Час адвечнасці: Тэмпаральная семантыка ў эсэ І.Абдзіраловіча “Адвечным шляхам”

Іван Новік – філосаф, навуковы супрацоўнік Інстытута філасофіі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (Мінск).

Шмат было сказана аб прасторы ў “Адвечным шляхам” І. Абдзіраловіча (Канчэўскага)^[1]. Пра тыя катэгорыі “Захаду” і “Ўсходу”, якія ў сваёй сутнасці і семантыцы ўсё меней утрымліваюць нешта ад уласна фізічнай прасторы, і ўсе болей распушчаюцца ў сваіх культуралагічных і палітычных канатацыях, але ў якія непазбыўна ўблытаны прасторавы досвед Беларусі, Украіны і балканскіх краёў [4]^[2]. Шмат, аджа, магчыма і пэўна, не досыць, не суразмерна таму маштабу, які займае гэтая невялікая брашура ў гісторыі беларускай думкі. Дзівіць жа тое, што шматлікія крытыкі, інтэрпрэтатары і адэпты тэксту не знайшлі нічога сказаць пра ролю, якую граюць час і тэмпаральнасць у канцэптуальных пабудовах гэтай кнігі^[3]. Між тым, роля гэтая не малая, прынамсі не меншая, чымся болей кідкая і навочная для вачэй інтэрпрэтатараў роля супрацьпастаўлення Захаду і Ўсходу, і азначэння месцазнаходжання Беларусі як апрычонага “паміж”. Падставай такога меркавання можа быць нават простае фармальнае разважанне: беларуская культура можа быць асэнсавана як памежны ці трансгранічны досвед, толькі ў асадах тэмпаральных і экзістэнцыяльных канструкцый “яшчэ не…”, “усе яшчэ не …”, “ужо ніколі болей не…”: адкладзенага ці адпрэчанага выбару на карысць адной з альтэрнатыў.

Яшчэ болей надзейнай зарукай таго, што такое прачытанне “Адвечным шляхам” праз катэгорыю тэмпаральнасці нязмушанае і натуральна вынікае з самога тэксту, — яго першыя старонкі.

Назва брашуры: ані “Захад і Усход”, ані “паміж Захадам і Ўсходам”, але ж, менавіта, “Адвечным шляхам”. “Адвечнасць” не як простая голая негацыя часу і гісторыі ў пазачассі і “вечнасці”, але як іх пазітыўны сінтэз, падтрыманы кожным момантам і ў кожны момант; “шлях” як тэмпаральнае развінанне прасторы, спарадкаванасць падзей у часе; нарэшце, творны склон, у які змешчана ўся канструкцыя, вымагае ўяўлення той працэсуальнасці ці падзейнасці, якая ўласна і адбываецца “адвечным шляхам”.

Эпіграф, абраны Абдзіраловічам да свайго твору, пачынаецца ўласна са слова “час”:

Час, калі трэба журыцца

Душою на свежых магілах

Пуста-пранёсшыхся днёў [3]

“Адвечным шляхам”, такім чынам, запрашае нас у час патрэбы і вызначае свой час як час патрэбы. Час вымагае, патрабуе журбы, тугі па “страчаным часе”, рэфлексіі аб згубе дзён і магчымасцяў. Гэта час эмацыйна споўнены, але ідэйна і падзейна пусты. Час, які супрацьпастаўляе “свежасці” гістарычных і экзістэнцыяльных ран “магілы”, смерць мінулага і мінуўшчыны. Час споўнены тэмпаральнасцю^[4]: калі яго цячэнне і бег выходзяць на паверхню і вярэдзяць думку і сумленне. Час, калі самотная самасць чалавека усамотнена бегам часу і збегам акалічнасцяў, пастаўлена перад сваёй уласнай смерцю ў марнаванні часу.

Сціслая прадмова “Адвечным шляхам” таксама пачынаецца са словаў пра час — “нашы часы”: “Нашы часы – часы агульнай заблутанасці, часы паўстання праменных, быццам, ідэалаў й іх канечнага знікання праз нядаўгі час“. [курсіў наш, 3]. Першы ж сказ брашуры тройчы згадвае час. Радкамі з Багдановіча час патрабаваў і шукаў тых, хто адгукнецца на яго покліч і патрабаванне. Ва ўводзінах жа гэты час пазнаны і прызнаны ў якасці “нашага”. “Мы” якія прыналежаць да гэтага часу, “мы” якім прыналежыць гэты час, гэта і проста сучаснікі, ахінутыя часам знікнення ідэалаў, але гэта таксама і “мы-беларусы”. Часы “нашы”, бо мы-беларусы агульна заспетыя іх зблытанасцю, неакрэсленасцю, бо гэта ў “нас”, беларусаў, час найболей немілажальна адабраў нашы надзеі, не спраўдзіў нашых спадзяванняў. І акурат праз нашу спаняверанасць, расчараванасць, “мы-беларусы” датыкаемся да найболей актуальнага сёння, найболей характэрнага для нашых часоў — да сутоння былых ідэалаў. Акурат таму, што былыя ідэалы і лозунгі пазнаны і прызнаны беларусамі як мінулае, адыходзячае ў нябыт, “мы-беларусы” найболей сучасны “нашым часам”.

Праз гэту амбівалентную (і, нават, трывалентную) канструкцыю:

1) азначэнне гістарычнага моманту і актуальнай культурнай сітуацыі (“нашы часы” выступае тут як просты тэмпаральны дэйксіс: “цяпер” гісторыі і культуры) як ідэйнага крызісу;

2) рэферэнцыя да апрычонай фенаменалагічнай тэмпаральнасці: перажыванне часу ў адметнай рэфлексіўнай устаноўцы памятання, калі свядомасць адасабляе сябе ад сваіх уласных ідэй і ідэалаў, супрацьпастаўляе сябе ім, як састарэлым, “зніклым”, дазваляе ім распусціцца ў мінулым, і адначасова ўтрымлівае іх, актуалізуе менавіта ў гэтым састарэлым, знікаючым статусе;

3) псеўда-анафарычная рэферэнцыя да ідэнтычнасці “мы-беларусы”: “нашы часы …” нібы з’яўляецца рэплікай распачатага раней дыялогу, спасылаецца на ўжо прысутных суразмоўцаў, сярод якіх ужо шмат часу было гаворана пра адметнасці беларускай нацыянальнай гісторыі і задачы актуальнага моманту. “Нашы часы” ахоплівае ўсіх пакліканых сумоўцаў “Адвечным шляхам”, паклікала якіх акурат гэта разгубленасць і заблуканасць, згуба відавочных ідэалаў.

— менавіта праз гэту амбівалентную канструкцыю, у напружанні яе семантычных полюсаў, Абдзіраловіч уводзіць “беларускі досвед” у тканіну гістарычнага і канструкцыю мадэрнасці. “Адвечным шляхам” сцвярджае адмысловае супадзенне ці перакрыжаванне хады гісторыі культуры, плыні свядомасці і гістарычнага кону беларусаў. Менавіта ў беларусаў час найболей бязлітасна адабраў ідэалы і магчымасці, спляжыў іх надзеі, але гэтыя роспач і разгубленасць з’яўляюцца азнакамі часу як такога і вызначаюць гісторыю ў яе актуальнасці, яны ж высвечваюць найбольш свядомы спосаб стаўлення чалавека да спароджаных ім жа ідэалаў і арыенціраў. Галоўным досведам “нашых часоў”, у якія разгортваецца сказанае “Адвечным шляхам”, ёсць часовасць ідэалаў — таго, што звычайна змяшчаецца вонкі гісторыі, у пазачассі і нейтральнасці вечнасці. Ідэалы ў “наш” час “канечне знікаюць”, знікаюць у віры дзён, няздатныя супрацьстаяць націску будзённасці. Тое, што мусіла высвяціць культурны ландшафт, даць гісторыі яе напрамак, само ператвараецца ў “бруд і пыл” [тамсама]. Акурат адсутнасць відавочнага выбару і творыць актуальнасць. “Нашы часы” гэта час, які не можа, не здатны выспець у гістарычнасць.

Дадзеная і выяўленая першым сказам прадмовы агульнасць “мы-сучаснікі” і “мы-беларусы”, забіраецца ці, прынамсі, ставіцца пад пытанне сказам апошнім: “У такія часы адзінокая чалавечая душа шукае, пераглядаючы ўсё тое, што здавалася каштоўным, святым і жаданым” [тамсама]. “Нас” беларусаў і “нас” сучаснікаў аб’яднала, ахінула наша ўласная самота, кожны з нас пастаўлены перад патрэбамі немілажальнага часу сам насам, кожны мусіць даць адказ немені ідэалаў асабіста. Сённяшні час гартуе асабістае ў асобе і менавіта таму ён супадае з адвечнасцю і адвечным шляхам.

Сказанага вышэй дастаткова каб пераканаць — час, гісторыя і тэмпаральнасць з’яўляюцца тымі асноўнымі арыенцірамі ў рэферэнцыі да якіх разгортваецца семантыка “Адвечным шляхам”. Але што гэта за час? Відавочна, гэта не календарны час напісання эсэ — сказаць, што яно было напісаным 12 траўня 1921 году, дадаўшы сюды колькі гістарычных дэталяў і спадарожных здарэнняў гэтага году ў беларускай гісторыі, яшчэ не значыць з’ясніць і патлумачыць тэмпаральную семантыку брашуры. Гэта і не біяграфічны час. Сказаць: Ігнат Канчэўскі напісаў “Адвечным шляхам” на дваццаць пятым, перадапошнім годзе свайго жыцця, пасля двух год змагання са смяротнай хваробай і двух год блукання па ўскрайку смерці, значыць сказаць вельмі шмат, але гэта ўсё яшчэ не значыць трапіць ва ўласны час брашуры. Перапынак (хіба што не на болей за паўстагоддзе) у аўтэнтычнай беларускай філасофіі, які азначыла смерць Канчэўскага, можа быць “зрыфмаваны” са знікненнем з мапаў напаў-прывіднай Сярэдняй Літвы, як змарнаванага шансу на іншую беларускасць; юнацкая мудрасць смяротніка Канчэўскага — з Багдановічавай, але ўсе гэтыя аналогіі магчымы толькі зыходзячы з прысутнасці “Адвечным шляхам” у нашым “цяпер”. Бо мы, аддзеленыя і адлучаныя ад эсэ амаль стагоддзем, усё яшчэ пачуваемся пакліканымі яго адметным “зараз”. “Нашы часы” Абдзіраловіча гэта ўсё яшчэ нашы часы. Спасылкі на час і гісторыю ў “Адвечным шляхам” з’яўляюцца не проста адсылкамі да голага “зараз” цяпершчыны Канчэўскага, яны семантычна насычаны, сэнсава нацяты, што і дазваляе ім сягаць праз стагоддзе да істотных падстаў нашага ўласнага досведу.

Рэканструкцыя і аналіз гэтых адметных тэмпаральных рэферэнцый “Адвечным шляхам” — мэта дадзенага даследавання. Дзеля гэтай мэты намі будзе зарэзерваваны метад аналітыкі выказвання — метад “Археалогіі веды” М. Фуко. Пад аналітыкай выказванняў паводле “Археалогіі веды” мы маем наўвеце адмысловую практыку прачытання тэксту, для якой уласцівы:

1) Псеўда-наіўнасць: перш-наперш сказанае і напісанае мусіць быць разгледжана ў інстанцыі ўласна сказанага, у фактычнасці выказанага. Гэта азначае часовую забарону, ці ўзяцце ў дужкі любых інтэрпрэтацый, угрунтаваных на ментальнай ці кантэкстуальна-гістарычнай каўзальнасці. “Абдзіраловіч напісаў …, бо ён думаў, што …”, “Абдзіраловіч піша …, пад уплывам філосафа A / мысляра B / паэта C”, “у час напісання эсэ здарылася {пэўная гістарычная ці культурная падзея}, што змусіла Абдзіраловіча казаць, што …” — любыя інтэрпрэтацыі гэтага шэрагу адразу прамінаюць уласцівую тэсту “Адвечным шляхам” тэмпаральнасць, натуралізуюць яе. Псеўда-наіўнасць нашага прачытання азначае ўтрыманне тэмпаральнасці выказванняў “Адвечным шляхам” у яе перфарматыўным гарызонце. Не папярэднія сказанаму думкі і разважанні Канчэўскага, не бясконцая плынь традыцыі ці даўгі ланцуг спадкаемнасці філасофскіх ідэй нас будзе цікавіць, а тая адметная часовасць, што ўтвараецца выказваннямі эсэ і аднамомантна кожнаму з іх. Выказванні “Адвечным шляхам” не развінаюцца ў часе, але развінаюць адметную тэмпаральнасць, развінаюць час, у якім дазволена асяліцца і нам — чытачам.

2) Утрыманне суб’екту выказванняў у якасці зменлівай функцыі, якая пульсуе ў тэксце, то расхінаючыся ў агульназначных выказваннях да ўсеабдымных рамак, калі на месца суб’екту можа быць падстаўлены літаральна любы, то набываючы кантэкстуальныя ўмовы, калі суб’ект выказвання набывае свае канкрэтныя рысы, а ў ліміце супадае з адзінкавай, канкрэтнай асобай — Ігнатам Канчэўскім. Суб’ект выказвання — гэта функцыя, якой “той хто кажа” пастаўлены ў пэўную пазіцыю да былых (сваіх і чужых), меўшых месца раней выказванняў, — яму вядомы пэўны аб’ём сказанага раней, ён актуалізуе пэўны аб’ём папярэдне выказанага. Пры тым, такое “вядомае” і актуалізаванае выказваннем нельга наўпрост атаясамліваць з псіхічнымі актамі ў свядомасці прамоўцы. Калі Абдзіраловіч кажа “дзесяцёхвяковае ваганне сведчыць аб тым …” гэта не значыць, што ў момант напісання гэтага радку ў яго свядомасці прамільгнулі дзесяць стагоддзяў беларускай гісторыі, гэта значыць толькі, што вобраз дзесяці стагоддзяў аперацыяналізаваны ў якасці доказу пэўнага цверджання.

***

Агульную траекторыю разважання ў “Адвечным шляхам” можна ахарактарызаваць так: ад ітэратыўнай гісторыі — праз міфалагічнае і (ці) персаналісцкае зараз — да будучыні, як экзістэнцыяльнага выкліку. На паўторы гэтай лініі пабудаваны ўсе чатыры часткі эсэ.

***

Змястоўную частку кнігі пачынае беларуская гісторыя, дакладней — гістарыясофскія развагі з нагоды мінулага Беларусі і над мінуўшчынай Беларусі. Але беларуская гісторыя ўводзіцца ў тканіну тэсту “Адвечным шляхам” незвычайна: яна даецца праз вонкавы погляд і знешняе меркаванне. “На беларускую справу прызвычаіліся глядзець як на нешта надта невыразнае…” [3]. Гэты погляд звонкі, ягоны голас, тыя аргументы, на якія ён абапіраецца, будзе пераследаваць увесь выклад гісторыі Беларусі. Гэта да яго звяртаецца тэкст, яго меркаванні ён аспрэчвае і перагортвае ў іншую, ўнутраную інтэрпрэтацыю беларускага мінулага.

Бясспрэчна, калі не ідзецца пра мастацкі свет, гістарычны час і наратар амаль заўжды адасоблены. Дзеля аналізу гісторыі патрабуецца вонкавы пункт гледжання, палярнасць паміж “тады” і “зараз”. Але той погляд, які так уладна ўрываецца ў першыя ж радкі змястоўнай часткі “Адвечным шляхам” і спяшаецца выказаць свае стаўленне да беларускай гісторыі і беларускай справы, не проста вонкавы, ён “чужы” і адчужаючы. Адразу гэты чужы, знешні погляд бярэ голас і спрабуе аспрэчыць само права беларусаў на існаванне. Гэта не погляд і не голас Абдзіраловіча, алё ж і ігнараваць гэты голас, не заўважаць яго ён не можа, не ў стане. Насуперак таму адмаўленню, што агучыў ананімны голас вонкавага сузіральніка, адмаўленню беларусам у самім праве на існаванне, у праве “людзьмі звацца”, Абдзіраловіч прызнае гэты голас, нібы падхоплівае распачаты ім дыялог, прызнае частковую праўду і небеспадстаўнасць ім сказанага.

“На беларускую справу прызвычаіліся глядзець …”, “у невыразнасці беларускай культуры хочуць бачыць” — хто? Носьбіты гэтага погляду не названы. Наўрад ці гэта проста чужынцы, прыхадні, абсалютна вонкавыя сузіральнікі. Бо, у адрозненне ад такіх чыстых чужынцаў, носьбіты гэтага погляду абазнаныя ў беларускасці — для галасоў адмаўлення беларускай справы ўласціва веда: веданне гісторыі Беларусі і яе сённяшняга фактычнага стану. Гэта голас і погляд непакліканых “беларускаю справай”, голас сумнення ў ёй — магчыма, голас меркантыльнага адміністратару і мешчаніну, голас некальства да культурніцкіх разваг і метафізічных летуценняў, магчыма — патаемны голас сумневу кожнага з беларусаў, у пераадоленні якога і гартуецца ўласна беларускасць, нацыянальная свядомасць. І Абдзіраловіч таксама чуе гэты голас і гатовы часткова пагадзіцца з той ведаю, носьбітам якой ён выступае.

“Справа беларусаў” утворана не сёння, з гісторыі (і праз гісторыю) яна пранесла сваю апрычоную адзнаку “невыразнасць”. Гісторыя беларусаў навідавоку^[5], усе яе дзесяць вякоў як на далоні ляжаць безабаронныя пад чужым аглядам, і акурат гэтаму чужому меркаванню, асуджэнню выпала весці рэй у інтэрпрэтацыі беларускага мінулага. Фармальнае, знадворнае асэнсаванне гісторыі беларусаў цалкам аддадзена вонкаваму погляду^[6].

Тэкст “Адвечным шляхам” не толькі прызнае азначэнне беларускай культуры як невыразнай, пазбаўленай уласнай формы, але паглыбляе яго, і праз гэта паглыбленне перагортвае яго. Беларусы не проста не собілі знайсці ўласнага ідэалу і форм упарадкавання свайго жыцця — гэта быў свядомы, валявы выбар, пацверджаны кожным з дзесяці стагоддзяў, і ў кожным з дзесяці стагоддзяў, выбар пранесены праз усё тысячагоддзе. Акурат таму, што і зараз, у сваёй цяпершчыне, беларусы пастаўлены перад аднолькава непрымальнымі, і аднолькава зразумелымі альтэрнатывамі, акурат таму, што для іх аднолькава разумны і аднолькава абмежаваны абедзве “праўды” — менавіта таму, для іх дасяжны іншы, ўнутраны погляд на сваю гісторыю, і адчыняецца магчымасць зразумець рацыю продкаў. Менавіта гэты ўнутраны штыль ёсць найвышэйшай кропкай “беларускай душы”, з якой магчыма агледзіць і зразумець увесь прасцяг сваёй гісторыі. Менавіта гэтыя сум і самота беларусаў яднаюць іх з украінцамі і жыхарамі балканскіх краёў. Нарэшце, менавіта беларускае ваганне, одум, спаняверанасць у гатовых рэцэптах і простых рашэннях, зараз, “калі набліжаецца вялікі крызіс датыхчасовых ідэалаў, калі ўся “культура” знаходзіцца ў небяспецы і гатова разваліцца ў руіны” [4], аказваюцца найбольш сугучны, найбольш надзённы еўрапейскай мадэрнасці. Сённяшні беларускі досвед сугучны і з запаветным сваёй мінуўшчыны, і найболей актуальным для сучаснасці.

Гісторыя Беларусі пачынаецца з чужых слоў — яе ўжо спазналі, узважылі і ацанілі. Гісторыя Беларусі належыць не мінуўшчыне, але сучаснасці — гэта яе зараз закідаюць беларусам, як доказ іх негістарычнасці. Гісторыя Беларусі падхоплена з чужога, ананімнага голасу, чыю грэблівую інтанацыю ўжо нельга “вытравіць” з яе. Але гэта — кажа Абдзіраловіч — і не патрэбна: той, хто грэбуе, знікне сам пад напорам сучаснасці, разам з адназначнасцю сваіх крытэраў і меркаў, тое чым грэбавалі — застанецца, бо яно наймацнейшае і трывалейшае: бо беларусы здавен спазналі часовасць саміх мераў, мінальнасць саміх крытэраў.

Сама гісторыя Беларусі, яе “змест” даецца таксама нязвыклым чынам. Гэта гісторыя амаль пазбаўленая ўласна “гістарычнага”: падзей і учынкаў, бітваў ці дзяржаўных актаў. Гэта гісторыя, у якой няма месца здзяйсненням і закончанаму трыванню, яна падаецца як доўжанне, паўтор і ітэрацыя^[7] — “дзесяцёхвяковае ваганне”, “крывавая барацьба” [4, 5] і д.п. Гэта ітэратыўнасць агляднага мінулага Беларусі дазваляе апапрыяваць яго ў адзінства экзістэнцыяльнага “мы”: “мы не зрабіліся”, “мы былі благімі сынамі і царквы і касцёлу і “ojczyzny” і “отечества”, “мы мала маем”, “мы шукалі па чужых дарогах» [4].

Сярод манатоннасці беларускай гісторыі, як доўжання таго ж самага, вылучаюцца: па-першае, момант яе пачатку — Хрост, і па-другое, персаналіі, лёс і жыццё якіх найболей адбілі адметнасць беларускага “шляху”: Рагнеда, Усяслаў Чарадзей, Міцкевіч. Але сапраўдным дантавым Вяргіліям, які праводзіць Абдзіраловіча праз колы беларускай гісторыі і дазваляе абудзіцца ад яе кашмару, у эсэ выступае Скарына. Скарына вітае нас ля парогу гісторыі, яму ж належыць права падагульніць яе сваімі словамі. Скарына не прыналежыць гісторыі, ці мінуўшчыне — ён частка сучаснасці. Скарына “пазірае на нас” [4], размаўляе з сучаснасцю, ён кажа (“І на ўсходзе і на захадзе — шукайце!” [7]) для сучаснасці і зыходзячы з сучаснасці, яго прысутнасць у свядомасці сённяшніх беларусаў не належыць часу гісторыі, але — прасторы дыялогу. Скарына анахранічны ў тым сэнсе, што ён не прыналежыць выключна сваім “родным” XVI-XVII стагоддзям, не распушчаецца цалкам у іх кантэксце — ён належыць да беларускай гісторыі як цэлага. Ёсць у гісторыі Беларусі і яшчэ адна кропка, дзе прыпыняецца яе кружляючы бег — не аблуднае выйсце ў чужынскую будучыню, якой спакусіліся толькі “духоўна-распусныя” [4] адзінкі, — але сапраўднае выйсце з лабірынтаў часу ў імгненне здабыцця аўтэнтычнасці. Абдзіраловічава гісторыя эсхаталагічна, але гэта своеасаблівая эсхаталогія — эсхаталогія вольнасці, аўтэнтычнасці. Да аўтэнтыкі пакліканы беларускі народ сённяшнім днём і самім “жыццём” [6], у гэтай шуканай аўтэнтыцы ён скіне з сябе цяжар сваёй гісторыі, пакінуўшы пры сабе толькі постаць Скарыны і гарт недаверу да чужых ідэалаў.

Пацверджаная гісторыяй і зваяваная на працягу гісторыі недалучанасць ані да Ўсходу, ані да Захаду, пры зразумеласці таго ды іншага, надае беларусам права і прывілей на адметную веду абодвух. Гэта веда-знаёмства, кшталту той, аб якой пытаюць “ці ведаеш ты Пятра?”. Веда Захаду і Ўсходу для беларусаў непасрэдна, дадзена і перажыта. Беларусы не спасцігалі Захад і Ўсход, Захад і Ўсход спасціглі Беларусь. Яны ўтвараюць “свае чужое” беларускай гісторыі, з якой адчыняецца спазор на іх стоеную істу. Захад і Ўсход прысутны ў свядомасці беларусаў не як культурныя тыпы, але як квазі-персаналіі, квазі-асобы. Абдзіраловіч кажа: “усходні славянін не любіць нічога палавіннага” [7], “усходні чалавек лічыць” [8]; Захад “ішоў да нас з прыемнай усмешкай на рожавых вуснах” [10]. Вельмі характэрна абмоўка: “Затое захад — вялікі чалавек на малыя справы” [11]. Выказванне няправільнае паводле лінгвістычных канвенцый, але дакладнае паводле той фенаменалогіі Захаду і Ўсходу, што разгорнута у “Адвечным шляхам”. Падобна ўчынкам асобы, гісторыя Захаду і Ўсходу не рассыпаецца на асобныя здарэнні і падзеі, але інтэгруецца ў адзіныя вобразы — Захад і Ўсход гэта “знаёмыя” беларусаў, чые словы, рацыі і дзеі знаёмы, зразуметы і адрынуты як не свае, але ж і не цалкам чужое.

Агляд беларускай гісторыі канчаецца падвойным “трэба”: “трэба шукаць на другіх шляхох …”, “трэба шукаць на другіх шляхох” [12]. Гэтым “трэба” акрэслена ўласна будучыня — яна не надыходзіць, не наступае, але ж творыцца і шукаецца. “Трэба шукаць” гэта і покліч самой будучыні, гэта яна сама шукае сваіх сучаснікаў. Будучыня не фізічна — яна дэанталагічна.

ПРАЦЯГ. ЧАСТКА 2