флемінгаў, якая на момант выхаду кнігі ўжо размяняла шосты дзясятак. Неўзабаве кніга зрабілася культавай у Польшчы і Літве, а сама аўтарка – сапраўдным гуру паркавага мастацтва. Дзяцінства Ізабэлы прайшло ў маёнтку Воўчын каля Берасця, тым самым, дзе пазней у фамільнай капліцы быў перапахаваны Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, апошні кароль Рэчы Паспалітае, далёкі сваяк і адначасна каханак Чартарыйскай. Яркая прадстаўніца свайго часу, яна пражыла ў шлюбе з князем Адамам Казімірам Чартарыйскім усё жыццё, маючы з ягонай згоды тузін раманаў і пяцёра дзяцей – усе ад розных каханкаў. Сярод арыстакратыі часоў Асветніцтва такія паводзіны лічыліся нормай, але нават для свайго часу Ізабэла яўна перагінала, што не замінала ёй паспяхова займацца палітыкай і мецэнацтвам.

Ізабэла Чартарыйская напісала сапраўды добрую кнігу, своеасаблівы эстэтычны маніфест. Шмат якія з яе думак актуальныя і цяпер і маглі б быць выдатным “лікбезам” для тых, хто займаецца праектаваннем паркаў і ландшафтным дызайнам сёння. Вось, напрыклад, такое: “Хто мае кавалак зямлі, любіць яе і на ёй жыве, хто хоча закласці парк, уладкаваць месца, у якім будзе бавіць сваё жыццё, павінен глядзець на гэтае месца як на сябра: спачатку пазнаёміцца з найдрабнейшымі асаблівасцямі, прывязацца да яго, прадумаць, як будзе яно выкарыстоўвацца ў розны час і ў розную пару, хаваць хібы, паказваць вартасці, ніколі не пакідаць, заўсёды дапамагаць і, нарэшце, ісці следам за найпрасцейшым густам, то-бок за прыродай”. Як на густ сённяшні, то стыль кнігі можа падацца занадта сентыментальным, але хапае там і слушных думак на заяўленую тэму, і паэтыкі, і праяваў рацыянальнага патрыятызму.

Чаму я ўвогуле пішу пра парк? Бо парк – такая ж неад’емная частка беларускай культурнай традыцыі, як, напрыклад, слуцкі пас альбо Віленскае барока. Беларусь магла б называцца краінай паркаў, іх у нас захавалася шмат, калі б не іхны цяперашні занядбаны стан. Прысядзібным паркам пашанцавала болей, чым будынкам, – іх не палілі, не рабавалі, не вывозілі за мяжу і да нядаўняга часу не высякалі без асаблівай неабходнасці. Пакінутыя без нагляду і апекі, паркі ў большасці проста здзічэлі.

Між тым кожны парк – гэта вынік вялізнай працы, а грошай каштуе болей, чым будоўля дому ці якога палацыка. І гэта пры тым, што паркі ніколі не былі чымсьці аж так неабходным для нармальнай жыццядзейнасці. Парк – гэта наступны, больш высокі ўзровень дабрабыту, узровень, калі эстэтычны фактар пачынае быць адзнакай якасці жыцця. Гэта якраз той прыклад, калі культура сапраўды паляпшае жыццё, інспіруючы паўстанне новых вартасцей і рэалізуючы гэтыя вартасці ў рэальным жыцці і прасторы.

У сярэднявечнай Еўропе першымі месцамі, дзе з дапамогай раслін ствараўся асаблівы прасторавы і эстэтычны лад, былі кляштары. Схаваны ад старонняга вока за мурамі манастырскі сад, найчасцей з ружаў, – гэта, як бы мы сказалі сёння, канцэптуальны твор, інсталяцыя ідэальнага, праекцыя райскага саду на зямлі. У часы Рэнесансу, разам з пераацэнкай ролі чалавека, вартасцей і сэнсаў ягонага зямнога жыцця, у Італіі з’яўляюцца першыя ад часоў антычнасці свецкія сады з кветкамі і дэкаратыўнымі дрэвамі, сады без нейкай утылітарнай функцыі, а “проста так”, бо прыгожа. Ужо пры канцы ХVІ стагоддзя першыя сады на італьянскі манер з’яўляюцца на землях Вялікага Княства (Мір, Іўе, Радзівілімонты) і неўзабаве распаўсюджваюцца па ўсёй краіне. Ад пачатку ХVІІ стагоддзя так званы “сад влоскі” робіцца абавязковым атрыбутам шляхецкага маёнтка і неад’емным элементам сармацкай культуры.

“Влоскім садам” у нашай шляхты называліся любыя дэкаратыўныя пасадкі, часам надта далёкія ад італьянскага канона. Разам з тым, былі і сапраўдныя шэдэўры паркавага мастацтва, як, напрыклад, створаныя Мікалаем Радзівілам Сіроткам адразу па вяртанні з Італіі паркі ў Міры і Нясвіжы (Альба). Сады і паркі Вялікага Княства праектаваліся як уласнымі спецыялістамі, так і запрошанымі замежнымі архітэктарамі. У тагачаснай Заходняй Еўропе парк быў тым палігонам, дзе выпрабоўваліся і ўвасабляліся найноўшыя ідэі і ідэалы – эстэтычныя, светапоглядныя, грамадска-палітычныя. Паркавае мастацтва як мастацтва сінтэтычнае ішло поруч з іншымі відамі мастацтваў, спалучала і развівала ідэі, прыёмы, вобразы, а часам іх апярэджвала.

Да прыкладу, з’яўленне французскага рэгулярнага парку з “падпарадкаванай” прыродай, геаметрыяй і адкрытымі перспектывамі было абумоўленае ідэямі абсалютызму і падрыхтавала пляцоўку для класіцызму ў архітэктуры. Эпоха Асветніцтва спарадзіла захапленне ідыліяй у простым вясковым стылі (прыгадайма Альбу). Канцэпцыя англійскага парку ішла далей і ўзводзіла натуральную, прыродную прыгажосць у ранг эстэтычнай каштоўнасці. Гэткая гнуткасць і адаптабельнасць, прасцейшы ў параўнанні з рэгулярным паркам нагляд забяспечылі англійскаму парку шырокую папулярнасць. Рэч Паспалітая, у тым ліку Літва, не была выключэннем. Краіна кроілася суседзямі на часткі, а арыстакратыя закладала паркі, каб аддавацца там меланхоліі і ўсаматненню, як таго патрабавала эстэтыка рамантызму.

Kароль Станіслаў Аўгуст закладаў парк у Лазенках, распрацоўваў і “прабіваў” дзяржаўныя рэформы, адначасна лавіруючы паміж апазіцыяй і рулямі кацярынаўскіх гармат. Уся эпоха Асветніцтва была супярэчлівай, і праз гэтую супярэчлівасць яна выглядае яшчэ болей трагічнай: выкшталцонай і разбэшчанай, рацыянальнай і сентыментальнай, свабодалюбівай і самаўладнай, інфантыльнай і гераічнай. Потым былі паўстанні і паразы. Арыстакратыя пазбаўлялася паркаў і палацаў, шляхта – правоў, героі гінулі, кабеты насілі жалобу. Падчас паўстання 1831 года ўжо аўдавелая Ізабэла Чартарыйская вымушаная была пакінуць свае каханыя Пулавы назаўсёды. Пасля паразы паўстання ўся яе маёмасць была канфіскаваная царскім урадам.

Ізабэла Чартарыйская была не адзінай кабетай у Рэчы Паспалітай, якая паспяхова рэалізавалася ў садова-паркавым мастацтве. Паркі блізу сталіцы мелі швагерка Чартарыйскай Ізабэла Любамірская (Макотаў) і прыяцелька Алена Радзівіл (Аркадыя). Тут, на Літве, гэта былі Аляксандра фон Хельдэшэйм з Тызенгаўзаў (Дабраўлянскі парк) і майстра паркавай справы Марыя Дарота Радзівіл з Кастэлянаў (паркі ў Нясвіжы, Манькавічах, Радзівілімонтах). Кніга пра паркавае мастацтва Чартарыйскай таксама была не адзінай, яшчэ адна – аўтарства Магдалены Морскай, выдадзеная ў Вене ў 1836 годзе. Магдалена таксама заклала вялікі парк у Зарэччы на Галіцыі, пажыўшы перад гэтым у Пулавах Чартарыйскай, прыхільніцай якой яна была. Кніга Магдалены Морскай досыць нудная і, папраўдзе кажучы, безгустоўная.

Каб лепей зразумець тое, пра што піша Чартарыйская, варта паехаць і паглядзець славутыя еўрапейскія паркі ці хаця б паркі варшаўскія, тыя самыя, дзе апошняя бавіла час з сябрамі ці, наадварот, аддавалася ўсаматненню. Яны любоўна і рупліва дагледжаныя, іх шмат, і ў гэтых парках сапраўды разумееш, што гэта – мастацтва. А пабачыўшы па вяртанні нашыя мінскія матрошкі, клумбы з фарбаваных апілак, зубрыкаў і іншы трэш айчынных азеляніцеляў, варта памятаць пра тое, што тут так было не заўсёды і што ўсё гэта часова. Альбо, скажам так, “у працэсе”. Як напісана яшчэ ў адной добрай кнізе пра садова-паркавае мастацтва, “праца над садам ніколі не бывае завершанай”.

Сцяг

15 чэрвеня року 1219 дацкія біскупы маліліся на гары Таампеа. Яны прасілі Уладара Усявышняга дапамагчы і ўратаваць дацкае войска, якое з апошняе моцы стрымлівала наступ эстаў. Бог пачуў малітвы, і проста з нябёсаў да ног дацкага караля зляцеў вялікі кавалак чырвонага палатна з белым крыжам пасярэдзіне. Пабачыўшы боскі знак, дацкія рыцары перайшлі ў наступ і разбілі войска эстаў. Так нарадзіўся Dannebrog, дацкі сцяг, найстарэйшы дзяржаўны сцяг на свеце з усіх, што існуюць сёння.

Караля данаў звалі Вальдэмар Другі Пераможны. Ён быў сынам караля Вальдэмара Першага і Сафіі Менскай, дачкі менскага князя Валадара Глебавіча і Рыксы Баляславаўны. Даны (і мы) былі на той час хрысціянамі, эсты – яшчэ не. Даны гвалтам хацелі ашчаслівіць эстаў – даць ім “ісцінную” веру, абараніць купцоў-хрысціянаў і заадно прысабечыць эстонскія землі. У іх гэта атрымалася. З тае пары мінула восем стагоддзяў, эсты прынялі хрост і здабылі незалежнасць, чырвоны сцяг з белым крыжам дагэтуль лунае над Даніяй, а захопы чужых земляў усё радзей, але здараюцца.

Датчане любяць свой сцяг: яго можна ўбачыць на прыватных падворках і на будынках дзяржаўных устаноў, на афіцыйных мерапрыемствах і падчас хатніх імпрэзаў, у выглядзе святочных гірляндаў і легкадумных сцяжкоў для канапак, на лагатыпах і фірмовых знаках сур’ёзных фірмаў. Датчане шануюць свой сцяг: правілы яго выкарыстання зафіксаваныя спецыяльным дакументам. Дацкі дзяржаўны сцяг абаронены законам, і яго знявага цягне за сабой крымінальную адказнасць. Увогуле датчане называюць свой сцяг не дзяржаўным, а нацыянальным – так, як прынята ва ўсім свеце. Бо гэта народ (нацыя) стварае дзяржаву, а не наадварот.

Дацкі сцяг мае уласнае імя – Данэброк, якое даслоўна перакладаецца як “дацкая тканіна”, але мае яшчэ адно, ачалавечанае, так бы мовіць, значэнне – “датчанін”. Такі самы-найсамы дацкі датчанін, які ёсць адначасна ўсімі іншымі, уключна з тымі, хто быў, і тымі, хто будзе. Таму здзек са сцяга азначае здзек з дзядоў, матак і татаў, жонак, мужоў, дзяцей і кожнага чальца супольнасці персанальна. А таксама з усяго таго, што ўвасабляе краіну, культуру, гісторыю. Гэта тычыцца любога нацыянальнага сцяга, не толькі дацкага. Але менавіта ў выпадку Данэброка гісторыя паўстання і механізм персаніфікацыі найбольш чытэльна тлумачаць сутнасць сцяга як культурніцкага феномена.

Я наўмысна пазбягаю называць гісторыю нараджэння Данэброка легендай, бо лічу, што так яно і адбываецца насамрэч: сцяг даруецца нам звыш: ці то з неба, ці проста з паветра. Паўстанне сцяга – гэта матэрыялізацыя ўпадабанняў, настрояў, мараў супольнасці, якія, у сваю чаргу, вынікаюць з гістарычнага досведу, каштоўнасцей і традыцыі. Толькі той, хто ёсць часткай гэтай супольнасці, думае і дзейнічае ў межах яе культурнай прасторы, можа стаць нават не “стваральнікам” нацыянальнага сцяга, а яго “сустваральнікам”, “рэтранслятарам”, “правадніком”.

Сустваральнікам нашага сцяга стаўся архітэктар, паэт, грамадскі дзеяч Клаўдзій Дуж-Душэўскі. Гэта ён зрабіў накід бел-чырвона-белага, задаў ягоную каларыстыку, прапорцыі і шырыню стужак, фактычна падсумоўваючы і зводзячы ў адно ўсё тое, што назапасілі наш геральдычны чын, літургічная традыцыя і народнае мастацтва. Чырвань на белым тчэцца, не абрываецца ад часоў дахрысціянскіх, праз Сярэднявечча, Рэнесанс, барока і рамантызм, чырвонай стужкай перацякае з ручніка на харугву, з харугвы на тарчу, штандар, сцяг.

Наш сцяг падаецца мне адным з самых прыгожых у свеце. Я разумею, што не магу быць староннім і незаангажаваным, але менавіта такое спалучэнне колераў аб’ектыўна пасуе для акцэнтацыі аб’екта з пункту гледжання оптыкі, псіхалогіі і фізіялогіі зроку. Узнікае такі аптычны эфект, быццам наш сцяг сам выпраменьвае святло. Ён урачысты, пазітыўны, вітальны. Чырвоны і белы – колеры Хрыстовы, таму гэта боль і пакута, перамога над смерцю і Любоў. Аднак не толькі і не столькі эстэтычнымі катэгорыямі вымяраецца вартасць сцяга, перадусім яна вымяраецца нашымі перамогамі і годнымі ўчынкамі, вымяраецца нашым мінулым і той будучыняй, якую мы ствараем цяпер.

Кожнае асобнае палотнішча сцяга – такое ж каштоўнае, як і ўсе астатнія, нягледзячы на памер і якасць тканіны. Кожнае палотнішча – рэч у сабе, цэласць і фрагмент адначасова, кожны з нас паасобку і ўсе мы разам. Сцяг – гэта не проста сімвал у сучасным разуменні гэтага слова. Сцяг – гэта рэлікт так званага сімвалічнага мыслення, калі сімвал і тое, што гэты сімвал азначае, успрымаюцца як рэчы амаль ідэнтычныя, калі сімвал не толькі нешта азначае, але сам ёсць увасабленнем у даступнай форме гэтага “нешта”, чагосьці недасяжнага.

Сцяг – гэта мы, наша зямля, гісторыя, культура, мова, якая, дарэчы, таксама ёсць сімвалам, а не толькі сродкам зносінаў, і кожнае яе слова – гэта таксама сімвал. Захоп сцяга і замена яго сваім – першае, што робіць заваёўнік. Данам у сечы пад Таампеа пашанцавала: сцяг мелі толькі яны. На шмат стагоддзяў эсты сталі паняволеным народам, і толькі ў канцы ХІХ стагоддзя ў іх з’явіўся свой нацыянальны сцяг, а потым і ўласная дзяржаўнасць. Датчане даўно перасталі пашыраць сваю прастору коштам чужых тэрыторый, зразумеўшы, што інтэнсіўны шлях развіцця дае больш плёну, чым экспансія, а супрацоўніцтва і сінтэз культур больш эфектыўныя, чым агрэсія.

Падобна на тое, што эстонцы гэта ведалі раней за датчанаў, бо да нашага часу захавалі і шануюць тое месца, дзе з Божае ласкі даны атрымалі свой сцяг. Там ляжыць памятны камень, растуць старыя дрэвы, а ўсё разам называецца садам Дацкага караля. Сад знаходзіцца за мурамі Талінскага Вышгарада, у канцы вуліцы Кароткая нага. Штогод 15 чэрвеня там святкуецца дзень народзінаў Данэброка – сцяга, які спусціўся проста з нябёсаў у рукі Вальдэмара Другога Пераможнага, сына Вальдэмара Першага і Сафіі Менскай.

Птушкі

Сёлета вельмі рана, на Радаўніцу, заспяваў салавей. Уначы, аднекуль з вясновай напаўпразрыстай цемры, нечакана голасна зацёхкала і адбілася рэхам на фасадах шматпавярховых панэлек. Не скажу, што салаўёў на маім Паўднёвым Захадзе аж так багата, але яны ёсць. Раней іх было болей, пачуць іх можна было часцей, а ў даліне ракі Мышкі быў сапраўдны салаўіны рай. Там, у вільготным начным паветры, іхныя галасы гучалі аб’ёмна, амаль адчувальныя на дотык, быццам з імі папрацаваў геніяльны гукач ці саўндпрадзюсар. Салаўіныя спевы накладаліся адно на другое, множыліся рэхам і яго адбіткамі, спляталіся ў складаны музычны твор.

Птушыныя спевы – гэта тое, што можна слухаць бясконца. Гэта тая музыка, якая ніколі не надакучвае і заўсёды дарэчы. Яна не дамінуе, не вядзе, не кліча, не выціскае слязу, не весяліць, яна – голас сусвету, адна з ягоных светлых праяваў, выказаная мовай гукаў. Пад птушыныя спевы добра прачынацца і пачынаць дзень, добра весці сцішаныя вечаровыя размовы і засынаць, добра ісці лясной сцежкай, плыць па рацэ і проста жыць. А паміраць не хочацца. Як на вайне, калі ў хвіліну раптоўнай цішы пачынае спяваць птушка, і яе голас – гэта адзін з нешматлікіх знакаў жыцця на прасторах смерці. Знак боскі, нябёсны.

Нездарма ў нашай міфапаэтычнай творчасці птушкі выконвалі ролю пасярэднікаў паміж гэтым светам і выраем, той прасторай, дзе жывуць «дзяды» – нашыя памерлыя продкі. Да птушак звяртаюцца, каб перадаць памерлым сімвалічнае пасланне жывых, запэўніць у тым, што іх памятаюць і шануюць. Саміх птушак у нас таксама шануюць і любяць. Не ўсіх, але збольшага. Птушак, нават “нелюбімых”, нельга забіваць без патрэбы, нельга нішчыць гнёзды, яйкі, птушанят. Буслам мы дапамагаем зрабіць буслянку, кладучы кола, для шпакоў ставім шпакоўні. Гэта той выпадак, калі можна казаць пра супадзенне нашага калектыўнага падсвядомага з нашым актуальным калектыўным свядомым.

Напрыклад, шпакоўня – добрая старая традыцыя, адна з прыкметаў вясны, агульназразумелы міжкультурны сімвал. У еўрапейскіх супермаркетах іх прадаюць напрадвесні, звычайна выстаўляючы адразу на ўваходзе. Вы заходзіце з зімовае яшчэ вуліцы, а там адразу з парога сігналізуюць: хутка вясна! Купіўшы шпакоўню, вы вясну набліжаеце. Мы яе набліжалі, майструючы шпакоўні на ўроках працы. Прадукт атрымліваўся каструбаваты, са шчылінамі, але трывалы – самым цікавым у працэсе вытворчасці было забіванне цвікоў, і мы іх не шкадавалі. А потым кожны нёс ўласнай работы шпакоўню дахаты, уздымаючы яе высока над галавой, як штандар.

Апошнім часам шпакоўні ўпадабалі мастакі. Не ў тым сэнсе, каб там жыць, канешне, а як аб’ект творчых інтэрпрэтацый. Гэта цалкам зразумела, бо фактычна шпакоўня – гэта ўжо гатовы твор, з чытэльнай формай, зразумелым зместам і хвастом сімвалічных сэнсаў. Шпакоўні, нават без дотыку творцы, выглядаюць як творы сучаснага мастацтва. Пры ўдзеле ж мастака яны ператвараюцца то ў метафізічныя паветраныя замкі, як у Артура Клінава, то ў сацыяльна-палітычную сатыру, як у Алеся Пушкіна. Альбо чарговы раз нагадваюць пра смерць і жыццё, як у праекце ўкраінскага мастака Міраслава Вайды, які з мноства звычайных шпакоўняў склаў вялікі мемарыяльны крыж – на маю думку, найлепшы помнік Нябеснай сотні.

“Вольныя, як птушкі, няшчасныя, як людзі”, – сказала не так даўно адна мая сяброўка. Фраза спадабалася, і я яе запомніў. А да чаго яна была, я забыўся. Як шмат якія з эфектных фразаў, яна парадаксальная і спрэчная, але аспрэчваць эфектныя фразы гэтак жа недарэчна, як спрачацца з паэтамі. З паэтамі не спрачаюцца, паэтаў прымаюць цалкам альбо не прымаюць зусім, у скрайнім выпадку іх словы інтэрпрэтуюць. У дадзеным выпадку я цалкам згодны з другой часткай фразы, бо сапраўды, толькі людзі бываюць нешчаслівымі. Зрэшты, я і з першай часткай згодны таксама, але хацеў бы яе інтэрпрэтаваць.

Птушкі вольныя перамяшчацца ў прасторы, апроч зямлі ім дадзенае неба. Пералётныя птушкі пралятаюць тысячы кіламетраў туды і тысячы назад. Ім так наканавана, яны, у адрозненне ад чалавека, не маюць свабоды выбару. Людзі часцяком застаюцца там, дзе цяплей, птушкі – ніколі. Шмат з іх гіне падчас гэтых пералётаў, але кожнага разу яны вяртаюцца туды, дзе іх гняздоўе, каб выгадаваць наступнае пакаленне і тым самым давесці элементарную ісціну, сфармуляваную для нас усіх яшчэ Скарынам: трэба ведаць гнёзды (і норы, і ямы) свае.

Хаця б таму нашыя птушкі вартыя тых сімпатый, а нават пашаны, якія стагоддзямі фармавала традыцыя і якія ў нашай калектыўнай свядомасці, спадзяюся, яшчэ прысутнічаюць. Апроч гэтай сімвалічнай ролі ёсць, безумоўна, і цэлы шэраг іншых прычынаў – экалагічных, псіхалагічных, эстэтычных. Кожны від, кожная асобная птушка – гэта неад’емная частка цэлага, звяно ў ланцугу, перліна ў каралях, гэта крохкі цуд, гарманічны і дасканалы. Нават іхныя назвы гучаць як паэзія…

P.S. Нядаўна ў нашае вакно заляцеў малы перапалоханы кажан. Але кажан не птушка, кажан – звер!

12 сакавакі пачалася кампанія ў падтрымку новага выдання кнігі выбітнага мастака, дызайнера і паэта Міхала Анемпадыстава “Колер Беларусі”.

Падтрымаць кампанію і перадзамовіць кнігу можна на платформе Ulej.by

____________________________________________________

Тэкст быў падрыхтаваны для рубрыкі “Простыя рэчы” кампаніі “Будзьма беларусамі!” (budzma.by). Выбраныя эсэ.

Публікуецца паводле: «Код прысутнасці: анталогія беларускага мыслення 2000-2015» (Логвінаў, 2016), с. 162-171.

Кнігу  “Код прысутнасці:  анталогія беларускага мыслення 2000-2015″ можна набыць у Акадэмкнізе і Кнігарні Логвінаў.

____________________________________________________

Міхал Анемпадыстаў – дызайнер, графік, фатограф, паэт, перакладчык і публіцыст.

Нарадзіўся у 1964 у Мінску. У 1983 годзе скончыў Мінскую мастацкую вучэльню імя Глебава па спецыяльнасці «мастак-афарміцель». Сфера інтарэсаў: дызайн як спосаб мыслення і інструмент «паляпшэння свету», гісторыя беларускай культуры. Адзін са стваральнікаў беларускай рок-паэзіі 90-х. Аўтар ідэі і тэкстаў (апроч двух народных) культавага музычнага праекта «Народны альбом». Песні на вершы Міхала Анемпадыстава выконваюцца гуртамі «Новае Неба», «N.R.M.», «IQ48». Аўтар зборнікаў паэзіі «Атэкстацыі», «Narodny Albom» (п’еса ў сааўтарстве з Лявонам Вольскім) на беларускай і польскай мовах, «Глыбока-глыбока на дне філіжанкі кавы».

У 2006 годзе быў абраны «Чалавекам года» па версіі інтэрнэт-партала «Тузін гітоў». Сябра Рады Саюза Дызайнераў, выкладчык Лятучага ўніверсітэта. Пайшоў з жыцця 24 студзеня 2018 г.

____________________________________________________

Лятучы” рэкамендуе таксама іншыя тэксты “Анталогіі беларускага мыслення 2000-2015”:

Ігар Бабкоў. З архіву эпохі: тры маніфэсты

Уладзімір Фурс. Беларускі праект “сучаснасці”?

Таццяна Шчытцова. Этас удзячнасці (Неўтылітарныя асновы ўніверсітэцкага жыцця)

Міхаіл Баярын. Самабыцьцё

Уладзімір Мацкевіч. Тэхніка

Мікалай Сямёнаў. Дэсаветызацыя: сэнс, стратэгіі, поле дастасавання

Пётра Рудкоўскі. Адкрытае грамадзтва і спосабы яго замыкання

Андрэй Казакевіч. Пра калонію

Сяргей Дубавец. Праект Беларусь

Віталь Сіліцкі. Беларусь: анатомія прэвэнтыўнага аўтарытарызму

Павел Баркоўскі. Постпалітыка па-беларуску: да ўсталявання сэнсу ў палітыцы

Аляксандр Грыцанаў. Што ж такое таталітарызм?

Персоны:
Падзеі:
Тэмы: