У адным з сваіх праграмных твораў “Чым ёсць Асветніцтва” вядомы нямецкі мысляр часоў Фрыдрыха ІІ Вялікага Імануэль Кант піша, што насамрэч “асветніцтва – гэта выйсце чалавека з стану свайго непаўналецця, у якім ён сам жа і вінны”. У чым Кант бачыць прыкмету духоўнай няспеласці? Перадусім у немагчымасці карыстацца ўласнай развагай, а таксама ў падпарадкаванні чужым аўтарытэтам і ідэям. То бок тое, што звычайна ўласціва дзецям і куды менш як уласціва падлеткам, якія наадварот схільныя аспрэчваць усялякі прымус па-над сабой. Патрабаванне, якое высоўвае Кант, можна ў такім разе разглядаць як патрабаванне схільнага да эмансіпацыі “маленькага дарослага”: я маю сваю думку, мне надакучыла ваша апека, я проста хачу быць сабой і жыць сваім жыццём! Нямецкае грамадства толькі-толькі вылузвалася з шчыльнае апекі царкоўных аўтарытэтаў, якое патрабавала ад яго чальцоў быць “як дзеці”, знаходзіцца ў стане прастаты, цнатлівасці і пакорлівасці. Таму такі бунт падлетка быў проста неабходны новай культуры эмансіпаванага розуму: розуму, што адчуў у сабе падмурак уласнай перакананасці і магчымасці абапірацца на самога сябе – ані на аўтарытэт святых айцоў, ані на мудрасць старажытных філосафаў, ані на загады вярхоўнай улады.
Таму свой галоўны прывілей такі розум бачыць у магчымасці выказваць публічную крытыку чаго заўгодна ў грамадскіх і разумовых справах без аніякіх абмежаванняў, бо наўпрост “мае схільнасць і пакліканне да свабоды думкі”. Гэты розум вызваляецца з бацькоўскае апекі, але адчуваючы сваю падуладнасць ранейшым аўтарытэтам, нібы падлетак бацькам, выказвае сваю згоду рабіць тое, што мусіць, як прыватнае выкарыстанне свайго розуму, але з магчымасцю пазнейшай крытыкі кожнага скіраванага на яго рашэння ці меркавання. У гэтым сэнсе Ігар Бабкоў цалкам мае рацыю, калі атаесамляе публічнае выкарыстанне розуму як цноту асветніцтва з яго крытычным выкарыстаннем, як крытыку думкі, што стаіць над звычайным інструментальным розумам спецыяліста і выканаўцы. Такая крытыка мае відавочную перавагу над звычайным розумам, бо заўжды выходзіць у пэўную мэта-пазіцыю ў дачыненні да яго: усё, што ты ні кажаш, я магу аспрэчыць! А тое, што аспрэчыць можна ўсё, што заўгодна, гэта добра паказалі яшчэ паслядоўнікі Пірона, антычныя скептыкі, і нават да яго яшчэ паасобныя сафісты.
Крытычны розум выстаўляе сябе публічна як “спелы”, ці “паўналетні” розум, бо можа паставіць пад сумнеў кожнае меркаванне наконт сябе ці ўласных дзеяў і прыняць толькі тое, што яму ўяўляецца слушным. Таму ён варожа ставіцца да ўсяго таго, што ўважае за забабоны, перадразвагі нашага штодзённага досведу, і гатовы публічна ўсё гэта аспрэчваць і абвяргаць, часам проста з пачуцця з’едлівасці ды нязгоды. Крытычны розум не прызнае аўтарытэтаў і абапіраецца адно на сябе, і ў гэтым ён бачыць падмурак уласнае самастойнасці. Але ці насамрэч у тым падмурку закладзены паўнавартасны стрыжань разумовае спеласці? Крытычны розум рэдка стаіць на глебе радыкальнага эмпірызму, які схільны ўважаць за праўду адно тое, што можна адчуць праз свае ворганы адчування. Хаця тыя ж скептыкі паказалі натужлівасць пыхі кожнага радыкальнага эмпірызму і сэнсуалізму, якія не могуць перайсці ад індывідуальнай здольнасці адчування да яго гэнералізацыі ў калектыўны досвед перажывання без адпаведнай рэдукцыі і спрашчэння. І таму хутчэй ён хіліцца да займання картэзіянскай пазіцыі. Але тады і пытанне, што насамрэч лічыць вартым павагі крытычны розум?
Крытычны розум уважае за такое тыя думкі, якія карцяць яму найбольш і падаюцца найбольш слушнымі на дадзены момант без асаблівага разважання пра тое, адкуль тыя думкі да яго прыйшлі. На гэта існуюць паняцці, кшталту апрыёрызму, альбо тое, што пазней прагматык Уільям Джэмс абазваў “філасофскай верай”. Мы прымаем пэўныя палажэнні, ані даказаць, ані абвергнуць якія немагчыма, з вежы якіх пачынаем прарабляць нейкія свае разважанні і крытыкаваць чужыя. Скептыкі гэта называлі дагматызмам, але догма і вера – паняцці дужа блізкія і маюць на ўвазе факт простага прыняцця чагосьці “як ёсць”, як нейкай квазі-прыроднай дадзенасці. Калі б крытычны розум проста прызнаваў гэта як выток ўласнага разважання і не ішоў надалей, гэта было б цалкам слушнай пазіцыяй. Але ж, функцыя крытычнага розуму вымагае таго, што зрабіўшы з шэрагу сваіх гіпотэзаў палатніну тэорыі, ён цяпер пачынае ўважаць гэтае сваё стварэнне за нешта куды больш грунтоўнае і прадуманае, чымся тое, што яму ўяўляецца некрытычнай дзейнасцю нашага разважання. Але часта крытычны розум таксама адчувае свой спачатковы дагматызм, таму імкнецца пазбавіцца гэтай сваёй ахілавай пяты. І тады кідае ўсю сваю моц проста на крытыку і абскарджванне таго, што ўжо было выказана як нешта разумнае да яго. Зусім як падлетак, які варожа настроены да выказванняў бадай кожнага дарослага, бо адчувае ў гэтым прыхаваную пагрозу сабе, схільнасць дарослых маніпуляваць іх думкамі.
Дарэчы, іншая скрайнасць гэтага падлеткавага стаўлення: цалкам сляпая адданасць і перакананасць у адзінай праўдзівасці таго, у што ці каму той падлетак пачынае верыць. Зачаста гэта дарослы, які сам крытыкуе іншых дарослых і стаіць у пазіцыі фронды да астатніх. Падлеткі часта замілаваныя постацямі рэвалюцыянераў, паэтаў-бунтароў, рэлігійных прапаведнікаў-ультрарэфарматараў. Таму прыкладам, пабачыўшы адносную праўдзівасць марксавай крытыкі сучаснага яму грамадства, такі розум схільны да таго, каб ствараць з свайго “Вялікага Дарослага” куміра і правадыра і шпарка рушыць за ім, рэалізуючы ідэалы асветніцтва супраць усяго старога і цемрашальнага. З падлеткавым пылам і пыхай, зацятай утрапёнасцю ў поглядзе, упэўненасцю ў тым, што ўсё кепскае можна замяніць на ўсё добрае, усё старое і пракаветнае на новае і прагрэсіўнае. Рэалізуючы гэты свой імпэт, крытычны асвечаны розум можа зыходзіць з непахіснасці сваіх тэхнічных і інжынерных рашэнняў, ператварацца ў логіку панавання над прыродай і чалавекам, як тое даводзілі крытыкі з Франкфурцкай школы. І зрэшты прадукаваць рафінаваны антыгуманізм як сваю новую прагрэсіўную мараль – дасканалую сістэму канцлагераў, ідэальную машынэрыю Халакоста, татальнасць сусветнай вайны. Век мадэрна – гэта век асветніцтва і веры ў Прагрэс. Усё новае – лепшае, бо абапіраецца на моц крытычнага розуму ў адрозненні ад старога, якое грунтуецца на нейкай малазразумелай і таямнічай традыцыі.
Адваротным медалём такой самаўпэўненасці крытычнага розуму робіцца тое, што прынамсі застаецца яго плёнам, ці вынікам асветніцтва. Гэты розум перастае бачыць іншую перспектыву апрача як перспектыву татальнае крытыкі і перарабляецца ў тое, што Пітэр Слотэрдайк называе ў сваёй “Крытыцы цынічнага розуму” розумам цынічным. Цынічны розум – гэта крытычны розум, які цалкам згубіў ці дакладней зрабіў неістотным для сябе апірышча ў нечым наяўным і грунтуе сябе адно на моцы ўласнага адмаўлення. Яго існаванне – гэта існаванне расліны-паразіта, якая сілкуецца адно за кошт расліны-гаспадара, змушаючы яе хварэць і мізарнець. Цынічны розум праяўляе сябе ў палітыцы, праве, эканоміцы, культуры, сучасных спосабах вядзення вайны. Для цынічнага розуму няма анічога аўтарытэтнага, бо традыцыю ён не прымае, як прымхі і падман; усё наяўнае цынічны розум падвяргае сумневу і праз гэта атрымлівае ўяўнае права на беспамылковасць уласных рашэнняў як волі крытычнага суб’екта.
Пры гэтым цынічны розум пакрысе перастае мець пэўную праграму дзеяў, бо за ягонай рашучасцю больш анічога не стаіць і таму яго матляе, нібы карабель без ветразяў па волі марскіх хваляў ды ветру. Ягоная рацыя – гэта тое, што падаецца яму слушным на сённяшні дзень, і гэта нават можа ўваходзіць у супярэчнасць з тым, што казалася яму раней. У палітыцы гэта часта пачынаюць называць “рэал-палітык”: суцэльная прагма дню без аніякай стратэгічнай мэты і каштоўнасцяў. У вядзенні вайны – цынізм інфармацыйнай прапаганды і наўмысна гібрыдны характар ваенных дзеянняў. У культуры гэта часцей за ўсё называюць “постмадэрнізмам”: адсутнасцю пэўных ісцін, прыняццем чаго заўгодна як вартага развіцця, магчымасцю руху адначасова ва ўсіх напрамках, што на практыцы азначае застыванне на месцы, бо там, дзе няма аніякай розніцы, немагчыма абіраць. Гэта не ўся праўда пра постмадэрн, але гэта тая праўда, якую прымае для сябе крытычны цынічны розум.
Праз дэкляраванне множнасці падлеткавы розум асветніцтва дасягае свайго канчатковага права анічога не рабіць, ці рабіць, што заўгодна паводле ўласнай прыхамаці. А адкуль тая бярэцца: ці тое з сферы нерэалізаваных жаданняў, ці тое праз нутраную логіку мовы, ці з прыхаваных механізмаў уладнага маніпулявання – крытычны розум не надта рупіць! Бо ён упэўнены ва ўласнае непахіснасці: я маю права на свой пункт гледжання, я ж свабодны індывід! Мой выпадковы пункт гледжання ў такім выпадку можа рабіцца глыбокім грунтам і падставай для таго, каб аспрэчваць усе астатнія пазіцыі, бо яны ж супярэчаць майму ўяўленню пра праўду і прыгажосць, і галоўная праца крытычнага розуму таму крытыкаваць і яшчэ кроць крытыкаваць. Усё што магчыма, з пазіцыі эмансіпаванага філістэра, якому больш няма аўтарытэтаў – ані ва ўлонні Царквы, ані пасярод вучоных, ані пасярод мастакоў. Ён мае ўласны розум і ягоны густ найгустоўны з усіх наяўных. Мешчанін, што сам сабе надаў дваранства, падлетак, які сам сябе прылучыў да свету дарослых і “паўналетніх”. Па вялікім рахунку гэта “новы няшчасны” розум, бо ён існуе ў свеце, дзе ўсё дысгарманічна, усё падлягае абвяржэнню і не з’яўляецца пэўным, і таму такі розум не можа здабыць спакою ані ў чым.
Але чаму мы тут усё гуляемся з гэтай метафарай падлеткавасці, якой замяшчаем кантаўскае “паўналецце”. Гэта асацыяцыя добра дазваляе ўбачыць абмежаванасць асвечанага розуму ў нашыя дні і немагчымасць новага адраджэння закліку Канта ў тагачаснай фармулёўцы. Сваё эсэ Кант заканчвае вельмі паказальна: адзнакай сваёй лаяльнасці ўладзе Гаспадара, выкшталцонага караля Прусіі Фрыдрыха ІІ Вялікага, і парадаксальным сцвярджэннем: “большая ступень грамадзянскай свабоды мае, здаецца, перавагу над свабодай духа народа, аднак ставіць гэтай апошняй непераадольную перашкоду. Наадварот, меншая ступень грамадзянскай свабоды дае народнаму духу магчымасць разгарнуць усе свае здольнасці”. Фактычна гэта паўтор традыцыйнага меркавання, што культура і навука буяюць за часамі найбольшай грамадскай несвабоды, а ў часе вызвалення розуму гавораць гарматы, а ліры маўчаць. Крытычны розум сам гатовы абмежаваць тое, што дэкларуе як сваю найбольшую цноту – сваю свабоду, каб атрымаць праз гэта пазіцыю сілы. Гэта адпачатку цынічны розум, бо выкарыстоўвае аўтарытэт дзяржавы, каб змагацца з уладай Царквы, толькі для таго, каб пазней паставіць пад сумнеў аўтарытэт самога Гаспадара, абапершыся на іншы цэнтр сілы ў грамадстве. Калі нават гэта такая ўяўная сіла як поступ абсалютнага Духу гісторыі ці новы гістарычны клас-гегемон.
Годнае спалучэнне вартасцяў падлеткавай свядомасці: з аднаго боку, няспыннага змагання і абрынання амаль кожнага аўтарытэту, з іншага – рыхтоўнасці прыняць пераможны бок і без рызыкі крытыкаваць і ганьбіць слабейшы пачатак. Так, марксісцкая крытыка ў савецкай дзяржаве магла смела крытыкаваць слабасці і недахопы буржуазнай навукі і культуры, пакідаючы сакральны вобраз культуры і навукі савецкай як найперадавых у свеце; у галіне палітыкі таксама імпэт марксісцкай крытыкі быў бадай бязмежны, але, маўляў як у тым анекдоце: у ЗША кожны грамадзянін можа выйсці на цэнтральны пляц і здзейсніць крытыку палітыкі амерыканскага прэзідэнта; анічога дзіўнага, у Савецкім Саюзе таксама кожны грамадзянін можа выйсці і публічна здзейсніць крытыку палітыкі амерыканскага прэзідэнта. Парадаксальнае спалучэнне, з аднаго боку бязмежнай адвагі, да якой заклікае нас Кант, і – з іншага – нутраной баязлівасці, якая інстынктыўна горне на бок моцнага, унікаючы базава парушаць грамадскі парадак ды жадаючы быць адно крытычным дарадцам каля вуха асвечанага Гаспадара, які кажа ўсім: “Можаце разважаць пра што заўгодна і як заўгодна, адно будзьце мне пакорлівыя!”
Якія ёсць найбольш разбуральныя дэманы Асветніцтва ў такім разе: гэта самаўпэўненасць чалавечага розуму, ягоная схільнасць да адмаўлення дзеля адмаўлення, адмова ад “слушных імёнаў” на карысць множнасці пунктаў гледжання на прадмет, ягоная прага да крытыкі як збягання з наяўнага свету ў парадак сімуляцыі, дзе сымбалічнае цалкам разбурае рэальнае. Падлеткавы бунт розуму, прарокам якога у свой час зрабіўся Імануэль Кант, быў неабходны дзеля таго, каб распачаць новы Парадак эмансіпацыі чалавека, ён спарадзіў увесь крытычны патас 19 і 20 стст., даў нам такіх волатаў думкі як “тры мэтры падазрэння” – Маркс, Ніцшэ і Фройд, але ж адначасова прывёў і да Гулага з Асвенцымам. Гэта час ,прасякнуты культурай рэвалюцыяў і войнаў, змагання і канкурэнцыі, выкліку і рэваншу. Падлеткавая энергія адначасова і вельмі стваральная і разбуральная, бо яна заўжды празмерная, але ж ці пра такое “паўналецце” марыў сам Кант?
Калі мы ўзяліся, аднак, такім чынам дэканструяваць думку Канта, каб перакінуць ягоныя моцныя аргументы на карысць выкарыстання розуму як аргументы супраць саміх аснаванняў падобнай пазіцыі, што мы можам прапанаваць наўзамен? Каб самім не патрапіць у пастку крытычнага розуму, што крытыкуе з простага жадання крытыкаваць. Што можна супрацьпаставіць пазіцыі крытычнага розуму сёння, калі наш розум не імкнецца вярнуцца зноў у стан дзіцячай прастаты і пакорлівасці? Што азначае стаць насамрэч “паўналетнім” сёння? Альбо, калі перафармуляваць самога Канта: што значыць быць паўналетнім для розуму, ці азначае тое – быць асвечаным? Пакуль мы не далі адказу на гэтыя пытанні, можна прынамсі меркаваць, што дзейснай альтэрнатывай крытыкі можа зрабіцца адно гульня. Гульня, якая здавён лічылася прыкметай менавіта дзіцячага свету, хаця натуральна была ад самога пачатку куды шырэйшая за гэты абсяг.
Чаму ж менавіта гуляючы розум можа мець прэтэнзію на тое, каб вызначаць сябе за “паўналетні”? Спачатку падумаем пра тое, што адрознівае дарослага чалавека ад дзіцяці ці падлетка: збольшага гэта адсутнасць скрайніх меркаванняў, “узважаная пазіцыя”, якая дасягаецца паступова шляхам назапашвання гэтак званага “жыццёвага досведу”. Найбольш дарослыя тыя, хто здолеў ператварыць гатунак свайго досведу жыцця ў жыццёвую мудрасць, знайсці свой шлях паміж пасткамі і хібамі жыццёвага шляху, хто бярэ адказнасць за свае словы і справы і глядзіць перадусім на наступствы сваіх дзеяў, а не на імаверныя мэты. Гэта значыць, што пазіцыя дарослага палягае не толькі на свабодным выкарыстанні развагі, якой могуць быць зусім не пазбаўленыя разумнейшыя з падлеткаў, але і на ўтрыманні сваёй адказнасці, пазбяганні непатрэбных канфліктаў і гвалту, прыняцці розных спосабаў існавання як годных і добрасуседскі суіснуючых побач з уласным. Пазіцыя крытыкі тут можа часта саступаць месца пазіцыі пошуку кампрамісу і выпрабаванню жыцця на розныя яго сэнсы. Што зрэшты і імкнецца рабіць розум, які існуе ў рэжыме гульні.
Гульня не зводзіцца аніякім чынам да крытыкі ці супрацьстаяння чаму-заўгодна, хаця яна можа мець крытычны ці палемічны кампанент унутры сябе. Калі трэба, гуляючы розум можа змяняць хаду падзей і ставіць пад сумнеў іншыя логікі і сістэмы, але менавіта для забеспячэння анталагічнага напаўнення ўласных хадоў. Мець цноту не проста “гуляцца” ў нейкія гульні, а свядома “гуляць” у сваё жыццё – гэта адная з асноўных прыкмет дасканалага, альбо паўналетняга розуму. Гуляць – значыць, у гэтым разе, мець смеласць пражываць сваё існаванне рознымі шляхамі, не замыкаючыся штучна ад аніводнага з іх, гэта прынцыповая адкрытасць да новага досведу і давер да свету і іншага. Не бяздумная адкрытасць і не сляпы давер, але такія, якія мы можам мець, калі ўспрымаем нашае існаванне не як нагоду для крытыкі і адмаўлення, а як адкрыты набор магчымасцяў, як безліч шляхоў для прайграння сваіх мараў і памкненняў, як магчымыя сустрэчы і новыя адкрыцці. Гульнявы розум бачыць магчымыя небяспекі гэтага свету, але ставіцца да іх “па-гульнёваму”: як даперашкодаў, якія можна перагуляць не тым дык іншым спосабам.
Перспектыва такой гульнёвай анаталогіі чалавечага розуму закладзена ў прынцыпах філасофіі таго самага “постмадэрну”, які зганьбаваны яго неналежным выкарыстаннем цынічным розумам сучаснасці. Гэта прынцыпова множная і нелінейная (рызаматычная) анталогія, якая абапіраецца хутчэй не на логіку тоеснасцяў, а на прынцыпы выразнення, практыкі дыферэнцыяцыі і пошукі множных ідэнтычнасцяў. Гульнявы розум – гэта выйсце з стану свайго непаўналецця для розуму, што існуе паводле чужога аўтарытэту альбо дэманізуе сваю крытычную ўтрапёнасць і непахіснасць, і таму ўяўляе сабой ідэальную ахвяру для маніпуляцыі.
У чалавека гуляючага існуе зусім іншае стаўленне да традыцыі, чымся ў чалавека крытычнага і асвечанага. Традыцыя для яго не сукупнасць прымхаў і забабонаў, якія ён мусіць рупліва прагортваць праз экран сваёй свядомасці на прадмет яе карумпаванасці, але жывая повязь гісторыі, з якой такі чалавек сябе злучае. Традыцыя – гэта найкаштоўны скарб розных спосабаў і практык існавання, культурных матрыц і сэнсаў, якія вартыя свайго разумення і магчымага скарыстання. І таму гуляючы розум непазбежна герменеўтычны, бо скіраваны на ўсталяванне стасункаў з традыцыяй, узаемапаразуменне з ёй: тое, што ён знаходзіць у гісторыі, гэты розум гатовы зрабіць складнікам сваёй жыццёвай гульні, здабыткам сваёй духоўнае спадчыны. Чым чалавек больш дарослы, тым больш рупліва ён ставіцца да сваёй сувязі з мінулым, традыцыяй, продкамі, светам, і гэтае сваё пражыванне мінулага ён ператварае ў пошукі ўласнага адказу на загадкі свайго быцця. Кожны свой ход у жыцці, бы ў гульні, ён суадносіць з тым, якія эфекты і кантэксты жадае спарадзіць гэтым сваім учынкам, разглядаючы не ізаляваны пласт дзейнасці, а свет ва ўсёй складанасці яго стасункаў і дачыненняў.
Гуляць – зусім не значыць жыць чужым розумам ці аўтарытэтам. Бо ў гульні на першы план выходзіць уласны імпэт, спрытнасць і спрактыкаванасць, руплівасць і слушнасць назіранняў, інтуіцыя будучыні, магчымасць убачыць найлепшы ход з магчымых у наяўных абставінах. Таму дарэмна зводзіць гуляючы розум да нібыта недасканалай дзіцячай свядомасці: менавіта праз гульню дзеці свой розум і ўдасканальваюць. Гуляць свядома і адказна – гэта найкарысны спосаб пражывання свайго жыцця, гэта стаянне на ростанях незлічоных магчымасцяў і адсутнасць страху перад тварам няпэўнасці. Таму гэта найвялікшая смеласць, на якую можа прэтэндаваць чалавек ва ўласным жыцці!
Зрэшты, 233 гады таму Кант зрабіў свой крок, назваўшы паўналеццем розуму ягонае абрынанне ў патас крытычнай развагі, мы цяпер, уважаючы ягоны інтэлектуальны ўчынак як крок у своеасаблівай гульні, можам зрабіць зваротны крок і дэкляраваць паўналецце як вынік дасягнення не інстанцыі крытыкі, але стану гульні. У такім разе нашая гульня нават не адмаўляе наробку, зробленага калісьці Кантам, але перайначвае яго ў поўнай адпаведнасці са словамі самога нямецкага мысляра: “аніводная эпоха не можа з’яднацца і змовіцца, каб увесці наступную эпоху ў такі стан, калі для тае немагчымым было б пашыраць свае (перадусім цалкам неадступныя) пазнанні, пазбаўляцца ад памылак і наогул рушыць наперад у асвечанасці”. Будзьма лічыць, што асветніцтва зрабіла свой крок і амаль ужо страціла энергію свайго штуршку, таму сёння вяртанне да ідэі крытыкі можа быць не толькі неадпаведным, але нават і заганным ходам для нашай будучыні, што здраджвае ідэалу гульнявога розуму, таму, які адно толькі і ў стане забяспечыць розуму ягонае паўналецце.