Таццяна Вадалажская
Цыкл адкрытых лекцый Лятучага Ўніверсітэта “Галоўнае пытанне”
Адкрытая лекцыя Таццяны Вадалажскай, 4 лістапада 2015 г., Мінск
Юлія Галіноўская: Добры вечар, шаноўнае спадарства. Сённяшнее “галоўнае пытанне” непасрэдна датычыць самога Лятучага ўніверсітэта. Тэма лекцыі шчыльна звязана з такім паняткам, як “гульня”. Сама ідэя Лятучага ўніверсітэта калісьці паўстала менавіта на арганізацыйна-дзейнаснай гульні, і потым, калі арганізатары спрабавалі неяк акрэсліць тую прастору, той спосаб існавання, які назваюць “Лятучы ўніверсітэт”, яны звярталіся менавіта да панятка гульні. Падобна да гульні, якая па сутнасці сваёй з’ява вельмі дынамічная, Лятучы ўніверсітэт таксама заўсёды ў руху, у развіцці. Мы штогод рэфлексуем і пераасэнсоўваем пройдзены шлях, сваю дзейнасць, крытыкуем, шукаем новыя спосабы арганізацыі мыслення, арганізацыі адукацыйнага працэсу. І гэта задае напружанне, якое спараджае новыя пытанні, галоўныя пытанні.Слова сённяшней лектарке, Таццяне Вадалажскай.
Таццяна Вадалажская: Наўрад ці сёння у нас будзе лекцыя як лекцыя, у тым сэнсе, што ў мяне няма адказаў на “галоўнае пытанне”. Хутчэй ёсць само пытанне і нейкія падыходы да яго, і я паспрабую паразважаць разам з вамі пра тое, пра што думаецца ўвесь гэты час. І я спадзяюся на далучэнне да гэтага думання, не ведаю, ці адразу тут, ці, можа, надалей.
А пачну я з такога своеасаблівага “спойлера”. Заўтра мы, нарэшце, распачынаем набор на наступны ўніверсітэцкі год. Ён даволі позна распачынаецца, затое будзе вельмі адметным, таму што з 2016 года мы адкрываем “Школы Магістраў гульні”.Гэта не проста маркетынгавы ход такі, у сэнсе, што назва прыгожая. Наша прапанова ў тым, каб паспрабаваць пабачыць сучасную ўніверсітэцкую адукацыю менавіта праз катэгорыю гульні і праз магістраў гульні. І таму, вельмі дарэчы зараз паразважаць пра тое, як мы гэта бачым, як мы да гэтага ставімся.
Сапраўды, мы фактычна адпачатку казалі пра тое, што Лятучы ўніверсітэт – гэта ўніверсітэт гульні. Але трэба сказаць, што з большага, апроч невялікай супольнасці метадолагаў, мы ставіліся да гэтага хутчэй метафарычна. Зразумела, што гэта вельмі прыгожа, гэта Касталія, гэта спроба перайсці ў высокае мысленне, спроба пераадолець “фельетонную эпоху”. Для большасці гэта ўсё метафары. Але для нас гэта ніколі не было метафарай, бо для метадалагічнай супольнасці Лятучы ўніверсітэт фактычна паўставаў у такой адмысловай форме арганізацыі мыслення, як арганізацыйна-дзейнасная гульня. Таму для нас гэта не метафара, гэта такая асобная справа, асобны падыход. І вось гэтая справа паступова развіваецца, мы патроху прасоўваем гэта ўяўленне і ад метафар пераходзім да дзеяння.
Трэба сказаць, што і самі арганізацыйна-дзейнасные гульні таксама распачаліся не як вынік канцэптуалізацыі гульні. У сэнсе, што вось усе ведалі, што такое гульня, і стварылі гульню. Хутчэй гэта было таксама даволі выпадкова, калі для нейкай формы арганізацыі мыслення праблем, якія не маюць рашэння, практычных праблем, дзейнасных праблем, шырокіх праблем, спрабавалі знайсці нейкую назву. І назвалі гульнёй, бо гэта не пад што іншае не падпадала. Гэта быў не семінар, гэта была не канферэнцыя, гэта было нешта дзіўнае. У гэтым быў нейкі элемент гульні, і гэта назвалі гульнёй, а потым пачалі паступова канцэптуалізаваць. І вось мы ўключыліся ўжо ў гэту канцэптуалізацыю і нарэшце самі для сябе мы бачым гульню як нейкуя падставовую анталогію, якая замяняе папярэднюю базавую анталогію. То бок, была анталогія прыроды, потым анталогія дзейнасці, анталогія мыследзейнасці, а затым ужо гульня.
Пры гэтым на сённяшні момант у нас няма дастаткова распрацаванага, дакладнага разумення, што ёсць гульня. Ёсць хутчэй практыкаванне і спроба гэта зразумець. І таму свой расповед, што такое гульня, я пачну са сваёй асабістай практыкі вось гэтага разумення, ці нават адчування таго, што ёсць гульня, менавіта на вопыте арганізацыйна-дзейнасных гульняў. Прычым, я б хацела запрасіць вас на нейкі час не тое каб адмовіцца, а проста забыцца ці адкласці ў бок тое, што мы звычайна ведаем пра гульню. Усе мы ведаем пра гульню дзве рэчы. Першае – тое, што гэта нешта несур’ёзнае, звязанае з азартам, нейкімі чалавечымі пачуццямі. Гэта ўсё ёсць, і пра гэта шмат чаго напісана, пра гэта ўсе ведаюць і мы пра гэта распавядаць пакуль не будзем. Гэта адно. Другое, гэта тое, што зараз даволі шмат гульня выкарыстоўваецца як нейкае месца, дзе ёсць навучанне, трэнероўка чагосці, што потым пераносіцца ў рэальнае жыццё. Ну, вы ведаеце, дзіцячыя гульні – гэта месца для навучання рэальнаму жыццю. Ва ўсе навучальныя працэсы мы ўбудоўваем гульню, таму што гэта лепш навучае, а потым людзі ідуць ў рэальнае жыццё і там практыкуюць гэтыя веды. Гэта ўсё ёсць, гэта магчыма, але мы пра гэта зараз казаць проста ня будзем.
У свой час, калі я патрапіла на арганізацыйна-дзейнасную гульню, для мяне там паўсталі – апроч вось гэтага азарта і навучальнага элемента – яшчэ некалькі такіх рэчаў, якія мяне асабіста вельмі здзівілі, якія былі схоплены рэфлексіўна, і яны тычыліся “чалавека ў стане гульні”. Вось у стане той гульні, якая была арганізавана, сур’ёзнай і вялікай, там былі некалькі важных момантаў. Першы момант – гэта пастаянная неабходнасць самавызначацца і арыентавацца ў сітуацыі. І гэтая неабходнасць ёсць амаль кожную хвіліну, ну ладна, кожныя паўгадзіны. Кожныя паўгадзіны трэба пераасэнсоўваць сітуацыю, самавызначацца, вызначаць, дзе ты, хто ты, кантраляваць нейкія працэсы. Гэта аказалася значна больш важным, чым усе папярэднія веды. Веды пра людзей, якія разам з табой гуляюць, пра тэму, якая разгортваецца, усе мае сацыялагічныя, псіхалагічныя і іншыя веды ў лепшым выпадку былі такім дадатковым базісам. А часам і наадварот, хутчэй заміналі гульні, заміналі гэтаму пастаяннаму перасамавызначэнню і разуменню бягучай сітуацыі. І гэта адзін з галоўных момантаў вось гэтага адчування “чалавека ў гульні”.
Другі важны момант быў у тым, што каб выігрываць, каб быць эфектыўным у гульні, адначасова трэба ўлічваць вельмі шмат працэсаў, якія ідуць. І гэтыя працэсы ідуць абсалютна на розных узроўнях, на розным матэрыяле. Ну, напрыклад, ты адначасова павінен бачыць усе камунальныя працэсы: як хто з кім спрачаецца, сварыцца, сябруе. Ты павінен бачыць разам з тым нейкія сацыяльныя працэсы, розныя групы, нейкія стасункі. Ты павінен, прынамсі ў нашых інтэлектуальных гульнях, сачыць за тым, як разварочваецца змест. Ты павінен сачыць за дзеяннямі, і гэта не зводіцца да сацыяльных ці камунальных стасункаў. І яшчэ шмат чаго. І ты ня можаш выбраць сабе адно вымярэнне, ці падзяліць гэтую працу – вось я буду сачыць толькі за гэтым, бо я ў гэтым разбіраюся. Напрыклад, у людзях я разбіраюся, таму буду сачыць, як яны спрачаюцца. Так ты нічога не выйграеш, ты проста страціш усе магчымасці. Вось гэтая адначасовая праца на абсалютна розных узроўнях, на абсалютна розным матэрыяле – гэта сітуацыя гульні і сітуацыя чалавека, які гуляе, і які збірае ў сабе фактычна ўсё. Усе кампетэнцыі, якія патрэбны. Інакш ён менш эфектыўны ў гульні.
Яшчэ адзін момант, які таксама мне падаецца вельмі важным і вельмі ўражвае ў гульні – гэта калектыўнасць, ці асобы склад калектыўных зносінаў. Гэта адрознівае гульню ад дзейнасці, дзе ў нас ёсць падзел працы: пугавіцу адзін прышывае, другі за лацканы адказвае, трэці за каўнер. У выніку калі касцюмчык сядзіць так сабе, ў прынцыпе можна знайсці адказнага за кожны этап. У гульні тое, што адбываецца, ты ня можаш выдзеліць як сваю і не сваю адказнасць. Амаль немагчыма падзяліць тое, што зрабіў ты, і тое, што адбылося. Тое, што зрабіў ты, ты ведаеш, але вось гэта калектыўнасць – гэта абсалютна спаяны эфект, тое, што атрымалася ў агульным разуменні і дзеянні. Як выдзеліць, хто кінуў думку, хто яе развіў, каму што дайшло, і гэтак далей? Той вынік, што адбываецца ў гульні – гэта агульны здабытак.
І таксама звязаны з гэтым момант, які мяне вельмі ўразіў і які супярэчыць ідэі навучання ў гульні і пераноса потым вынікаў у нейкую іншую рэальнасць. Ці можа, не супярэчыць, але прынамсці ставіць дадатковыя пытанні. Тое, што адбылося з табой, разам з усім калектывам, на гульні (напрыклад, з’явіліся ідэі ці нейкія новыя стасункі), даволі цяжка паасобку перанесці ў іншую прастору. Ну, кшталту, вось тут мы нешта зразумелі і потым я з гэтым разуменнем выходжу і іду ў “рэальнасць”. Прыходжу і разумею, што гэтая ідэя, канцэпт, яны вельмі шчыльна звязаны не толькі з тым, што ў нас там, на гульні, мова свая склалася. Але яшчэ і з тым, што ў нас стварыліся свае сацыяльныя адносіны, стварыліся нейкія дзейнасныя адносіны, нейкія рэчы ў плане ідэяў, уяўленняў, і яны вельмі шчыльна звязаны з усім комплексам. І вось такога простага пераносу фактычна няма. Гэта значыць для мяне, што на гульні фактычна ствараецца нейкі сусвет, які ў прынцыпе можа пашырацца, можа разгаліноўвацца, але ён даволі цэласны. І для таго, каб адтуль нешта “выдраць” і перанесці ў нейкую іншую прастору, патрэбна асобная праца. Вось гэты сусвет – таксама здабытак гульні, і гэта асаблівасць прысутнасці ў гульні.
І апошнее, што вельмі ўразіла мяне асабіста, бо я прыходзіла ў гульню з нейкай дзейнаснай устаноўкай: калі мы ведаем прадукт, вынік, крокі, выбудоўваем сваё дзеянне ў адпаведнасці з гэтым. Высветлілася, што “выйгрыш” і “вынік” – гэта абсалютна розныя рэчы, што калі ты плануеш нейкае дзеянне і паспяхова яго сканчаеш, то самае цікавае пачынаецца як раз пасля таго, як ты сканчаеш сваё дзеянне. Бо пачынаецца адказ. Змяняецца сітуацыя і ўзнікаюць эфекты. А ты – у дзейнасным падыходзе – рыхтаваўся толькі да дзеяння, а не рыхтаваўся да гэтых эфектаў, да таго, што ты будзеш рабіць пасля сканчэння свайго дзеяння, калі штосьці абсалютна невядомае пачнецца па выніках. Вось гэта іншая гатоўнасць, іншае адчуванне, іншая падрыхтоўка, чым звычайнае планамернае дзейнаснае разгортванне – гэта таксама адметнасць гульні.
Я пазначыла свае назіранні, адчуванні, што ў свой час было вынесено, як рэфлексіўнае разуменне таго, як пачуваецца чалавек у гульні, у практычнай гульні, не абстрактнай, не “увогуле”, а практычнай. Зараз я ўсё гэта распавяла, папрашу вас пра гэта памятаць, і мы трошкі адкладзем у бок усё тое, што я распавяла. Таму што гэта нейкі асабісты досвед, асабістае разуменне і такая падрыхтоўка, якая асабіста для мяне стварае разуменне адрознасці чалавека ў гульні ад чалавека, які даследуе, ці чалавека, які дзейнічае. Далей я перайду да тэзы пра антрапалагічную перспектыву і homo lundens – чалавека гуляючага. А потым мы вернемся да таго, што я распавядала пра гульню.
Увогуле, з чаго паўстае гэтае пытанне пра антрапалагічную перспектыву? Што я маю на ўвазе, калі кажу пра гэта? Гэта не прагноз пра тое, якімі людзі будуць праз сто гадоў. Гэта хутчэй намацванне таго выйсця з праблем, якія на сёння мае чалавек, чалавечы род у сваім развіцці. І вось homo lundens, гэтае словазлучэнне апелюе да некалькіх розных кантэкстаў. Я думаю, вы іх адразу ўзгадаеце. Па-першае, гэта шэраг: homo sapiens, homo economicus, то бок гэта нейкая тыпалогія чалавека, чалавецтва, якая паступова развівалася і асэнсаванне якой задавала нейкія перспектывы чалавечага развіцця. Было нейкае ўяўленне пра homo sapiens: гэта развіццё розуму, уяўленне пра тое, што чалавек – ён разумны, што гэта і ёсць сутнасць чалавека. Потым з’явіўся “чалавек эканамічны”, і ў ім бачылася чалавечая сутва. У гэтым сэнсе, homo lundens – гэта таксама нейкая перспектыва, ці спроба ўхапіць адметнасць чалавека сучаснага, і тое, што варта, ці што павінна, на мой погляд, вызначаць яго дальнейшы шлях. Другое, гэта, зразумела, Гэссе з Касталіяй і з апеляцыяй да таго, што магістр гульні, чалавек, які гуляе – гэта спроба знайсці нейкую форму існавання, лад жыцця, форму мыслення, якая будзе вызначаць, зноў-такі, чалавечую сутнасць і дасць яму пазбегнуць праблемаў, якія Гессэ апісваў як фельетонную эпоху. І апошняя апеляцыя, яна можа не так распаўсюджана, але яна вельмі важная для мяне – гэта “людэны” братоў Стругацкіх. Людэны, як нейкая новая, невядомая раса людзей, якая ўзнікае (ці ёсць падазрэнне, што яна існуе) сярод людзей. Люді з іншымі, нейкімі дадатковымі, новымі якасцямі. І гэта тое, што стварае такую гуманітарную, антрапалагічную трэвогу ў чалавецтва. Бо мы ня ведаем: на што гэтыя людзі здольны? Хто з нас, хто з чалавецтва з’яўляецца гэтым самым людэном? То бок вось гэта антрапалагічная трывога для мяне таксама звязана з ўяўленнем пра homo lundens . Трывога пра тое, кім мы будзем, як мы да гэтага пяройдзем. Але гэта ўсё такія мастацкія вобразы, а нам трэба пераходзіць да праблемы.
Чаму варта казаць пра гэтую перспектыву, пра выйсце? Я, прынамсі, назаву дзве праблемы, якія, на мой погляд, сёння стаяць перад чалавекам, чалавецтвам, асабіста перада мной і, як мне падаецца, перад людзьмі, якія больш ці меньш рэфлексіўна спрабуюць вызначыць сябе, асэнсаваць сваё існаванне. Праблем, зразумела, значна больш, але я буду казаць пра дзве, якія вельмі важныя. Яны абедзве пра несувымернасць.
Першая, як мне падаецца, найбольш прыгожа і дакладна апісана Аўрэліо Печчэі. Гэта чалавек, з ідэі і дзейнасці якога фактычна паўстаў Рымскі клуб і увесь гэты экалагічны рух, ідэя ўстойлівага развіцця. Але апроч гэтага ў яго ёсць вельмі добрая кніжка “Чалавечыя якасці”. Ён там закранае гэту праблему неадпаведнасці, несувемернасці. Ён кажа пра тое, што на сённяшні момант (а гэта ён піша фактычна ў сярэдзіне мінулага стагоддзя) тэхнічныя, арганізацыйныя магчымасці чалавека, які спазнаў свет, настолькі значныя, настолькі вялікія, што кожны рух чалавека, яго дзеянне, выпрацоўка чагосьці, стварае вялікія, і, галоўнае, непрадказальныя эфекты для ўсяго сусвету. Больш за тое, гэтая здольнасць уплываць на весь сусвет – і чалавечы, і прыродны – яна дэмакратызавалася. То бок, зараз гэтая здольнасць належыць не нейкай асаблівай касце, а фактычна любому чалавеку. Веда чалавека пра свет дэмакратызавалася. Вялікая моц у руках кожнага чалавека, але ёсць неадпаведнасць чалавека этычнага, чалавека гуманітарнага, маральнага таму, што ён тэхнічна здольны зрабіць. Мысленне чалавека неадпаведна таму, што ён здольны зрабіць з тым, што ёсць навокыл, і з людзьмі у тым ліку.
Наступнікамі Печчэі больш падхоплена была ідэя, што мы ня ведаем эфектаў таго, што мы робім, прынамсі, у экалагічным плане. І таму пачаў развівацца і сістэмны падыход, і прагназаванне, усе гэтыя статыстычныя навукі і спроба вылічыць, пабудаваць прагнозы таго, што будзе, калі мы там направа павярнем ці налева, калі мы выдаткуем сродкі сюды альбо туды, і гэтак далей. І на гэтай хвале даволі шмат было развіта сістэмаў аналіза, разумення, прагназавання. Але амаль адразу стала зразумела, што ўлічыць усе фактары, якія ёсць, амаль немагчыма. То бок, рабіць прагнозы дзеянняў можна, але верагоднасць не такая ўжо і высокая. А калі ты пашыраеш яшчэ і разуменне, калі ты спрабуеш улічваць не толькі матэрыяльныя змены, але і чалавечыя, якія немагчыма прадугледзець статыстычна, то фактычна гэта прагназаванне не дае чалавеку вырашыць, што яму рабіць. Хаця б яшчэ таму, што час, які патрэбен на тое, каб усё гэта падлічыць, неверагодна вялікі. І вось чалавецтва паскакала вылічаць і рабіць гэтыя прагнозы і страшылкі, а Печчэі дапісваў сваю кніжку пра тое, што трэба штосьці з чалавекам рабіць. Не толькі з яго здольнасцю ведаць пра будучыню, а са здольнасцю неяк адказваць за свае дзеянні. Фактычна, гэтым кніжка і сканчаецца. Ён ставіць гэтыя пытанні пра тое, як і што можна, ці што трэба рабіць з чалавекам, што ён павінен зрабіць з сябе, каб быць адпаведным тым магчымасцям, якія ў яго ёсць. Добра было б, канешне, паабразаць гэтыя магчымасці і сказаць: давайце павыкідваем усё гэтае тэхнічнае развіццё і забудзем. Але так не бывае. Таму паўстае пытанне якасці чалавека не ў сэнсе дабрыні ці іншых маральных асаблівасцяў, а чалавечай якасці, якасці чалавека самаго па сабе.
І чым далей, тым больш гэтыя праблемы паўстаюць, і яны не вырашаны ў такім выглядзе. Амаль любы чалавек сёння можа фактычна зладзіць катастрофу рознага памеру, ад экалагічнай да гуманітарнай, калі вельмі захоча. А бывае, што зладзіць яе толькі таму, што нешта зрабіў і ня ведае, як гэта адзавецца. Гэта першае такое несупадзенне моцы чалавека і здольнасці – не толькі кантраляваць, але і адказваць, працаваць з тымі эфектамі, якія яму гэтая моц дае.
Другая неадпаведнасць звязана таксама з дасягненнямі чалавецтва, з дасягненнямі ў разуменні саміх сябе, культуры і з тым, што мы ўжо ўсе добра ведаем, прызвычаіліся і нават ганарымся тым, што любое нашае сацыяльнае ўтварэнне, культурнае ўтварэнне, мае штучны характар, і мы ведаем пра штучнасць ягонага з’яўлення. То бок, я кажу пра сацыяльную сканструяванасць усяго, у чым мы жывем. Пра тое, што тыя нормы, каштоўнасці, якія ў нас ёсць, мы заўсёды можам дэканструяваць і зразумець, што гэта ўсё самі людзі і стварылі. Гэта не дадзена прыродай, не дадзена Богам. Гэта ўсё наш тварны свет. І фактычна мы, людзі, усё гэта і зрабілі. Мы самі стваральнікі сусвету. У нас няма ніякай інстанцыі апеляцыі, што ёсць праўдзіва, а што не. І тут зноў з’яўляецца гэта несувымернасць. Мы з аднаго боку адчуваем сабе часткай стваральнікаў сусвету. А з другога боку, я нічога не магу з гэтым сусветам зрабіць. Такое адчужэнне чалавека. Страціўшы магчымасць дакладна ведаць ці апеляваць, разам з кімсці іншым апеляваць да абсалютаў, да ісцінаў, мы не набылі рэальнай магчымасці, ці здольнасці, ці кампетэнцыі, каб ствараць сусвет. Мы ж частковыя ўсе. Хто з вас умее ствараць сусветы? Ці хаця б проста сацыяльныя інстытуцыі, ці культуры? Ну ніхто не возьмецца, праўда? А ўсё ж людзі стварылі. То бок, адзінае, што мы можам, гэта адчуваць сябе патрапіўшымі ў створанную нейкімі людзьмі прастору, ці тое, што творыцца нейкімі людзьмі, і ўсё на гэтым.
Мне падаецца, з гэтага вынікае шмат праблемаў. Галоўнае, што на паверхне ляжыць, гэта пытанне магчымасці дамовіцца. Калі мы ня можам апеляваць да нейкіх абсалютных ісцінаў, то бок, “у цябе свая праўда, у мяне свая”, – то ўсё, на гэтым сканчаюцца ўсе дамовы, усе пытанні. У мяне свае каштоўнасці, у цябе свае. Нашы каштоўнасці абсалютна роўныя і абсалютна розныя. І неадкуль узяць чагосьці, што можа прывесці нас да нейкага агульнага падмурка. Другой атрапалагічны вынік з гэтага: паколькі ты не маеш рэальнага дачынення да стварэння, ці не разумееш, як гэта робіцца, ты пачынаеш апускацца на той узровень, пра які ў палітыцы кажуць “рэалпалітык”, а тут можна сказаць: “рэальнае жыццё”. Тое, да чаго ты дакранаешся, проста перажываеш, адчуваеш. І ўвесь план ідэалаў, каштоўнасцяў – ён проста абесцэньваецца. Ці варта нам спрачацца пра каштоўнасці, калі яны абсалютна розныя, а вось каўбаса тут па 3.15, а тут па 3.10, і што вы мне распавядаеце, што лепш: лібералізм ці кансерватызм? Гэтае жыццё на ўзроўні пачуццяў, арганалептычнай практыкі і кароткіх стасункаў, вызваляе ад праблемы вызначацца з тым, з чым вызначыцца немагчыма, ці занадта складана, прынамсі.
Вось гэтыя дзве праблемы несувымернасці чалавека і тых магчымасцяў, якія ў яго развіліся апошнім часам, ці тых магчымасцяў разумення сябе і свету, якія развіліся, мне падаюцца вельмі значным выклікам асабіста для чалавека. Да разумення таго, што рабіць яму ў рэальным свеце, каб не пражываць жыццё, а жыць асэнсавана. Пражываць адказна, працаваць асэнсавана, каб мець сваю справу, якую трэба ў нешта ўбудоўваць, а не зразумела, ўва што. І гэтае ж пытанне – яно не толькі для чалавека асабіста, але і для адукацыі. А якім павінен быць чалавек, які адукуецца, які становіцца ў працэсе адукацыі, каб вырашаць гэтыя пытанні?
І вось тут я вяртаюся да гульні. Мне падаецца, што тое, што ёсць у чалавека ў стане гульні, чалавека гуляючага, тыя здольнасці ці тыя практыкі, якія ён у стане гульні мае, яны пры асэнсаванні і развіцці даюць некаторыя адказы і шляхі для таго, каб выйсці з гэтага становішча неадпаведнасці. Што я тут маю на ўвазе? Я пазначу, напэўна, тры ці чатыры такіх моманта, якія з’яўляюцца характэрыстыкамі чалавека гульні, чалавека ў стане гульні, якія даюць адказы, ці даюць накірунак развіцця ў адказ на неадпаведнасць, на гэтую атрапалагічную перспектыву.
Але першае, што мне трэба, гэта зразумець, як мы будзем глядзець зараз на гульню. Бо гульня гэта што? Гэта нейкая такая адмысловая прастора. Вось тут рэальнасць, а вось тут гульня, вызначаная часам, прасторай і гэтак далей. Я прапаную паглядзець на гэта не праз вось такое анталагічнае ўяўленне пра гульню, а праз чалавечую оптыку. І тады гульня – гэта не нейкая адмысловая прастора, а гэта здольнасць чалавека ўтрымліваць адначасова дзве прасторы, два света, абсалютна розных. Сканструяваных і пабудаваных па абсалютна розных правілах. Утрымліваць і фактычна адвольна ставіць на адным з іх знак рэальнасці. Адвольна – бо абодва сусветы штучныя, мы ж ведаем, што ўсе сусветы штучныя, таму: мы маем два сусвета і фактычна адвольна, ад чалавечай волі, ставім на адным з іх гэты знак рэальнасці: вось гэта рэальна, а гэта пакуль другасна. Мы пра гэтую прастору памятаем, але яна другасная.
Гэта ужо на дзіцячай гульне відавочна. Калі дзіцё гуляе, яно цалкам у гульні, на табурэтке/самалёце ляціць, напрыклад, але адначасова у яго існуе другая прастора, адносінаў з бацькамі, якім гэта табурэтка (яна ж самалёт) можа спатрэбіцца ў самы непадыходзячы момант. На нашых арганізацыйна-дзейнасных гульнях мы кудысьці з’язджаем, нешта арганізуем, то бок існуе прастора, ў якой разгортваюцца дзеянні, і мы паралельна яшчэ ўтрымліваем нейкі свет, які іншы, пабудаваны па іншых правілах. І вось чалавек у гульні – гэта такі “Чэбурашка”, у якога адначасова дзве гэтыя прасторы існуюць.
Але тут важна вось гэта прызнанне адной з прастор сапраўднай, рэальнай, а другой – на гэты час – другаснай. Мне падаецца, што тэхніка пазначэння той ці іншай прасторы ў якасці рэальнасці – гэта вельмі важная чалавечая якасць і здольнасць. І вось калі адыйсці ад дзіцёнка, які гуляе з табурэткай, і перайсці да Лятучага ўніверсітэта, то я магу сказаць, што я гуляю ва Ўніверсітэт. Ён для меня такі ж рэальны, ці нават больш рэальны, чым выбары ў Беларусі, бо выбары ў Беларусі – гэта таксама ўяўная рэальнасць. Яе, праўда, уяўляе больш за дзесяць мільёнаў чалавек, бо не толькі беларусы імі цікавяцца. Уяўляюць, і сваім уяўленнем, сваімі дзеяннямі гэтую прастору ажыўляюць. А я, памятаючы пра тую рэальнасць, уяўляю і стаўлю знак рэальнасці на Лятучым універсітэце. Са Школамі магістраў гульні, якія, пакуль што, апроч мяне ўяўляюць яшчэ чалавек дзесяць, а з заўтраўшняга дня, спадзяюся, будуць чалавек трыццаць уяўляць. І вось гэта будзе самая што ні на ёсць рэальная рэальнасць. Гэта тое, што будзе вызначаць нашы дзеянні і нашы стасункі.
Але як уяўнае становіцца рэальным? І вось разглядаючы тое, як гэта адбываецца ў гульні, я разумею, што рэальнасць надаецца, напрыклад, тым, што ты асэнсавана ўдзельнічаеш ва ўстанаўленні рамак, межаў, правілаў гульні. Устанаўленні той прасторы, у якой ты гуляеш. Калі ты патрапляеш у яе наўпрост з борту самалёта, то гэта можа рэальнасць, а можа і не. А калі ты яе разам з кімсці сам устанаўліваеш, засноўваеш, то гэта становіцца рэальнасцю для цябе і тваіх дзеянняў. Пакуль ты ўтрымліваеш вось гэта ўстанаўленне, той самы сусвет, калі ты ўтрымліваеш яго ў сваіх (і яшчэ ў чыіхсці) руках, да таго часу гэта для цябе рэальнасць. І вось гэтая здольнасць не толькі ўяўляць, але і ўсталёўваць правілы, межы і гэтак далей – гэта тое, што дазваляе нам быць датычнымі нейкім чынам да канструявання сацыяльнай рэальнасці, тое, што дазваляе нам быць гаспадарамі, або са-гаспадарамі нейкай рэальнасці. І трэба паспрабаваць адрэфлексаваць гэтую здольнасць, развіць яе ў сабе – а яна патрабуе даволі вялікіх здольнасцяў фантазіі і ўяўлення. Яна патрабуе анталагічнай працы, бо трэба выбудаваць свет з усімі правіламі і стасункамі – гэта вам не вывучыць што-небудзь па кніжцы. Выбудаваць свет разам з Іншым – гэта патрабуе дадатковых здольнасцяў, кампетэнцый, магчымасцяў камунікацыі з Іншым, прычым з абсалютна Іншым. Бо тут ёсць сур’езнае адрозненне ад традыцыйных супольных відаў працы. Вось уявіце, што калі мы ўступаем у гульню і ствараем наш свет, у якім мы гуляемся, цалкам натуральна, што няма каштоўнасцяў і мэтаў, агульных для ўсіх гульцоў. Я магу уступаць у гульню з вамі, каб выйграць у вас. Рамкі ў нас аднолькавыя, правілы ў нас аднолькавыя, а мэты, каштоўнасці, персанажы, у якіх мы гуляем – яны абсалютна розныя. І гэта сустрэча з Іншым як абсалютна Іншым. І вось гэтая якасць уялення і пастаноўкі знака рэальнасці на адной з прастораў, як мне падаецца, ёсць адказам на другое несупадзенне, несувемернасць чалавека і сацыяльнага канструявання. Вось гэта здольнасць, магчымасць усталёўваць, канструяваць, рэальна канструяваць і пражываць потым цельны сусвет.
І ёсць яшчэ адзін такі момант у гульні, які надае рэальнасці той сітуацыі, якую мы ўявілі і ў якую мы ўваходзім. Гэта тое, чаго няма ў дзейнасці – гэта “стаўкі”. Катэгорыя стаўкі – гэта не пра рэсурсы, нават не пра укладанні, а пра тое, што ты ставіш, каб тая прастора, якую ты ўтварыў, змянілася ў той бок, які ты б хацеў. Чым большая стаўка, тым большы унёсак у будычыню, у тое, якой будзе гэтая прастора. Абсалютна не гуллёвае стаўленне да рэальнасці нашай Беларусі – яно як раз у тым, што мы “адбываем” неякія дзеянні, выконваем нейкія ролі, але ніхто не робіць ставак. Нельга сказаць, што людзі нічога не ўкладаюць у станаўленне і развіццё. Але, ў чым розніца паміж укладамі і стаўкамі? Стаўка – гэта тое, што ты страціш, калі праіграеш, і тое, што падвысіцца, калі выіграеш. Вось глядзіце, я прыходжу ў казіно і прыношу пяцьсот рублёў, ця я згодна іх аддаць на нешта? Не, я раблю ўнёсак, каб выйграць. А не тое, што я згодна гэта аддаць. Згода аддаць – гэта ахвяраванні, рэсурсы, страты і гэтак далей. І я разумею, што ў нашым жыцці мы амаль не думаем пра стаўкі, якія мы робім на тую рэальнасць, у якой мы дзейнічаем, і якую пазначаем для сябе як рэальную. Вось для мяне, зноў жа, гэта такая недадуманная, недакатыгарызаваная рэч, але, як мне падаецца, гэта вельмі моцны варыянт асэнсаванасці дзеяння ў сітуацыі – не нармаванай, паступовай дзейнасці, а сітуацыі выігрыша ці проігрыша. Калі ёсць шмат розных абставінаў, невядомых табе (і ты ведаеш, што яны ёсць, і што іх шмат). Калі ты ведаеш толькі правілы гульні, і супраць цябе так сама гуляюць. Стаўка – гэта больш тонкая і цікавая катэгорыя, чым звычайная “ацэнка рэсурсаў”. І гэта, як мне падаецца, стварае для чалавека іншае разуменне сітуацыі, і таго, што ён робіць.
Ёсць яшчэ адзін момант, які таксама, як мне падаецца, здымае той разрыў, пра які я казала напачатку, паміж магчымасцямі дзеяння і здольнасцю быць адпаведным эфектам, якія ад нашых дзеянняў узнікаюць. Галоўная якасць чалавека гуляючага – гэта не толькі зрабіць правільныя дзеяннні, але і быць гатовым да тых эфектаў, якія будуць пасля іх. І гэта галоўнае. У гульні мы на гэта разлічваем. Мы гатовімся да таго, што будзе пастаянна змяняцца сітуацыя, і нам пастаянна трэба будзе самавызначацца. І для мяне пакуль адказам на пытанне, якое ставіў Печчэі, з’яўляецца не ўдасканаленне разлікаў таго, якія эфекты атрымаюцца, а змена ракурса, устаноўка чалавека на тое, што ён павінен адказваць на эфекты. Не за эфекты: зрабіў нешта – адсядзеў пяць гадоў. А ён павінен быць гатовы адказваць на эфекты. І разумець, што яго дзеянні сканчаюцца не там, дзе скончылася само дзеянне, а там усё толькі пачынаецца. Вось ты зрабіў крок, і далей пачынаецца фактычна чалавечае існаванне, адказ на эфект ад твайго крока. Вось гэтая гатоўнасць адказваць на эфекты, калі абсалютна не зразумела, што свет цябе ў гэты адказ прынясе, бо немагчыма ўсё ўлічыць; гэта пераінсталяцыя разумення, тое, што ёсць у чалавека ў гульні, і тое, чаго няма ў нас, у нашым свеце, прынамсці ў нашым усведамленні дзейнасці, і таго, як мы плануем дзейнасць, праектуем дзейнасць. Гэта таксама, мне падаецца, пераўсталяванне сябе, гэта антрапалагічная перспектыва па сутнасці.
І, напэўна, апошняе, гэта тое, што у гульні ёсць рыгарызм Іншага. Пра Іншага, пра камунікацыю ў нас вельмі шмат кажуць. Усе ведаюць, што трыба прымаць Іншага, быць талерантнымі, разумець Іншага. Але ты можаш зразумець толькі тое, што падобна на цябе. Тое, што на цябе не падобна, немагчыма зразумець. А атрымоўваецца, што мы, канешне, гатовы прымаць Іншага, але толькі калі ён прымае нашы агульныя правілы. Які ж ён тады Іншы, калі ён прымае такія ж правілы, як і ты? Вось у гульні ты ніколі ня ведаеш гэтага Іншага, ён абсалютна Іншы. Ты павінен быць гатовы знаходзіцца з ім на адным полі. Цябе не абавязкова яго любіць, шанаваць, мець аднолькавыя погляды і гэтак далей. Ты можаш з ім спрачацца, спаборнічаць, але ён прысутны, і ён ёсць частка умоваў гэтага свету. І ён прымаецца, як умова існавання гэтага свету, а не як такі ж, як ты.
Вось гэта некалькі такіх выразных характарыстык чалавека гуляючага, homo lundens, якія нам варта “да-аткрыць” у сябе саміх і зрабіць часткай нашай практыкі. І я спадзяюся, што мы з гэтым будзем ў Лятучым універсітэце паступова спраўляцца.