“Простыя рэчы” Міхала Анемпадыстава: Крама

У мяне ёсць верш, які пачынаецца словамі “там заўсёды свежы хлеб”. Свежы хлеб быў заўсёды ў хлебнай краме на Чырвонай. Калі дакладней, то ён быў там заўсёды акурат тады, калі мяне па яго выпраўляла бабуля. Яна ведала час, калі быў завоз з хлебзавода, і проста крыху хітравала, ці скажам так “рэжысёрыла”. У выніку рэжысуры, на момант майго з’яўлення ў краме, там сапраўды быў свежы, нават гарачы хлеб, і я шчыра верыў, што так там бывае заўсёды. І нават цяпер, насуперак фактам, мне па ранейшаму хочацца верыць у тое, што ён там сапраўды быў заўсёды свежы. Ну не дарма ж я цягаўся туды праз камароўскія двары, маючы ля дома іншую, бліжэйшую хлебную краму? Не дарма. Бо там заўсёды свежы хлеб.

Крамы – месцы магічныя, асабліва тыя, што апісваюцца ў кніжках, ці малююцца на карцінах, – крамы старызнікаў, букіністаў і чараўнікоў, харчовыя крамы малых галандцаў, дзе сталы завалены сакавітай гароднінай і свежай рыбай, альбо паўзмрочныя “цынамонавыя крамы” Бруна Шульца. За савецкай уладай ўсё было значна прасцей, таямнічых кутоў паменела, гандаль стандартызаваўся. Згодна з правіламі і нарматывамі дзяржаўная махіна складавала, развозіла і прадавала. У самым канцы гэтага шэрагу, тварам адзін да аднаго, стаялі пакупнік і прадавец, ці, як у найноўшай традыцыі бывала найчасцей, – прадавачка, звычайна раздражнёная працай, жыццём і ўсім на белым свеце.

У савецкай краме ўсмешка і эмацыйны кантакт людзей па розныя бакі прылаўка былі па вялікім рахунку не надта патрэбныя, – тое, што было, куплялася і так. Старыя традыцыі прыватнага гандлю, калі кліента ведаюць у твар, помняць яго густы, а самога шануюць, былі знішчаны разам з самім прыватным гандлем. Новыя карпаратыўныя традыцыі, калі прыязнасць і прафесійная ўсмешка на твары гэта частка маркетынгу, і цяпер не надта каб прыжыліся, а тады пра такое ніхто нават не чуў. Замест усяго гэтага былі “Правілы гандлю”. Тым болей прыемнымі былі выключэнні, калі прадавец не адгароджваўся ад пакупніка сваёй абыякава-стомленай агрэсіяй, а так ці інакш, праяўляў адкрытасць і добразычлівасць, напрыклад, у выглядзе паўусмешкі, ці добрага слова.

На той самай Чырвонай, праз дарогу ад хлебнай крамы (цяпер замест яе фірмовая крама Камунаркі) месціцца крама “Нектар”. Ад пачатку 80-х там быў буфет з добрай кавай, розным печывам і кефірам. Гэта было культавае месца, дзе на каву збіралася розная “нефармальная” моладзь, маладыя і не вельмі творцы, і проста “прасунутыя”. Людзей прыходзіла шмат, і ў краме заўсёды стаяла чарга, нават дзве: адна ў касу, другая па каву. Цётачкі, якія рабілі каву, завіхаліся, як тая класічная “Ганна ля печы” і на сантыменты ў іх не было ані часу, ані сілаў, ані словаў. Ва ўсіх, апроч адной, якая была крыху маладзейшая за сваіх каляжанак, крыху старэйшая за нас, і паводзілася досыць стрымана, але з нутранай, прыхаванай усмешкай, якую як не хавай, а яна ўсё адно выпраменьваецца.

Мы звычайна проста віталіся, яна пыталася “як заўсёды падвойную?” і я адказваў “так”. Апошнім разам яна разгаварылася і сказала, што кафетэрый зачыняюць, і што шкада, бо за трыццаць з гакам гадоў гатавання кавы, яна ведае ўсіх сталых наведвальнікаў у твар, і яны ўжо як сябры, ці суседзі, і што цяпер падвойную каву сталыя кліенты заказваюць ўсё радзей, бо ўзрост, і сэрца, і ўсё такое. І як заўсёды, яна пасміхалася сваёй нябачнай усмешкай. А зусім нядаўна кафетэрый сапраўды зачынілі і цяпер там звычайны магазін самаабслугі. Без водару кавы. Мажліва гэта правільна з пункту гледжання арганізацыі гандлю, але свой стыль, дух і шарм крама натуральна згубіла. Пра “пагаварыць” я ўвогуле лепей памаўчу.

Адышло ў гісторыю адно з апошніх месцаў у горадзе, дзе можна было ўзяць добрай кавы ў пластыкавай філіжанцы, каб потым пацягваць напой звонку, седзячы на парэнчах нізкай старой агароджы, і пры гэтым не замарочвацца думкамі пра кандыцыянер і куды паставіць локці. Я не буду пералічваць усе крамы, якія заставаліся нязменнымі апошнія 20-30-40 гадоў, кожная са сваім спецыфічным пахам, публікай і адметным інтэр’ерам. Гэта досыць нудна для тых, хто ў гэтых крамах ніколі не бываў, не хадзіў па самы смачны на свеце хлеб, а пазней, удаючы дарослы голас і твар, не купляў найлепшыя ў свеце недарагое віно і цыгарэты. У кожнага, зразумела, свае хлеб, віно і цыгарэты, але крамы тыя самыя для цэлага пакалення, і часам яны лепш захоўваюць і перадаюць дух часу, чым тое, што мы можам расказаць пра гэты час словамі.

Я не перастаю здзіўляцца, як атрымліваецца захоўваць некранутымі інтэр’еры і экстэр’еры публічнай прасторы ў іншых краінах, там дзе драпежны капіталізм ніколі не здаваўся, – крамы, кавярні, цэлыя комплексы, дзе стагоддзямі не мяняецца нічога ад колераў да дэталяў. І гэта пры тым, што на апгрэйт прасторы ёсць і банальная эканамічная мэтазгоднасць, і рэсурсы з тэхналогіямі, – гэта ж рынак! Прыгадайце, дзе ў Мінску ў публічнай прасторы захаваліся “сталінскія” жырандолі, дзвярныя ручкі, мэбля. А дарэвалюцыйныя? Ну добра, не мэбля, а хаця б кафля на падлозе, ці парэнчы на лесвіцы? Добра, не інтэр’ер, а хаця б назва, профіль і лакацыя? Ну вось, і я таксама з цяжкасцю такія месцы прыгадваю. Яны паміраюць, не паспеўшы састарэць.

Лёгкасць і бяздумнасць, з якой на Беларусі нішчыцца свая гісторыя, у дадзеным выпадку гісторыя найноўшая, матэрыяльная, жывая, нават ужо не здзіўляюць. Часам таргане, крыху пабаліць, і перастане. Мо так і трэба. Мы згубілі ўменне захоўваць даробак і яго назапашваць, тым самым не шануючы сваю працу і сябе саміх. Таму кожнага разу мы нанова адкрываем сваю гісторыю і саматоеснасць, а потым спрачаемся ў трактоўках і ў разуменні таго, кім мы ёсць. Кожнага разу прарастаем праз наносы чужога і будзем прарастаць надалей (гэта мы ўмеем), ажно пакуль не палюбім сваё, ці хаця б не навучымся гэтае “сваё” заўважаць. Гэтае “сваё” не можа быць нейкімі адмысловымі ведамі паасобных людзей, яно не будзе сваім, пакуль не стане калектыўнай каштоўнасцю, не стане тым “што ёсць паміж намі”.

“Тое, што ёсць паміж намі не прадаецца ў краме”. Тое, што ёсць паміж намі ўсімі, таксама нельга купіць, замовіць брэндмэйкерам ці спраектаваць, але можна адчуць і атрымаць задарма, хоць бы і ў краме, альбо дзе-кольвечы, ў любым іншым месцы з аўрай і гісторыяй. Найлепей, калі пры гэтым нашае “штосьці” можна пабачыць, памацаць і пакаштаваць на смак.

Тады значна прасцей дзяліцца гэтым з сябрамі, – тутэйшымі і тымі, што здалёк. Урэшце рэшт, гэтае “штосьці” можна і трэба прадаваць, па кроплі дадаючы ў самыя розныя прадукты і належным чынам упакаваўшы. Гэта праца, дзе патрэбныя прафесіяналізм, густ і веданне кантэксту. Гэта не проста, але цалкам мажліва. Галоўнае, каб потым смакавала нам самім.

 Міхал Анемпадыстаў

Упершыню апублікавана тут: http://budzma.org