Рэцэнзія Івана Новіка на новую кнігу Уладзіміра Мацкевіча “Уводзіны ў філасофію”.
Я прыналежу да тае кагорты блюзнераў, хто быўшы філосафам, мяркуе, што ўпаўнаважаны і нават змушаны праз тое (паводле формулы прыпісанай Арыстотэлю, моў, Платон мне сябра, але…), нягледзячы на ўсе аўтарытэты і асабістыя сімпатыі, найперш і перад усім рупіцца аднае толькі праўдай, а вышэйшай формай павагі да філасофскага тэксту лічыць яго бесстароннюю крытыку. Таму, разумеючы ўсю асіметрыю між мной і Уладзімерам Мацкевічам – розніцу ва ўзросце, статусе і, перад усім, жыццёвых абставінах, тэкст пішу не зважаючы на гэтыя акалічнасці, а свае заўвагі да ягонай кнігі разглядаю як адзіна дасяжную мне форму выказвання пашаны да ягоных учынкаў і тае адвагі ў мысленні, якой ён засведчыў свае сапраўднае філасофскае пакліканне і якая складае асноўную тэму ягоных «Уводзінаў».
Да такой унутранай палемікі з тэкстам я палічыў сябе пакліканым тым болей таму, што сама кніга напісана на «набалелыя» і не раз думанныя мною тэмы і выказаныя ў ёй думкі цаляюць у мае ўласныя…
Але папярэдне трэба выказаць колькікроць кампліментаў на рахунак укладальнікаў і рэдактараў кнігі, бо ж гэта іхнымі дбаннямі тэкст захаваў такі выразны і характэрны голас – голас самога Уладзімера. Быў складзеныя з расшыфроўкі лекцыйнага курсу 2008-2009 гг., «Уводзіны», дзеля захавання аўтарскага сінтаксіса і слоўніка, дзеля дакладнага ўзнаўлення адметнай манеры і падачы, «гучаць» не горай за папулярны сёння фармат аўдыякнігі.
Выпадкаў, калі я чуў Уладзімера надарылася няшмат – літаральна на колькасць пальцаў на руцэ. Тым большым быў мой подзіў, калі «Уводзіны» неадчэпна, неўнікнёна начытваліся ягоным голасам. Кніга, у нейкі амаль магічны спосаб, дазваляе прысутнічаць ля аўтара ў момант вымаўлення напісанага, словы чытаюцца ў прадзаданай хуткасці, прабелы між імі «маўчаць» у характэрнай асабістай манеры… Гэта тэкст з сваім уласным голасам, у якім адразу прызнаеш Уладзімера з характэрнымі для яго адмысловымі інтанацыямі мыслення. За гэту магію захавання голасу лектара ўкладальнікам трэба быць тым болей удзячнымі, бо ж мы пазбаўлены покуль магчымасці пачуць яго ў жывую…
Праўда, дзе-нідзе тым жа самым укладальнікам і рэдактарам варта і паўшчуваць: некаторыя моманты, якія можна разглядаць як абмоўкі, або выказванні даравальныя ў кантэксце жывой прамовы, можна было і варта было б прыбраць, тым болей, што такая замена або цэнзура ніяк не паўплывалі б на разуменне думак Уладзімера, але дазволілі б пазбавіць ягоную кнігу некаторых, няхай дробных, але ж прыкрых момантаў. Напрыклад, двойчы сустрэў у тэксце прыметнік «англасаксонская» (філасофія), які на сённяшні дзень, кажучы маладзёвым слэнгам, гучыць «крынжова». У адным месцы Парменід названы «сафістам» (266) – магчыма мелася наўвеце, што прыналежаў яшчэ да кагорты не «любамудраў», а ўласна мудрацоў – але ў тэксце гэта гучыць як факталагічная памылка і г.д.
Адылі да самога зместу…
З непадрыхтаваным чытачом, пакліканым Уладзімерам Мацкевічам «увайсці» у філасофію, можа надарыцца сітуацыя як Арыстадэмам з платонаўскага «Сімпазіёну» (або «Піру», для знаёмых з рускімі перакладамі). Нагадаю: быў запрошаным Сакратам нязвана адведаць баляванне ў доме Агафона, Арыстадэм трапляе ў смешнае становішча. Прыйшоўшы да гаспадара, ён знаходзіць сябе самотным і недзе па дарозе кінутым сваім правадыром, а на ўсе роспыты гасцей – а дзе ўласна сам Сакрат – не можа даць справаздачы. Служка, адпраўлены на пошукі ненадзейнага правадніка, знаходзіць апошняга ў сенцах суседняга дому, цалкам пагружанага ва ўласныя думкі. Вось і той, хто разам з Уладзімерам Мацкевічам паспяшаецца перакрочыць парогі філасофіі, рызыкуе знайсці сябе ў вельмі, вядома, пачэснай кампаніі, але – самотным. Такому нецярпліўцу, каб не згубіць свайго правадыра, прыйдзецца падладжвацца пад адмысловую марудлівасць аўтара, які часцяком нібы застывае на месцы, вяртаецца наноў да ўжо прагучалага, збочвае на нечаканыя і, здавалася б, недатычныя да асноўнай тэмы (сярод такіх не апошнюю ролю граюць і сам Платон з ягоным «Сімпазіёнам», Сакрат, старажытнагрэцкая драматургі, у лік якіх уваходзіў і Арыстадэм).
Для чытача ж болей абазнанага ў філасофіі гэтае прадуктыўнае таптанне на месцы будзе, наадварот, чымсьці вельмі знаёмым…
У бібліяграфіі бадай любога сурʼёзнага філосафа знойдзецца прынамсі адзін тэкст азагалоўлены «Уводзіны ў філасофію» або «Чым ёсць філасофія?» (рызыкну сцвярджаць, што апошняя назва ёсць самай пашыранай для філасофскай прадукцыі).
Калі саму «любоў да мудрасці» нярэдка вызначаюць праз яе асаблівую цікавасць да «філасофскіх», або «выклятых» пытанняў, то парадаксальны характар пільнавання апошніх, змушае саміх філосафаў запісваць у найгалоўнейшыя з сваіх праблемаў саму сваю дысцыпліну і яе азначэнне, і хоцькі-няхоцькі прызнаваць неўнікнёную множнасць магчымых тут адказаў.
У выніку развагаў над гэтай тэмай і паўстае дзіўны, але пашыраны філасофскі жанр – на мяжы між маніфестам, панегірыкам філасофіі (з калівам самахвальства) і метадычкай для магчымых паслядоўнікаў.
Парадаксальным чынам наўпросты шлях да філасофіі патрабуе кружных сцежак: прасцей і найхутчэй можна даць адчуць і зразумець філасофію, прапанаваўшы слухачам прыклад уласнага філасофствання. «Уводзінамі» у дысцыпліну і бадай найбольш яскравым прыкладам характэрнага для яе стылю мыслення такое філасофстваванне становіцца тады, калі абірае ў якасці сваёй асноўнай тэмай саму магчымасць філасофіі.
Гэтую мадэль экзампліфікацыі праз уласнае мысленне і маўленне і абірае Уладзімер Мацкевіч, займаючыся ў сваёй лекцыі (і кнізе) характэрным ураборасам «любамудраў»: спробай ухапіць сваю думку ў моманце яе нараджэння, публічнай вівісекцыяй свайго мыслення, з артыкуляцыяй не толькі ягонага зместу, але ўмоваў імавернасці і фактараў яго спраўджання. Вылучаецца ж лекцыя і кніга на тле гэтага – як сказана вышэй – вельмі пашыранага сярод філосафаў жанру[1] (1), тым што Уладзімер прапануе не толькі назіраць дзіва нараджэння ідэяў тут і зараз, адчуць усю складаную задзейнічаную тут механіку, але і прапануе сваім слухачам-чытачам і канкрэтныя тэхнікі або тактыкі мыслення.
Гэтая «тэхнічнасць» кнігі можа быць, праўда, аднолькава запісаная як у яе дадатныя моманты, так і стаць падставай для яе крытыкі. Бо жанр «уводзінаў» хоць і дапускае, а можа нават і патрабуе, артыкуляванай індывідуальнасці (дарэчы, акурат «індывідуальнасць» ёсць адной з падставовых катэгорыяў развагаў Уладзімера) «уводзячага», але не даруе яму навочнай партыйнасці. Зрэшты, кніга названая «Уводзіны ў філасофію», але ж не «Уводзіны ў метадалагічную філасофію». Між тым у тэксце даволі шмат не толькі характэрных прыёмаў і мысленчых тактык, але і адмысловай, эзатэрычнай для паспалітага чытача або, нават, паспалітага філосафа тэрміналогіі, кшталту «лентачнай схемы праграмавання» (174), якая не столькі праясняе змест і выказаныя думкі, колькі адсылае да характэрнай аўдыторыі, да якой прамаўлялася зыходная лекцыя. Яшчэ горай будуць, відаць, успрынятыя нясціплыя кампліменты, якіх Уладзімер не скнарнічае на рахунак рэпрэзентаванай ім школе: метадалогія – гэта «гранічная філасофія» (167), толькі на дошцы, на якую метадолагі маюць капірайт, магчыма мысленне (242) і, вось жа, сярод усіх лектараў Беларускага Калегіюма толькі аўтар кнігі дбае карыстацца той самой дошкай… і г.д. Быўшы першасна простымі адсылкамі да канкрэтыцы сітуацыі і слухача, гэтыя словы перанесеныя ў кнігу, разлічаную на болей шырокае кола, выглядаюць як выклік і будуць, відаць, успрыняты з адпаведным адпорам калегамі па філасофскаму цэху.
Але мая ўласная галоўная прэтэнзія да «Уводзінаў» іншая. Уладзімер – не першы і не апошні – даў аблудзіць сябе полісемантычнасці слова «філасофія». Апошнім аднолькава названыя прынцыпова розныя практыкі і пакліканні. І калі ўласна навуковыя дбанні любамудраў падзелены на асобныя абшары (метафізіка, этыка, эпістэмалогія і г.д.), то больш фундаментальны падзел – або хутчэй градыент – этычных і стылістычнай нюансаў здзяйснянай ім працы і жыццёвых стратэгіяў (усяго таго, што спрабуюць выявіць нягеглымі выказваннямі кшталту «філасофія – не толькі / не зусім / зусім не навука», або «ёсць філасофія, а ёсць Філасофія» і г.д.) ніяк у маўленні не засведчаны.
Паспрабуем уявіць сабе такую сітуацыю: ёсць школьная дысцыпліна «Літаратура» – і ёй аднолькава названы і паэзія, і проза, і біяграфічныя звесткі аб аўтарах, і начаткі паэтыкі і нараталогіі, і ўрокі любові да чытання, або нацыянальнай культуры… Калі б і далей акадэмічны свет застаўся толькі пры гэтым адзіным назоўніку, які б аднолькава менаваў і паэтычныя парывы, і скрупулёзнасць біёграфаў і інтэрпрэтатараў, і ўедлівасць крытыка, і штодзённую працу капірайтара… – то непазбежныя былі б непаразуменні і бясконцыя спрэчкі аб тым, хто заняты «сапраўднай літаратурай», а хто – абы чым, што сапраўдную літаратуру толькі ганіць. Але менавіта такая рэальнасць філасофіі: рэвалюцыянеры мыслення і захавальнікі гісторыка-філасофскага канону, разняволеныя эсэісты і педантычныя мудрагелі, практыкі сацыяльнага пераўтварэння і жыхары «вежаў са слановай косткі», маральны праведнікі і простыя насельнікі адпаведных інстытутаў – усе яны названыя аднолькавым тэрмінам.
Пры шматзначнасці і пратэічнасці словаўжывання і пры наяўнасці некалькіх экстравагантных, але ўспрыманых як узорныя, прыкладаў, асабістых выпадкаў узнікае спакуса нібы прыгожага, але хібнага жэсту «выгнання гандляроў з храму»: абвесціць што сапраўдныя любамудры – з’ява рарытэтная і надзвычайная, што іх можа за ўсю гісторыю быў хіба толькі які тузін (напрыклад, Анаксагор, Сакрат, Платон і Арыстотэль), а астатнія ўганараваны такім жа імям толькі на метанімічных правах. Што шматлікія «філосафы», якія назваліся так па пакліканню сэрца, альбо на правах адпаведнай адукацыйнай і прафесійнай даведкі, насамрэч гэткімі не зʼяўляюцца, яны — толькі «інстытут» (143-200), чаляднікі, чыя задача – падтрыманне агмяню, запаленага настаўнікам і «сапраўдным» філосафам, доўжанне школы праз стагоддзі, або ўзнаўленне варункаў магчымасці мыслення. І хоць мне блізкі выкрывальны тон Уладзімера – які ж ты палітычны філосаф, калі цябе не бачна на плошчы падчас значных сацыяльных падзеяў? – і хоць, як сказаў вышэй, сам жэст разрознення філосафаў на сапраўдную меншасць і фальшывую большасць не толькі спакуслівы, але і традыцыйны, усё адно я лічу падобную эўрыстыку памылковай.
Прывабнасць і сіла сённяшняй філасофіі ў яе шматвымернасці. Нельга ператвараць нястрогую дызʼюнкцыю яе азначэння (і той, хто вывучае гісторыю мыслення, і хто той, парушае ўсе існыя каноны; і той, хто піша афарызмамі, і той, хто карыстаецца выключна фармалізаванай навуковай мовай; і экстравагантны аўтсайдар і частка адпаведнага інстытуту…) у канʼюкцыю (толькі той, каму аднолькавай і ў роўнай меры ўласцівы ўсе меркаваныя даброты любамудрыя). Нельга зводзіць усю існую полісемію філасофіі да малога кола экстрэмальных выпадкаў.
Можна сказаць, напрыклад, што наша дысцыпліна – неўнікнёна шматвымерная і філосаф можа быць добрым паводле адной метрыкі, але ж благім паводле іншай. Не быўшы чэмпіёнам адпаведнага філасофскага этасу, ён, напрыклад, здольны ўсё ж на грунтоўнае мысленне і, таму, варты ўвагі і дыялогу. Тым болей, такую сістэму каардынатаў можна нават пазычыць з кнігі самога Уладзімера (360-380): у філосафа і філасофствавання ёсць свае адпаведныя «этас», «топас», «логос» і «праксіс». Вага і значнасць адпаведнага філасофскага ўчынку або філасофскай асобы складаюцца не з надзвычайных, экстрэмальных дасягненняў ва ўсіх гэтых (або меркаваных іншых) вымярэннях, але выбітных паказнікаў прынамсі ў адным, пры не нулявой суме праекцыяў на іншыя…
У якасці дыялектычнай саступкі я гатовы, нават, аддаць Уладзіміру «філосафаў», пад якімі можна разумець толькі тых самых надзвычайных і экстравагантных адзінак, калі пакінуць асобна саму «філасофію» – разумеючы пад апошняй нешта большае і не прывязанае наўпрост да дзейнасці такіх адзінак.
Вяртаючыся да ўласна беларускага кантэксту, тым болей варта зазначыць, што патрэбным найперш ёсць не старажытна кітайскае «выпраўленне імёнаў», шляхам радыкальнага звужэння кола імі названага – адправадзіць большасць прэтэндэнтаў у гета «інстытуту філасофіі» і чакаць зʼяўлення істых адзінак – але ж выпраўленне самых інстытуцый філасофствавання. Не думаю, што сённяшняй беларускай інтэлектуальнай прасторы бракуе найперш экстравагантных мысляроў надзвычайных маштабаў, хутчэй – патрабуецца аднаўленне самых празаічных і простых практык, кшталту сапраўднага рэцэнзавання, бесстаронняй ацэнкі, вартых свайго імя філасофскіх часопісаў, прасторы дыялогу… і г.д.
Яшчэ дзве драбнейшыя заўвагі таго ж самага семантычна-тэрміналагічнага кшталту.
Па-першае, я не падзяляю ўласцівага некаторым беларускамоўным інтэлектуалам і пазычанага імі ў Гайдэгера піетэту перад катэгорыяй «мыслення» – маўляў, яно пазначае нешта экстраардынарнае, што надараецца з намі вельмі рэдка, а большасць з тых самых «нас» і наагул марнеюць усё свае жыццё ў шчасным бязмысліі… «Мы яшчэ не мыслім…» – тэза, якая ў сваёй экстравагантнасці і дзёрзкасці здольна ажывіць дыскусію, але ўсе далейшыя спробы разгарнуць яе ў нешта больш асэнсаванае непазбежна натыкаюцца на штодзённыя (і нават навуковыя) інтуіцыі словаўжывання. Як тады назваць гэты знаёмы кожнаму і руцінны ментальны працэс, які адпачатна пайменаваны гэтым тэрмінам? У чым, калі адкінуць увесь рытарычны пафас і містычную рыторыку, адрозненне гэтага надзвычайнага «мыслення», убок якога таямніча жэстыкулююць утропы за Гайдэгерам некаторыя філосафы і чыю адсутнасць яны дыягнастуюць за сучаснай эпохай? Тым болей, што з кнігі Уладзімера можна прывесці нямала прыкладаў карыстання гэтым самым тэрмінам у яго больш празаічнай і «прафаннай» семантыцы… Мне асабліва сімпатычныя спробы аўтара вызначыць мысленне ў «тэхналагічным» і працэсуальным дусе.
Па-другое, гэтак жа няўдалай падалася мне спроба адасобіць паняцце індывідуальнасці ад ягонага звычайнага выкарыстання ў стасунку чалавечае асобы – моў «індывідуальнасцю» варта называць не толькі і не столькі чалавека, колькі адметнасць абʼектаў гуманітарнага і гістарычнага абшараў. Тут лепей пасаваў больш штучны тэрмін кшталту «сінгулярнасці»… Але, магчыма, я заходжу ўжо на тэрыторыю густаўшчыны і дробных стылістычных прыдзірак…
А вось што падалося мне ўжо істотнай хібай кнігі і адпаведнага лекцыйнага курсу, сама задума якіх прадугледжвала на асабістым прыкладзе пазнаёміць чытача / слухача з адметнасцямі філасофіі і ўласцівымі для яе стратэгіямі і тэхнікамі мыслення і маўлення, дык гэта амаль поўная адсутнасць бадай найбольш істотнай сярод гэткіх: аргументацыі. Большасць з апорных для разважанняў Уладзімера прынцыпаў і думак уводзяцца аксіяматычна, без якіх-кольвечы сваіх абгрунтаванняў і – нягледзячы на ўсе раздадзеныя на рахунак дыялогу і не раз падкрэсленую за філасофіяй уласцівасць апошняй існаваць у прасторы «паміж» прамоўцам і слухачом, мысляром і практыкам – тэкст атрымаўся досыць маналагічным… Спатыкаў у кнізе нямала цікавых і інтрыгоўных тэзаў, не менш і тых, з якімі б хацеў быў пагадзіцца – і тым болей тады не ставала мне ў такіх выпадках паслядоўнага давядзення, прадуманага і разгорнутага іх абгрунтавання. Замест таго, у характэрнай «кантынентальнай» – у тым абразліва карыкатурным значэнні, якім карыстаюцца гэтым азначэнням сённяшнія чэмпіёны аргументацыі, аналітычныя філосафы – манеры, адзіным задзейнічаным Уладзімерам гарызонтам матывіроўкі сваіх думак застаецца гісторыка-філасофскі і культур-філасофскі абшары (або, у ягонай уласнай тэрміналогіі «псеўдагенетычная рэканструкцыя»).
У якасці прыкладу – тая самая максіма, якой аўтар кнігі бадай найбольш вядомы сярод паспалітых чытачоў: «Думаць Беларусь». Меркаванню, што ў сённяшніх беларускіх варунках асноўнай задачай і пакліканнем філосафаў ёсць прадумванне і праблематызацыя самой Беларусі – здавалася б, вельмі сімпатычны тэзіс – Уладзімер знаходзіць толькі вельмі праблемнае і бадай што нягеглае абгрунтаванне: «пасля Гэгеля» няма неабходнасці ў глабальным сумневе, «за нас адсумняваліся Канфуцый, Дэкарт, Кант і Гэгель» (76). Якім чынам нешта, што адбылася ў папярэдняй гісторыі філасофіі можа абмежаваць мяне ў радыкальнасці майго сённяшняга мыслення ніяк не акрэслена. І нават крыху крыўдна за тую самую Беларусь, «думаць» якую нам прапануюць паводле прынцыпу рэшты: глабальныя тэмы ўжо падуманыя раней, таму беларускім інтэлектуалам застаюцца толькі лакальныя сюжэты…
Яшчэ адна памылка, якая закралася ў разважанні Уладзімера: уводзіць апорныя для ўсяго ягонага тэксту азначэнні ідэі і ідэёвага плану праз рознасць семантыкі, нібы ўласцівай тэрмінам карыстаным у якасці субʼекта і прэдыката суджэння. Ёсць, маўляў, розніца ў абʼёме і сэнсе паняццяў, калі яны фігуруюць у выказваннях з аднаго боку «х ёсць А» і «А ёсць…», з другога. Ідэю, тады, варта азначыць як саму сітуацыю несупадзення двух тэрмінаў, як пазначэнне выяўленага тут зазору сэнсаў. Прыводзіць два адпаведныя прыклады: (1) можна сказаць што «Дзясна – гэта горад», але можна прывесці агульнае азначэнне гораду, пад якое гэты населены беларускі пункт, здавалася б, не падпадае; (2) Перыкл сказаў што «Афіны – гэта дэмакратыя», а Арыстотэль, з свайго боку, шукаў абстрактнай дэфініцыі такога палітычнага ладу як дэмакратыя, на падставе чаго сумняваўся – ці можна існую палітычную сітуацыю Афінаў апісаць гэтым словам…
Насамрэч, карыстаючыся мовай сучаснай логікі, якая разглядае любыя прэдыкаты ў якасці функцый і не робіць разрознення паміж субʼектам і прэдыкатам, усе гэтыя меркаваныя супярэчнасці можна прадставіць як удаваныя. Варта толькі перафармуляваць першае выказванне ў выглядзе «Існуе такі х, якому ўласціва быццё Дзясной і горадам», або «Існуе такі х, якому ўласціва адначасовае быццё Афінамі і дэмакратыяй»[2], як знікае ўся меркаваная праблематычнасць зыходных выказванняў і чэзне ўся супярэчнасць між выкарыстаннем прэдыкатамі «горад» або «дэмакратыя» у гэтых выпадках і ў адпаведных дэфініцыях.
Ці азначае гэта, што і сама зыходная думка Уладзіміра памылковая? Мне здаецца – не. Праблема проста не слушна лакалізаваная: яна не ў несупадзенні субʼектнага і прэдыкатыўнага значэнняў тэрмінаў (у лепшым выпадку тады ўсё звялося б да простага псіхалагічнага пытання, звязанага з сінтаксісам індаеўрапейскіх моваў), але ў немагчымасці ўзнаўлення сродкамі логікі і абстрактнай тэорыі індэксальнасці (аднясення да непасрэднасці сітуацыі «тут і зараз») нашага штодзённага маўлення. «Тут і зараз у гэтай залучанасці непасрэднасцю сацыяльнага і культурнага быцця адбываецца нешта, што можа быць азначана як «беларускі горад»», або «тут і зараз, у нашай разнасцежанасці грамадскім і гістарычным праблемам мае месца нешта, што варта азначыць як «афінская дэмакратыя»» – прыблізна так перафармуляваў бы праблему, азначэння якой шукае Уладзімер, калі я слушна зразумеў ягоную думку… Тады ўзнятае ім пытанне сапраўды ёсць не банальнай праблемай адпаведнай лагічнай натацыі нашых штодзённых выказванняў, а ўяўляе сабой куды большую загадку, вартую свайго філасофскага асэнсавання. Ці можна на гэтым шляху азначыць «ідэю», або нават – акрэсліць яе працэсуальнае існаванне ў дыскурсе, сумняюся… але сама хада думак Уладзімера вартая ўвагі.
Ці азначаюць усе мае заўвагі, або, нават, прыдзіркі да кнігі, што яе варта прызнаць няўдалай? Аніяк не. У асноўную сваю мэту – абуджэння ў аматарах цікавасці і, болей таго, прагнасці да філасофствання, і стымуляванні ў болей знаёмых з дысцыплінай жадання дыялогу, палемікі, узаемнага ўдакладнення пазіцый – яна спаўна цаляе. Аўтару ж застаецца толькі аддзячыць за добра праведзены за чытаннем час і пажадаць найскарэйшага вяртання магчымасці працягнуць сваю карысную для беларускай філасофіі працу…
[1] Аб «пашыранасці» выпадае, праўда, казаць толькі ў агульнафіласофскім кантэксце. Вяртаючыся да беларускіх інтэлектуальных ландашафтаў, мушу зазначыць адваротнае: асобнай дабротай кнігі ёсць яе першапраходніцтва. Наколькі я ведаю, гэта першыя беларускія «Уводзіны ў філасофію», якія ўяўляюць сабой не чарговы дыдактычны дапаможнік з сухой сціжмай звестак і дэфініцый, але жывы прыклад філасофствання з нагоды самой магчымасці філасофіі
[2] Застаецца праблема ўласных імёнаў, якімі ёсць «Афіны» і «Дзясна» і тут спатрэбіцца далейшая больш рафінаваная аналітыка і перафармуляванне, напрыклад паводле тэорыі Б. Расэла, але пакіну такія тэхнічныя дэталі для іншай размовы.