Андрэй Ягораў, метадолаг, палітолаг, магістр палітычных навук, дырэктар Цэнтра еўрапейскай трансфармацыі.
Тэзісы даклада на канферэнцыі “Беларусізацыя ў кантэксце сучасных глабальных трансфармацый: дзейсныя структуры ў эпоху перамен”, Мінск, 9 снежня 2016 г.
Пасляваенная канструкцыя свету была кампрамісам паміж нацыянальнымі дзяржавамі, якія былі асноўнымі гульцамі сусветнай палітычнай сцэны. З канца 1960-х гадоў самі нацыянальныя дзяржавы ўваходзяць у паласу глабальных трансфармацый. Традыцыйная канструкцыя нацыянальных дзяржаў, якая звязвала ў складанае адзінства тэрыторыю, нацыю і дзяржаву, пачынае разбурацца.
Па-першае, суверэнітэт нацыянальнай дзяржавы адчужаецца на карысць наднацыянальных глабальных працэсаў: эканамічных, інфармацыйных, экалагічных, міграцыйных, гандлёвых і інш. Улада, якая раней канцэнтравалася ў руках нацыянальнай дзяржавы, пераходзіць на глабальны ўзровень, дзе сёння няма суб’ектаў, здольных узяць яе пад свой кантроль. Праблемы на ўзроўні краіны нараджаюцца глабальным светам і ні нацыянальныя ўрады, ні лакальныя супольнасці не могуць іх вырашыць выключна на сваёй тэрыторыі.
Па-другое, тэрыторыя як вотчына суверэннай дзяржавы адчужаецца на карысць лакальных супольнасцяў. Вынікі рэферэндуму аб выхадзе Брытаніі з ЕС падкрэслена былі пастаўленыя пад пытанне брытанскімі рэгіёнамі – Шатландыяй і Лонданам, якія запатрабавалі сабе асобнае месца ў перамовах аб будучым статусе адносін ЕС і Вялікабрытаніі.
Па-трэцяе, сам носьбіт нацыянальнага суверэнітэту – нацыя, народ – пачынае распадацца. Пасляваенны гуманізм славіць чалавека ў яго цялеснай форме, які становіцца завершанай і дасканалай формай існавання, цэнтрам усяго светаўладкавання. Гэта падрывае сімвалічнае адзінства нацыі і адчужае частку яе суверэнітэту на карысць адзінкавага грамадзяніна, які валодае ўсёй сукупнасцю правоў. Чалавек у выніку пачынае самавызначацца глабальна, і па праву (хоць і не фактычна) становіцца глабальным актарам. Нацыянальная рамка самавызначэння становіцца толькі адным з магчымых выбараў для чалавека, і часта не самым прывабным. Сёння, нараджаючыся ў пэўнай краіне, чалавек фармуе свае ўстаноўкі, арыентуючыся не столькі на тое, што бачыць у сваёй краіне, колькі на стандарты жыцця, якія задаюцца глабалізаванай культурай. Пры наяўнасці доступу ў Інтэрнэт і сацыяльныя сеткі арыенціры для беларускага падлетка задаюцца не толькі тым, што ён бачыць у сваёй краіне, але і формамі жыцця яго аднагодкаў у ЕС і ЗША. Для чалавека глабальнага свету ўсе дарогі адкрытыя і далей усё вызначаецца яго асабістымі здольнасцямі і ўласным выбарам.
Нацыянальнае адзінства руйнуецца і пад дзеяннем ураўновання культурных ідэнтычнасцяў. Мультыкультуралізм, народжаны крытыкай перавагі еўрапейскай культуры, скідае нацыянальную ідэнтычнасць з п’едэсталу. Нацыянальная ідэнтычнасць становіцца адной з прапанаваных да выбару культурных ідэнтычнасцяў. Культурныя, нацыянальныя, рэгіянальныя, прафесійныя, рэлігійныя меншасці становяцца роўнымі нацыям і патрабуюць уласнай долі аўтаноміі і суверэнітэту.
Гэта нараджае разнастайныя парадоксы нацыянальнай інтэграцыі, калі новыя культурныя групы не жадаюць згаджацца з устаноўленым нацыянальным кансэнсусам і, абапіраючыся на патрабаванні аўтаноміі, падрываюць яго адзінства. У радыкальных формах гэта можа выяўляцца ў патрабаванні ўстанаўлення ўласных правілаў жыцця для сваёй супольнасці, нягледзячы на іх супярэчнасць формам нацыянальнага парадку. Так, мусульмане ў традыцыйна хрысціянскіх краінах Еўропы могуць патрабаваць абмежаванняў свабоды слова і крытыкі ісламу, бо гэта можа абражаць іх рэлігійныя пачуцці.
Сітуацыя мультыкультуралізму і перамогі новага гуманізму патрабуе новых формаў канструявання негвалтоўнай (без навязвання зверху, неўладнай) сацыяльнай сувязі ў рамках асобнай краіны. Тут на першы план выходзяць дыялогавыя (камунікатыўныя) формы сувязі ў фарміраванні новага грамадскага дагавора. Аднак, гэты быццам бы просты і натуральны адказ на пытанне аб правілах арганізацыі сумеснага жыцця – дыялог – натыкаецца на парадокс немагчымасці дыялогу з тымі групамі, якія альбо не хочуць уступаць у дыялог, альбо не маюць такой магчымасці (напрыклад, не маюць дастатковых кампетэнцый, пазбаўленыя здольнасцяў да гэтага з-за інваліднасці і г.д.).
Акрамя таго, нават калі ўстанавіць новыя правілы супольнага жыцця шляхам дыялогу, асобная супольнасць трапляе ў сітуацыю, калі сам па сабе кансенсус ужо прадугледжвае навязванне гэтай супольнасці іншай нормы жыцця. Г.зн. усё роўна супольнасць аказваецца вымушанай мяняць свае нормы на кансенсусныя нормы, што парушае яе мультыкультуральнае права быць самой сабой. Тут узнікае невырашальны парадокс, справіцца з якім сучасная філасофія дыялогу не можа, і прапануе даволі ўтапічныя і мала ажыццяўляльныя ў нацыянальным маштабе праекты «грамадства дысэнсуса» і «грамадскай легітымнасці, якая пастаянна пераўсталёўваецца ў дыялогу».
Чалавек, Супольнасць, Рэгіён і Глабальны Свет актыўна наступаюць на Нацыянальную дзяржаву, усё ў большай ступені пазбаўляючы яе інструментаў улады. Аднак, прастора палітыкі як прастора сутыкнення інтарэсаў розных груп захоўвае нацыянальную лакалізацыю і менавіта тут адбываецца фактычнае канчатковае вырашэнне супярэчнасцяў. Такая сітуацыя праблематызуе існаванне нацыянальных дэмакратый, якія заснаваныя на выбары прадстаўнікоў нацыі ў дэмакратычныя органы ўлады для таго, каб кіраваць краінай. Пры адсутнасці фактычнай улады праўленне нацыянальных дзяржаў аказваецца ў сітуацыі англійскіх манархаў, якія «правяць, але не кіруюць».
Існуе два асноўныя тыпы рэакцый нацыянальных дзяржаў на актуальныя выклікі. Адныя дзяржавы прадпрымаюць спробу адкрыцца новым глабальным тэндэнцыям, тады як іншыя імкнуцца закрыцца. І тая, і іншая стратэгія прадугледжвае ўстанаўленне кантролю і выкарыстанне глабальных трэндаў на сваю карысць. Нельга лічыць, што стратэгія закрыцця – гэта спроба адмежавацца ад глабальных выклікаў, хутчэй, гэта спосаб запаволіць на сваёй тэрыторыі ход адных працэсаў за кошт кантролю іншых. Новыя аўтарытарызмы – гэта напаўадкрытыя гібрыдныя сістэмы, якія ўмела выкарыстоўваюць новую сітуацыю інфармацыйнага (медыятызаванага) грамадства і дысацыяцыі сацыяльных супольнасцяў.
Калі чалавек аўтамізуецца і руйнуе абалонку сацыяльнай групы, ён апынаецца ў адзіноце, застаецца слабым перад дзяржаўнымі ідэалагічнымі апаратамі кантролю. У сацыяльным дзеянні ён пазбаўлены кропак апоры: усе наратывы разбураныя ці дыскрэдытаваныя дзяржаўнай машынай альтэрнатыўнай рэальнасці, усе сэнсы адносныя, у яго няма лідэраў – ён лідэр толькі сам сабе, вакол яго – такія ж адзіночкі без сацыяльнай асновы. Стыхійная сацыяльная мабілізацыя магчымая (Майдан, Тахрыр, Таксім, Occupy Wall Street і г.д.), але яе трансфармацыя ў накіраваны рух з уласнымі мэтамі і лідэрамі ўжо не адбываецца. Новыя «грамадства, якія закрываюцца», карыстаючыся адсутнасцю інстанцыі крытыкі (усё адносна, няма да чаго выбудаваць апеляцыю), лёгка канструююць часовыя папулярныя сэнсы для мабілізацыі мас. Аўтарытарны лідэр (Лукашэнка, Пуцін, Орбан, Эрдаган, Трамп, Качыньскі) канструюецца медыя-рэальнасцю як “маяк”, на які злятаецца неарганізаваны рой аўтамізаваных і аўтаномных людзей-лідэраў (падрабязней пра гэта можна даведацца з даклада Гінтаўтаса Мажэйкіса “Аўтарытарызм палітычный сцэны і цэнтра прыцягнення”) .
Стратэгія адкрыцця нацыянальнай дзяржавы («спускання пад’ёмных мастоў», «адкрыцця межаў») арыентаваная на ўзяцце глабальных трэндаў пад кантроль і здабыванне карысці з новай сітуацыі. Гэта прымушае, па-першае, шукаць формы лакалізацыі і самавызначэння нацыянальнай дзяржавы ў глабальным падзеле працы. Моцна спрашчаючы, можна сказаць, што Ізраіль абірае шлях донара софтверных тэхналагічных інавацый, Кітай становіцца глабальным вытворчым цэхам, ЗША – месцам канцэнтрацыі капіталу, ЕС – месцам інавацый у машынабудаванні і энергетыцы. Па-другое, адкрыццё прадугледжвае пошук формаў сумеснага ўтрымання фокусу кіравання глабальнымі працэсамі. Еўрапейскі Саюз быў (і ўсё яшчэ можа быць) удалай спробай гульні на адкрыццё і апярэджванне глабальных трэндаў. Праўда, з пачаткам 2000-х гадоў ЕС апынуўся ў пастцы ўласных супярэчнасцяў паміж «закрыццём» і «адкрыццём» і не змог працягнуць экспансію ў глабальным свеце. Заклік еўрапейскіх інтэлектуалаў у 2003 годзе да большага адзінства Еўропы, па вялікім рахунку, застаўся не пачутым, што ў канчатковым выніку і прывяло да паласы ўнутраных крызісаў ЕС апошняга дзесяцігоддзя.
Якія дзейсныя структуры мы можам прадугледжваць у будучыні? Мы не можам больш думаць пра гэта у рамках нацыянальных дзяржаў. Мы з неабходнасцю пачынаем думаць аб структурах тыпу shared government, то бок падзеленага праўлення, калі нацыянальная дзяржава ўступае ў некаторыя альянсы з грамадзянскай супольнасцю, наднацыянальнымі карпарацыямі і іншымі інстытутамі ў вырашэнні праблем, з якімі яна сутыкаецца. І мы бачым, што манаполія нацыянальных дзяржаў руйнуецца нават у найбольш “традыцыйных” сферах. Напрыклад, хто забяспечвае бяспеку падчас Алімпіяды ў Бразіліі? Ізраільцяне. Прыватная карпарацыя наймаецца для забеспячэння ўсёй сістэмы бяспекі, і бразільскія паліцыянты часова выконваюць у ёй падпарадкаваную фукнцыю. Такія з’явы стануць хутка магчымыя і ў эканамічнай сферы, і ў іншых формах асацыяцыі. Магчыма, у тым ліку, і ўзнікненне экстэрытарыяльных дзяржаў, або такія рэчы, якія сёння, напрыклад, спрабуе эксплуатаваць Эстонія, уводзячы электроннае грамадзянства. Менавіта такія структуры з’яўляюцца дзейснымі структурамі адказаў на глабальныя выклікі, і ў хуткім часе (асабліва калі экалагічны крызіс і кліматычныя змены будуць нарастаць) мы сутыкнемся з нарастаючым ціскам групы дзяржаў, якія разумеюць, што адбываецца, на дзяржавы, якія не хочуць нічога разумець пра гэтыя змены. І гэта будзе падрываць і часткова абмяжоўваць нацыянальны суверэнітэт як такой.
“Лятучы” таксама рэкамендуе:
Утверждая нового Левиафана: что ждёт демократию в XXI веке