Вольга Лабачэўская: Чалавек ўрбанізаваны далучаецца да народнай традыцыі як турыст

Беларускі арнамент, падаецца, паўсюль. Вядомы беларускіх дызайнер Іван Айплатаў выпускае новую калекцыю з сукенкамі ў традыцыйны васілёк, папярэдне параіўшыся пра крыніцы вывучэння ў фэйсбуку. Амерыканскі рэпер захапляецца арнаментаванымі футараламі для мабільных прыладаў. Мінскі маркетолаг аздабляе арнаментам асабісты Golf. Майкі, магніты, татуяванкі, інтэр’еры – выкарыстанне нацыянальных сімвалаў даўно выйшла за межы іх традыцыйнага ўжытку. Даследчыкі назіраюць гэта са змяшанымі пачуццямі – ад жаху да зацікаўленасці. Пра моду на беларускі арнамент мы пагаварылі з доктарам мастацтвазнаўства Вольгай Лабачэўскай.

Аліна Радачынская: Як вы ставіцеся да цяперашняй моды на ўжыванне нацыянальнага ўзору?

Вольга Лабачэўская: Трэнд, які зараз распачаўся, як мне падаецца, мае дзве прычыны. Па-першае, сапраўды ёсць пэўная патрэба ў нацыянальнай сімволіцы. А па-другое, вялікую ролю ў яго фармаванні адыграла журналісцкая супольнасць. Апроч таго мае месца па сутнасці камерцыйнае выкарыстанне грамадскіх запатрабаванняў. Нацыянальны строй набыў вымярэнне прадукта.

Аліна Радачынская: Вы адчуваеце ў гэтым няшчырасць?

Вольга Лабачэўская: Справа не ў шчырасці. Гэта цалкам нармальна, калі маладыя людзі пачынаюць выкарыстоўваць грамадскі попыт, як пэўную нагоду для бізнэсу. Іншая рэч – як асобы, што гуртуюцца вакол прадукта, падыходзяць да традыцыі, сімволікі і строя.

Крыніца – Svaboda.org

Аліна Радачынская: Ці не можам вы разглядаць цяперашнюю моду як новы спосаб выкарыстання традыцыі? Цягам гісторыі, як мы ведаем, яна таксама змянялася.

Вольга Лабачэўская: На Беларусі па існасці да сярэдзіны дваццатага стагоддзя развіваўся традыцыйны строй. На Ўсходнім Палессі яго яшчэ ў 80-я гады можна было сустрэць у жывым асароддзі – яго апраналі на святы, данашывалі ранейшыя строі і вышывалі новыя. Мастацкая сістэма змяняецца, у строі і арнаменце адлюстроўваецца светапогляд чалавека, яго ўспрыманне наваколля, свайго месца ў гэтым сусвеце. Чалавек да першай сусветнай вайны і чалавек пасля другой сусветнай вайны не могуць быць аднолькавымі. Адпаведна і формы мастацкага выяўлення – розныя. Той жа самы механізм, які дзейнічае ўвогуле ў мастацтве, – напрамкі, ідэі, сродкі выразнасці змяняюцца ў адпаведнасці з эпохай.

Калі казаць пра беларусаў, то на канец 19-га- пачатак 20-га стагоддзя, да часу пералому, калі пачынаецца змена ўсёй культурнай парадыгмы і руйнуецца стары свет, беларус жыў у досыць закансерваванай прасторы. Да той пары для беларускага мастацкага канону характэрная бел-чырвона-белая гама. Чорны выкарыстоўваўся толькі ў якасці дадатковага колеру або быў прыкметай ўплыву іншай этнічнай традыцыі. Арнамент быў геаметрычным. Яго мастацка-семантычнае разбурэнне пачынаецца досыць позна, напрыканцы 19-га стагоддзя. Відаць, калі свет стаў іншым, геаметрычны арнамент перастаў быць зразумелым, ён змяняецца на раслінны, традыцыйная бел-чырвоная гама – на паліхрамію. У экспедыцыях я неаднойчы сустракала: заходзіш у хату, вісіць ручнічок з кветачкамі, птушачкамі, каляровы. Пытаешся, ці ёсць ручнікі, якія бабуля, маці ткалі. Ёсць, але жанчына сёння ўжо не павесіць такі рушнік у свята на абраз – “яны не модныя”.

Аліна Радачынская: Ці можна сказаць, што ў народнай культуры адбываецца спрашчэнне традыцыйнага ўзору?

Вольга Лабачэўская: Гэта з нашага пункту гледжання можа падацца спрашчэннем. Напрыклад, жанчыны з Лельчыцкага ці Жыткавіцкага раёнаў на фальклорным фестывалі выступаюць у рознакаляровых спадніцах з атласнымі стужкамі, у вышыванках з кветкамі. Гэта зусім не тое, што ў нашым уяўленні ёсць беларускі касцюм. Але ён ёсць! І гэта творчасць народу, тое, як людзі сябе бачаць сёння.

Чалавек урбанізаваны далучаецца да народнай традыцыі як турыст. Калі ён хоча зразумець, як развівалася народнае мастацтва, вывучае шлях яго развіцця і трансфармавання. Калі не – ён успрымае стэрыятыпныя формы праяваў народнай традыцыі.

На мой погляд, у народнай культуры адбываецца натуральны працэс трансфармацыі, які мы мусім шанаваць і спрабаваць зразумець. У гэтым плане Беларусь унікальная, бо па сутнасці да нашага асу існуе народнае ткацтва, мастацтва сялянскага інтэр’ера. Традыцыйны строй адышоў, але жыве яшчэ строй пасляваеннага часу, пераважна на Палессі. Квітнеюць жаночыя віды народнага мастацтва, якія нясуць на сабе пласт арнаментацыі.

Калі паўстае пытанне вяртання да канцэнтравана беларускага, зразумела, ніхто не абірае каляровыя ўзоры, вышыўку паліхромнай гладдзю, якой буяе сёння сялянскі інтэр’ер. Мы як бы вяртаемся на пачатак, у тую кропку адліку, якую называем этнамастацкім канонам, па сутнасці вяртаемся ў музей. Ці ў куфар. І шукаем там тое, што адпавядае нашаму ўяўленню аб беларускасці.

Крыніца – Студэнцкае этнаграфічнае таварыства

Аліна Радачынская: Чаму ж сённяшнія працэсы папулярызацыі канону не ўпісваюцца ў яго натуральнае развіццё?

Вольга Лабачэўская: У цяперашняй тэндэнцыі заўважнае неглыбокае разуменне асаблівасцяў мастацтва арнамента, яго кампазіцыйных уласцівасцяў. Напрыклад, выйманне з адзінай мастацкай структуры, якую мы называем арнаментам, асобных знакаў і наданне ім новага сэнсу, таго, што хочуць бачыць. Пры гэтым не заўсёды папулярызатарам хапае ведаў і густу.

Але, відаць, такі лёс у нас, бо нават на дзяржаўным сцягу арнамент замест таго, каб быць гарызантальным, пастаўлены вертыкальна. Напэўна, гэта неяк уплывае на свядомасць сучасных дызайнераў, якія пачынаюць рабіць з арнаментам усё, што хочуць.

Аліна Радачынская: Ці гэта першы ўздым цікаўнасці да беларускага арнаменту ў грамадстве?

Вольга Лабачэўская: Тое, што сёння адбываецца, пройдзенае ўжо колькі разоў. Можна пачынаць лічыць з “Нашай Нівы”, потым 20-я гады – Беларускае навуковае таварыства і Інстытут беларускай культуры. Бяром фотаздымкі дзеячоў таго часу і бачым вышыванкі. Гэта быў час, калі беларуская інтэлігенцыя, і што цікава, на Палессі нават і польская па паходжанні, апраналася ў сялянскія строі, кашулі. І вельмі часта выбіралі больш новыя ўзоры з расліннымі кветачкамі, птушачкамі, якія прыйшлі ў народнае мастацтва ў толькі ў 70-80-я гады 19-га стагоддзя, так званыя бракараўскія або мыльныя ўзоры. Гэта досыць позні пласт арнамента, своеасаблівы кангламерат узораў з розных традыцый, пачынаючы ад  птушак абапал дрэва з друкаваных выданняў для тканін часоў італьянскага адраджэння і скончваючы малюнкамі рускіх мастакоў, якія стылізавалі вышываныя ўзоры Рускай Поўначы.

Праз бракараўскія ўзоры ў канцы 19-га стагоддзя змяняецца арнаментальная сістэма ў народных строях і тканінах. Не трэба ткаць, вышываць складаны геаметрычны арнамент, можна вышыць у тэхніцы крыжыка медальён, бардзюр – больш лёгка і прадуктыўна.

Шмат зрабіў для даследвання  і папулярызаі традыцый у 20-я гады ў БССР Інбелкульт. Наступны перыяд – 50-я гады. Народны арнамент тады папулярызавалі і тыражавалі артэлі, у наступнымі фабрыкі мастацкіх вырабаў. Яны выраблялі вышываныя і тканыя сарочкі, мужчынскія кашулі, паясы, гальштукі і іншае.

Аліна Радачынская: Што стала прычынай з’яўлення такіх артэляў і фабрык?

Вольга Лабачэўская: Не было лёгкай прамысловасці і артэлі, а потым фабрыкі выкарыстоўвалі ручную працу, бо яе было шмат і яна была танная. Таксама рабілі шырспажыў, напрыклад, шылі пасцельную бялізну. Была не асэнсаваная яшчэ, але таксама праява цікаўнасці да беларускага нацыянальнага. Скончылася вайна, Беларусь шмат страціла, але ў той жа час стала чальцом ААН. Відаць, тады падвысілася нацыянальная самаацэнка. У 60-я гады з’яўляецца пэўная патрэба ў нацыянальных сувенірах. Гэта было прадэкларавана на дзяржаўным узроўні – фабрыкам мастацкіх вырабаў загадалі распрацаваць нацыянальныя сувеніры.

Аліна Радачынская: Гэта была агульна савецкая з’ява?

Вольга Лабачэўская: Трэнд быў агульны, але ў тым ліку і ў БССР.

Аліна Радачынская: Чым ён быў выкліканы?

Вольга Лабачэўская: Я думаю, што ваеннымі стратамі ды ідэяй адбудавання краіны – будаваўся Мінск, падымалася вёска. На нацыянальным узроўні ідэя беларускасці была акрэсленая, артыкулявана, але, канешне, рэгулявалася.

Аліна Радачынская: Гэта не зусім стасуецца з мэтай пабудовы “савецкага” чалавека.

Вольга Лабачэўская: Так, але пры гэтым ў савецкі час кожнаму народу СССР было афіцыйна дазволена мець пэўныя свае нацыянальныя сімвалы. Напрыклад, былі дэкады беларускага мастацтва і літаратуры да вайны, у 40-м годзе ў Маскве ў якасці ўзораў нацыянальнага мастацтва дэманстраваліся тыя ж слуцкія паясы, якія вывезлі з Нясвіжа. Гэта асобная тэма для даследванняў – дазволеная савецкая беларускасць.

Аліна Радачынская: Ці спрабаваў ужо нехта разабрацца?

Вольга Лабачэўская: Беларусам быў дазволены геаметрычны арнамент, праўда перапрацаваны, і слуцкія паясы. У 53-м годзе выходзіць вялізны альбом “Беларускі народны арнамент”. Прадмову да яго пісаў Міхаіл Кацар. У той час ён быў адным з афіцыйных тэарэтыкаў у галіне беларускага мастацтва і практыцы народных промыслаў, супрацоўнічаў з фабрыкамі мастацкіх вырабаў.

Альбом змяшчае аўтэнтычныя ўзоры беларускага арнамента, перамаляваныя з сялянскіх тканін (у першай частцы). У другой прафесійныя мастакі перацавалі народныя ўзоры і зрабілі іх больш сучаснымі. Так да традыцыйнага чырвонага і белага дадаецца блакітненькі, жоўценькі… Яны па сутнасці малявалі геаметрычныя арнаменты па сваім гусце. Мастацкая лабараторыя, якая тады працавала ў Мінску, рассылала гэтыя ўзоры па арцелях мастацкіх вырабаў. Яшчэ адна частка кнігі – слуцкія паясы, які падаваліся як узоры беларускага народнага ткацтва. Таму на падставе слуцкіх паясоў таксама з’яўляюцца распрацоўкі сувеніраў. Іх матывы нават былі ўжыты ў  пасляваеннай мінскай архітэктуры.

Гэты рэпрэзентатыўны альбом да з’яўлення кнігі аб народным касцюме беларусаў Міхася Раманюка і другой кнігі Кацара – “Беларускі арнамент. Ткацтва. Вышыўка” – быў адзіным выданнем, дзе можна было ўбачыць, што такое беларускі арнамент. Таму гэтай кнігай карысталіся ўсе – фабрыкі мастацкіх вырабаў, мастакі-афарміцелі. Толькі ў пачатку 80-х гадоў пачалі паступова звяртацца да іншага вобраза беларускасці – шляхецкай культуры, што, дарэчы знайшло сваё ўвасабленне ўпершыню, калі не памыляюся, у сцэнічных строях ансабля “Песняры”.

ВІА Песняры, крыніца – Вікіпедыя

Аліна Радачынская: То бок фактычна пасля 60-х не было падобных уздымаў.

Вольга Лабачэўская: Для народных строяў і арнаменту была адведзена сценічная прастора.  Сцэнічныя строі да непазнавальнасці інтэрпрэтавалі народную традыцыю. Кожны з мастакоў маляваў іх на свой густ. Кніга Міхася Раманюка “Беларускае народнае аддзенне”, якая з’яўляецца ў канцы 80-х гадоў, паказала вялікае багацце беларусаў у гэтай галіне, але не вельмі паўплывала на сітуацыю са сцэнічнымі строямі. На той час ў грамадстве толькі пачала выспеваць ідэя нацыянальнага строя.  

Аліна Радачынская: Яна была реалізавана ў 90-я?

Вольга Лабачэўская: Тады было дастаткова  бел-чырвона-белых стужак, сцяга, Пагоні, а ідэя строя мала артыкулявалася. Традыцыі строя выкарыстоўвалі ў асноўным моладзевыя аб’яднанні – Талака, Майстроўня і іншыя. Зараз Беларусь, відаць, падыйшла да пэўнай гістарычнай кропкі ў справе візуалізацыі нацыянальнай ідэі. Можна доўга разважаць пра тое, чаму менавіта зараз гэта адбылося, але патрэба грамадская ў беларускай сімволіцы, моцных маркерах нацыянальнай ідэнтыцікацыі як строй, арнамент існуе.

Сёння апроч камерцыйнага напрамку ёсць яшчэ адзін, які мне вельмі падабаецца, але не можа быць такім шырокім. Гэта засваенне традыцыйных тэхналогій і стварэнне аўтэнтычных строяў. Гэта звязана з дзейнасцю Студэнцкага этнаграфічнага таварыства. Яны засвоілі тэхнікі ткацтва, вышыўкі, пляцення паясоў, тое, што па сутнасці ўжо сышло з ужытку ў вясковым і, тым больш, гарадскім асяроддзі.

Магу сказаць, што тут у пэўнай ступені паспрыяла і мая з Зінаідай Зіміной кніга “Белорусский народный костюм: крой, вышывка, декоративные швы”. За апошнія гады дзяўчаты стварылі для сябе і на замову вельмі добрыя традыцыйныя строі.

Аліна Радачынская: На такую справу трэба выдаткаваць сапраўды шмат часу, ці можа яна быць распаўсюджанай?

Вольга Лабачэўская: Энергіі, часу і жадання – неабходна зразумець шлях жанчыны, якая вышывала сабе вопратку, укладала ў яе пэўныя сэнсы. Дзяўчаты з СЭТа жывуць па сутнасці ў традыцыі – святкуюць народныя святы, дзяцей ад нараджэння паглыбляюць у традыцыю, для іх гэта натуральна. І мяне цешыць, гэта дае пэўны працяг, бо яны навучаюць крою традыцыйнага адзення, ткацтву, вышыўцы. І моладзь, якая прыходзіць туды, можа ў гарадскіх умовах атрымаць з рук у рукі традыцыйную тэхналогію. А за ёй стаіць не толькі пэўны навык ручной працы, але і светапогляд, разуменне, адчуванне прыроднага рытма. Гэта не стане масавым, але забяспечывае пераемнасць.

Фота – Студэнцкае этнаграфічнае таварыства

Аліна Радачынская: Ці няма ў гэтым таксама пэўнай штучнасці, бо калі разглядаць змены ў арнаменце за апошняе стагоддзе як натуральны працэс, то вяртанне да геаметрычнага арнаменту яго парушае.

Вольга Лабачэўская: Заўсёды мы выбіраем са скарбонкі культуры тое, што выклікае ў нас настальгію па страчанаму. Апошнім часам культура стала як шматпавярховая будыніна: на дзясятым паверсе не ведаюць, што робіцца на першым, – у ліфце даехаў на свой паверх і ўсе. Кожны абірае сам, у якую традыцыю паглыбляцца. Напэўна, бум на вышымайкі не мог узнікнуць яшчэ два-тры дзесяцігоддзя таму, таму што цяпер з’явіліся новыя тэхналогіі і магчымасці, магчымасць машыннай вышыўкі.

Аліна Радачынская: Мы перайшлі да лічбавых формаў перадачы інфармацыі, шмат у чым змяніўся спосаб камунікацыі, разрыў паміж старым і новым пакаленнямі вельмі істотны. Ці можам мы казаць пра новы глабальны зрух, параўнальны з тым, што адбываўся на мяжы 20-га стагоддзя, і пагадзіцца, што прыстасаванне арнаменту да новых тэхналогіяў з’яўляецца натуральным працэсам яго развіцця?

Вольга Лабачэўская: Такія зломы адбываюцца ў культуры ўвесь час. Параўнаць, напэўна, цяжка, проста трэба зразумець, што ж на гэтых зломах запатрабаванна.

Я ў сваёй апошняй кнізе “Беларуский народный текстиль” падыходжу да гэтага такім чынам: праз ўвядзенне паняццяў мастацкага канона і яго трансфармацыі я паспрабавала зразумець, што адбываецца, што ўяўляе сабой традыцыю ўласна беларускую, этнамастацкую, як беларусы сябе выявілі ў строі, тканінах, рушніках, іншых прадметах дэкаратыўнага ўжытку. Чым мастацкі погляд беларуса адрозніваецца ад украінца, расіяніна ці больш далёкіх народаў? Калі мы жывем у пэўнай геаграфічнай і гістарычнай прасторы, гэта абумоўлівае тое, што кожны народ мае пэўную калектыўную свядомасць, якая фармуе яго ідэалы і карціну свету і адбіваецца ў тым, што чалавек робіць творча, як упрыгожвае свет вакол сябе, у тым ліку і адзенне. Паняцце “канон мастацкі”   дапамагае патлумачыць, што ёсць беларуская традыцыя і як яна змянялася ў часе. Вылучаючы канон мы маем на ўвазе нейкія агульныя устойлівыя рысы этнамастацкай традыцыі, якія мы абіраем са шматлікіх узораў.

Аліна Радачынская: І пры гэтым можам памыляцца ў трактоўцы семантыкі арнаменту?

Вольга Лабачэўская: Праблема ў тым, што цяпер шмат хто абапіраецца на выданне М. Кацара. Але гэтая кніжка, на маю думку, – нацыянальны генацыд. Няхай мне прабачаць гэтае параўнанне. Проста немагчыма са студэнтамі размаўляць на тэму пра семантыку беларускага арнаменту, немагчыма пераканаць іх у тым, што тое, што там напісана і растыражавана ў інтэрнэце, досыць адвольная спроба тлумачэння складанай знакавай сістэмы, прыклад сучаснай міфалагізацыі. Арнамент не проста асобны знак, гэта сістэма, кампазіцыя, рытм у першую чаргу. Нельга з яго вылучыць асобную семантычную адзінку  – вось эта сімвал сям’і, а гэта сімвал шчасця, продкаў… Гэта абсалютнае неразуменне арнаменту як складанай і шматзначнай мастацкай сістэмы і прыклад шкоднай спробы даць усяму імёны. Арнамент не перакладаецца на вербальны код, яго немагчыма вытлумачыць як літаратурны тэкст. Нельга словамі і назвамі кшталту “сімвал дабрабыту” перадаць шматпластавую сімвалічнасць арнамента. Але распазнаць і зразумець арнамент як этнамастацкі знакавы тэкст, што ўласцівы народныму мастацтву, – гэта цалкам магчыма ў наш час. І выкарыстаць яго для сцвярджэння ўласнай нацыянальнай ідэнтычнасці.

Народную традыцыю рэгулярна прымервалі на сябе нацыянальныя і палітычныя рухі, аднак народная традыцыя не залежыць ад іх. Яна была, ёсць і будзе. Магчыма мода на вышыванкі і дызайнерскае выкарыстанне беларускага арнаменту хутка будзе вычэрпана. Бо калі можна і дазволена, гэта шыбка надакучвае. Але абавязкова яшчэ адзін адбітак у гістарычнай памяці, культуры і нацыянальнай свядомасці народа застанецца. А чырвона-белы беларускі арнамент будзе распазнавацца маладымі беларусамі ўжо як свой, родный знак, сімвал уласнай нацыянальнай тоеснасці.