7 кастрычніка ў межах серыі “Галоўнае пытанне” Лятучы ўніверсітэт праводзіць лекцыю гісторыка Алеся Смаленчука. Напярэдадні з лектарам пагутарыла Тацяна Кедрык.
Ваша лекцыя прагучыць у межах цыклу лекцый “Галоўнае пытанне”. Чаму менавіта такая тэма абраная, у чым актуальнасць і значнасць тэмы калектывізацыі для сучаснай Беларусі і для Вас як гісторыка?
А.С. Мы праводзілі даследаванне метадам вуснай гісторыі, галоўным прадметам якой з’яўляецца індывідуальны жыццёвы вопыт чалавека. Нас найбольш цікавіла, што адбываецца з чалавекам, з жыхарамі заходнебеларускай вёскі ў момант, калі па загаду дзяржавы страчваюць амаль усю маёмасць і з гаспадароў ператвараюцца ў калгаснікаў. Што перажываў чалавек пры гэтым? І чаму беларусы ўрэшце прымірыліся з гэтым дзяржаўным рабаваннем?
Інфармацыя вуснагістарычных даследаванняў дае шанс зразумець чалавека ў беларускай гісторыі і фактычна зразумець нас сённяшніх. Гаворка не толькі пра калектывізацыю, а таксама пра чалавека, пра беларуса ў экстрэмальнай сітуацыі, калі над ім здзяйсняецца гвалт і цалкам змяняецца ўклад яго жыцця.
Наколькі тэма калектывізацыі даследаваная ў беларускай гістарыяграфіі, як яна ацэньваецца і ці змянілася стаўленне да яе з савецкіх часоў?
А.С. У савецкія часы існавала толькі савецкая прапаганда пра карысць калгаснага ладу жыцця і г.д. Даследаванні пачалі з’яўляцца пазней, у незалежнай Беларусі. Характэрны прыклад – вялікі артыкул гісторыка Міхася Касцюка пра калектывізацыю ў 4-м томе Энцыклапедыі Гісторыі Беларусі. Дзевяноста адсоткаў гэтага тэксту прысвечана калектывізацыі ў БССР канца 20-х – пачатку 30-х гадоў і літаральна некалькі абзацаў – калектывізацыі ў Заходняй Беларусі. Тэма пасляваеннай калектывізацыі амаль не даследавана, а тыя тэксты, што існуюць, звычайна зводзяцца да статыстыкі: колькі трактароў з’явілася, якая была ўраджайнасць. Пры гэтым па-за ўвагай застаецца асоба чалавека, які ўсё гэта перажывае.
Падчас экспедыцыі Вы збіралі ўспаміны сведкаў часу пра працэс калектывізацыі. Наколькі прадказальнай ці наадварот нечаканай стала для Вас тая “калектывізацыя”, пра якую распавядалі людзі?
А.С. Метад вуснай гісторыі дазваляе шукаць адказаў фактычна на два пытанні: “што было?” і “чаму людзі распавядаюць менавіта такім чынам, а не па-іншаму, пад уплывам чаго фарміруецца іх памяць?” У гэтым сэнсе экспедыцыя дала нам багата новай інфармацыі пра тыя жыццёвыя перамены, якія напаткалі людзей. Пры падрыхтоўцы да экспедыцыі немажліва было пазбегнуць таго, каб не атаясамліваць калектывізацыю ў Заходняй Беларусі з калектывізацыяй канца 20-х – пачатку 30-х гадоў. Падавалася, што зараз мы ўбачым нешта падобнае, а аказалася, што гэтыя “калектывізацыі” шмат у чым розняцца. Пасляваенныя ўлады ў БССР былі больш прагматычнымі, больш, калі можна так сказаць, ліберальнымі. Гэта была вымушаная пазіцыя, выкліканая тымі абставінамі, у якіх прыйшлося дзейнічаць. Пасля вайны ў Заходняй Беларусі пачаўся масавы супраціў антысавецкіх партызанскіх фармаванняў – фактычна ў лесе ішла вайна. У такіх умовах немагчыма было гвалтам, як было ў канцы 20-х гадоў у БССР, заганяць усіх у калгасы. Баючыся супраціву, улады ўвесь час рабілі нейкую палёгку для людзей: і дакументы выдавалі, каб маглі выехаць на заробкі, і шмат зямлі пакідалі пад агароды – да 30 сотак, не забіралі свіней, кароў.
Але найбольшую цікавасць выклікае адказ менавіта на другое пытанне – “чаму так, а не па-іншаму”. Часам адчувалася, што ў аповедах людзей прысутнічае страх. Мяне гэта здзівіла, бо, напрыклад, падчас экспедыцыі па тэме Другой сусветнай вайны людзі выказваліся больш свабодна, чым зараз пра калгасы. Мажліва, такая насцярожанасць выклікана тым, што людзі да гэтага часу жывуць у калгасах, атрымліваюць калгасныя пенсіі і неяк крытычна выказвацца пра таго, хто корміць, беларусам не выпадае. Тут накладаецца таксама і шмат іншых фактараў – і тое, што ў нейкі момант людзі проста прынялі той гвалт як непазбежнае, і таксама памяць пра часы брэжнеўскага дабрабыту. Але гэта не той страх, які блакуе магчымасць размаўляць, бо калі далей пачынаеш задаваць пытанні, то ўдаецца разгаварыць людзей. Трохі цяжэй размаўляецца з мужчынамі – з дзядамі, бо яны больш аглядныя, больш асцярожныя. Увогуле ў экспедыцыях па вуснай гісторыі мяне ўвесь час здзіўляе шчырасць беларусаў. Часам адчуваеш, што нейкія моманты не прагаворваюцца, але разам з тым бачыш шчырую гатоўнасць расказваць. Не палохае нават тое, што мы запісваем на відэакамеру, проста звычайна апранаюць нешта лепшае на сябе, прычэсваюцца і ўсё, гатовыя распавядаць.
Калектывізацыя 30-х гадоў у БССР успрымалася як трагедыя, разбурэнне нармальнага жыцця, амаль як “канец свету”, ці такая ж траўматычная памяць пра калектывізацыю 40-50 гг. у Заходняй Беларусі?
А.С. Тут трэба ўлічваць, што мы размаўляем з людзьмі, якія падчас стварэння калгасаў былі маладымі. Яны не былі гаспадарамі – гаспадарку страчвалі іх бацькі, а таму так балюча гэтыя перамены не перажываліся. Як можна было зразумець з аповедаў, моладзь не гарэла вялікім жаданнем ад рана да цямна працаваць на полі, як бацькі, а калгасы, як нехта сказаў, – гэта “лёгкі хлеб”, якога, канечне, мала, але ён лёгкі. Яшчэ адзін, вельмі істотны момант: для маладых людзей калгасы сталі сапраўдным сацыяльным ліфтам, асабліва ў Заходняй Беларусі, дзе ў даваенны час беларусы не мелі ніякіх магчымасцяў вырвацца з вёскі і дасягнуць нейкага кар’ернага росту. Калі раней, можа, толькі адзін з тысячы беларусаў мог нешта зрабіць у гэтым кірунку, то са з’яўленнем калгасаў сітуацыя змянілася, з’явіліся магчымасці і выехаць, і адукацыю атрымаць, і зрабіць кар’еру ў калгасе – напрыклад, стаць брыгадзірам. Фактычна калгасы ажыццявілі працэс мадэрнізацыі заходнебеларускай вёскі, і многія беларусы абярнулі гэтую траўму на сваю карысць.
Савецкай ідэалогіі заўсёды патрэбны быў вораг, як знешні, так і ўнутраны, адной з катэгорыяў унутраных ворагаў быў “кулак”, ці сапраўды вобраз кулака як ворага замацаваўся ў памяці людзей?
А.С. Абсалютна не замацаваўся. Пра кулакоў людзі казалі звычайна са шкадаваннем. Нам вядомы тэрмін “раскулачылі”, а ў Заходняй Беларусі мы сустрэлі іншы панятак – “акулачылі”,г.зн. “запісалі ў кулакі”. У канцы нашай размовы з людзьмі, каб атрымаць нейкія ацэначныя суджэнні, звязаныя з паняткам “кулак”, мы задавалі такое пытанне: “Ёсць ідэя паставіць у Мінску помнік кулаку, як вы да гэтага ставіцеся?” У людзей быў спачатку шок – як гэта, помнік кулаку? А потым, калі людзі пачыналі разважаць на гэту тэму, то сто адсоткаў адказалі, што помнік кулаку ставіць трэба, бо яны былі працавітыя людзі, добрыя гаспадары і заслугоўваюць помнік. Так што вобраз ворага тут не спрацаваў.
Як Вы казалі, на Палессі ў пасляваенны час меў месца антысавецкі супраціў, ці быў ён звязаны з калектывізацыяй, якія формы і метады супраціву выкарыстоўваліся і якая памяць пра гэта засталася ў людзей?
А.С. У большай ступені гэты супраціў быў звязаны з другім прыходам саветаў, бо людзі, якія ведалі па 1939-1940 гг. што такое саветы і ўлада Сталіна, не жадалі вяртання тых часоў. Але была і частка людзей, якія падтрымалі партызанскі пасляваенны рух менавіта таму, што былі супраць калектывізацыі.
На тэрыторыі Заходняй Беларусі дзейнічала шмат антысавецкіх партызанскіх фармаванняў. Падчас экспедыцыі мы запісалі ўспаміны пра дзейнасць братоў Грэчкаў, Лаўрэна і іншых – людзі называлі іх згодна з афіцыйнай тэрміналогіяй “бандамі”. Калі мы пыталіся, з кім яны ваявалі, то часта чулі ў адказах: “забівалі камуністаў, начальнікаў, а людзей не краналі”. Цікава, што катэгорыі “начальнікі” і “людзі” тут разыходзяцца. І яшчэ цікава тое, што калі людзі распавядалі пра пэўныя палёгкі калектывізацыі, то не звязвалі іх з дзейнасцю антысавецкіх фармаванняў, не бачылі такой сувязі. Хаця на мой погляд як даследчыка, менавіта масавы характар гэтага супраціву паспрыяў пэўнай лібералізацыі калектывізацыі.
Збольшага людзі асуджалі дзейнасць “бандаў” – у першую чаргу таму, што не хацелася зноў ваяваць. На фоне толькі што перажытай страшнай вайны ўсякія рэчы, звязаныя з вайной, хто б там за што не ваяваў, падлягалі поўнаму асуджэнню.
Сучасная беларуская ўлада шмат у чым бачыць сябе паслядоўніцай савецкіх традыцый, у тым ліку і ў кіраванні сельскай гаспадаркай, дзе захавалася амаль нязменна савецкая калгасная сістэма. Ці прысутнічае ў свядомасці людзей такая пераемнасць?
А.С. Безумоўна, прысутнічае. Аднойчы я задаў пытанне: калі вам лепш жылося – у савецкія часы ці зараз? І ў адказ мяне са здзіўленнем запыталі: “а зараз якія?” Нашыя суразмоўцы – у асноўным пенсіянеры, якія ўсё жыццё працавалі ў калгасе, зараз пенсію атрымліваюць, некаторыя – някепскую. Гэтыя людзі не бачаць вялікіх зменаў, проста не ўяўляюць, што можна жыць па-іншаму. Сёння калгас выконвае і сацыяльныя функцыі – дапамагае старым людзям, гэта для іх выйсце і гарантыя. Калі зараз разваліць, разагнаць кагласы, то тыя, хто дажывае сваё жыццё ў вёсках, проста апынуцца абсалютна безабароннымі. Праўда, калі нашыя рэспандэнты пачыналі казаць пра сваіх дзяцей, то часта прыгадвалі, што нізкія заробкі, што пенсіяй прыходзіцца дзяліцца. Але практычна ніколі мы не сустрэлі думак пра прыватную ўласнасць. З аднаго боку, гэта зразумела: старэйшае пакаленне ўжо не ў стане нешта зрабіць. Але, на жаль, жадання вярнуцца на зямлю і працаваць на ёй не адчуваецца і сярод дзяцей. Напэўна адно з самых негатыўных наступстваў калектывізацыі – тое, што змяніліся адносіны да працы і да зямлі. Калі зямля раней была каштоўнасцю нумар адзін і праца на зямлі ўспрымалася як нармальны спосаб існавання селяніна, то зараз зямля стала чужая, калгасная, дзяржаўная і працаваць хочацца менш, але плацілі каб больш. Фактычна знік традыцыйны тып селяніна, якога мы ведаем з канца ХІХ – пачатку ХХ ст. Я нават не ведаю, ці можна сёння ўжываць термін “селянін”? Можа, варта казаць “калгаснік”? Феномен “беларусы і калгас” яшчэ патрабуе грунтоўнага аналізу.
Гутарку правяла Таццяна Кедрык