Павел Баркоўскі
Крыніца: «Код прысутнасці: анталогія беларускага мыслення 2000-2015» (Логвінаў, 2016), с. 103-111.
…Людзі паміж сабой не хаваюць сваіх любошчаў, і гэта не выклікае ў назіральніка ніякага трапятання, ды і асаблівае цікавасці. У чым і складаецца point постпарнаграфіі. Зыходзячы з гэтага, разгледзім тэрмін «постпалітыка», які быў дарэчны ўжо ў 2004 годзе. Сітуацыя падобная: прыстаўка «пост» лепіцца да дадзенай галіны жыцця па ўсёй яе шырыні, а не да чыіхсьці прыватных рухаў. Што значыць, калі нешта стала постнешта? Калі прыкручваецца прыстаўка «пост»? Яна дапасуецца ў выпадку, калі на нейкую галіну спадзяваліся, праз што разглядалі яе ва ўзбуйненым маштабе з перабольшанай увагай. Ёсць, скажам, асобны маштаб для цэнтра Масквы і нейкі звычайны для, скажам, наваколляў універсітэта. Таксама не самае горшае месца на свеце, але яго не дэталізуюць. А калі важны дагэтуль раён зрабіўся «пост», то маштабная сетка там вернецца да звычайнага маштабу. Гэта не праблема галіны, ані занядбанага ў мізэрнасці, як Нямецкая слабада, раёна. Галіна засталася, слова таксама, але ў гэтую скрыначку ўжо не запіхваюцца неартыкуляваныя чаканні чалавека. Яна ўжо не прадугледжвае дадатковых, не існых сэнсаў. «Пост» азначае не яе вычарпанне, але спаражненне спадзяванняў. Вось і палітыка, дакладней – улада перастала быць гэткаю скрыняй. «Прыгажуні сукенку задраўшы, бачыш тое, чаго і шукаў, а не новыя дзівы дзівосаў», – пісаў сп. Бродскі, цалкам раскрыўшы тэму постпарнаграфіі. Працягнем цытату: «Тут канец перспектывы», – гэта ўжо пра постпалітыку. У Бродскага інтымнае і палітычнае суіснавалі, гарманізуючы адзін аднаго. Неяк ён звязваў гэтыя віды дзейнасці.
А. Левкин, Счастьеловка (пер. мой – П.Б.) М .: «НЛА», 2007.
За мастацкім эпіграфам да публіцыстычнага артыкула заўсёды нешта прыхаванае. У дадзеным выпадку разгорнутыя ўводзіны ў тэму. У скрайнім выражэнні працэс ператварэння палітыкі ў нешта, што пазначаецца тут дзіўным тэрмінам «постпалітычнае», прадстаўлены праз ўзаемасувязь дзвюх тэндэнцый: дэсакралізацыі прасторы і дэзынвеставання жаданняў – тэндэнцый, суб’ектыўных па вызначэнні. Палітыка на працягу доўгага часу выступала як сакральнае месца прыкладання чалавечых высілкаў і надзейнае месца ажыццяўлення псіхічных інвестыцый, што на практыцы вылівалася ў непадробныя ўвагу і цікавасць да дадзенай сферы грамадскага жыцця. Палітыка ўяўлялася наіўнаму ўдзельніку менавіта той прасторай, у рамках якой магчыма рэальнае выражэнне сваіх імкненняў да змены існуючага стану грамадскай сістэмы і актуалізацыя жыццёвых інтарэсаў у кантэксце практычнага дзеяння. Гэтая перакананасць, якая ляжыць збольшага ў сферы індывідуальнага выабражальнага, задзейнічала тады дастаткова магутныя механізмы выабражальнага сацыяльнага: людзі былі гатовыя здзяйсняць буйныя інвестыцыі псіхічнай энергіі дзеля самога падтрымання палітычнага поля і абслугоўвання яго дынамікі. Дастаткова згадаць той пафас натхнення, з якім у вобласць палітычнага ўваходзілі ўдзельнікі розных грамадскіх рухаў і партый у к. XIX – пач. ХХ стст. (кульмінацыя «стагоддзя мадэрну»). Супрацьпастаўленне палітычнага дзеяння як рэальнай практыкі абстрактнаму тэарэтызаванню «мысляроў ад палітыкі» ў сваю чаргу стала своеасаблівай візітнай карткай марксізму, найбольш уплывовай філасофіі свайго часу. Магчымасць прымаць удзел у палітычным жыцці для грамадзян мадэрных грамадстваў становіцца вызначальным этапам сацыялізацыі і самарэалізацыі індывіда, аж да ўсведамлення немагчымасці ўхіліцца ад удзелу ў палітыцы, што максімальна сканцэнтравана выкладзена ў вядомым афарызме О. Бісмарка[1].
Аднак чаму ў прыведзеным урыўку палітыка спалучаецца з вобласцю парнаграфіі: сфера публічнага з вобласцю прыватнага, інтымнага. Справа ў тым, што абедзве гэтыя сферы, хоць і па-рознаму, зазнаюць сёння аднолькавы комплекс праблем. Праўда, згаданы спачатку тэрмін «постпарнаграфія» сам па сабе залішні, паколькі парнаграфія як сфера маніфестацыі інтымнага сама ўжо ёсць нейкая «постэротыка»: пераадоленне сексуальнага і яго замяшчэнне біялагічным. Парнаграфія сімвалізуе сабой татальнае выкрыццё і знікненне загадкавага, якое ў сферы сексуальнага захоўвае эротыка – існаванне гэтай загадкі, неабходнасць яе дапаўнення сіламі індывідуальнай фантазіі ініцыюе магутнае псіхічнае ўздзеянне, абуджэнне жадання. У той жа час адмова ад спакушальнай загадкавасці сексуальнага, якая патрабуе псіхічных інвестыцый з боку выабражальнага, і пераход да рэалізму (хутчэй нават гіперрэалізму) у дэманстрацыі прыроды сексу тояць у сабе страту цікавасці да сферы, дзе ўсё становіцца вядомым да найдрабнюткае дэталі і больш няма нічога забароненага. Як гэта драматычна апісвае Ж. Бадрыяр: «Вам увесь час “даюць больш”. Колер у кіно і на тэлеэкране быў толькі пачаткам. Сёння, паказваючы секс, вам даюць каляровую, аб’ёмную карцінку, хайфай гук з усімі нізкімі і высокімі частотамі (жыццё як-ніяк!) – даюць столькі ўсяго, што вам ужо няма чаго дадаць ад сябе, няма чаго даць наўзамен. Абсалютная падаўленне: даючы вам крыху занадта, у вас адымаюць ўсё. Беражыцеся таго, што так поўна вам “перадаецца”, калі самі ў перадачы не ўдзельнічалі!»[2]
Такім чынам, успрыманне гледача парнаграфіі сугестуецца і для выабражэння і жадання больш не застаецца месца. Сексуальнае ў такім выпадку замяшчаецца біялагічным: сузіраннем механічнага працэсу любошчаў і буйных планаў плоцевых органаў; своеасаблівая індустрыя сексу, як і любая індустрыя, – яна падрывае жаданне. Парнаграфія разбурае сакральную прастору сексуальнага, неабходную для ажыццяўлення псіхічных інвестыцый індывіда ў выбудову эратычнага вобраза – з прысутнасці якіх у яго менавіта і нараджаецца пачуццё асаблівай рэальнасці і ўключанасці ў тое, што адбываецца. Ці як гэта даволі жорстка фіксуе Славой Жыжак: «У парнаграфіі глядач апрыёрна змушаны займаць вычварную пазіцыю. Замест таго каб быць на баку разгляданага аб’екта, погляд перамяшчаецца ў нас, гледачоў, і таму ў выяве на экране няма таго ўзнёсла-загадкавага пункту, з якога яна глядзіць на нас. Толькі мы тупа разглядаем выяву, што “паказвае ўсё”. У супрацьлегласць банальнаму перакананню, быццам парнаграфія зводзіць іншага (акцёра) да ролі аб’екта нашага падглядвання і задавальнення ад яго, падкрэслім, што сам глядач з поспехам грае ролю аб’екта. Рэальныя суб’екты – акцёры на экране, якія спрабуюць узрушыць нас, а мы, гледачы, зводзімся да паралізаванага аб’екту-погляду»[3]. Зачараваныя нагэтулькі татальнай сексуальнай дэманстрацыяй, гледачы парнаграфіі пазбаўленыя актыўнасці, у тым ліку той, што ажыццяўляе інвестыцыю псіхічнага ў таямніцу жаданага: само дзейства ўспрымаецца бесстаронне і не захапляе суб’екта даўжэй за момант непасрэднага сузірання. Прычым парнаграфія, як падаецца, можа дзейнічаць знішчальна на ўсю вобласць эратычнага, з ёй спалучаную: скажам, калі ў парадку разумовага эксперыменту здзейсніць услед за Жыжакам аперацыю «дапаўнення» напоўненай эратызмам класічнай меладрамы (напрыклад, «Звеяныя ветрам» ці «Дзяўчына маёй мары») за кошт уманціравання туды 10-хвіліннай парнаграфічнай сцэны – сексу загалоўных персанажаў. Ці захавае ў такім выпадку стужка сваю прыцягальнасць і эратызм, якія нараджаюць магутны псіхічны імпрынтынг? Пытанне, па вялікім рахунку, адкрытае.
Але ў той самы час тэрмін «постпарнаграфія» да пэўнай ступені зручны пры абазначэнні сучаснага досведу канчатковага расчынення сексуальнага ў біялагічным. Калі раней сузіранню парнаграфіі ў пэўным сэнсе папярэднічала «аўра забароненага», у рамках якой выабражальнае структуравала сябе нароўні з жаданнем яшчэ да моманту назірання за гіперрэальнасцю сексуальнага, то зараз гэтыя межы забароненага паступова сціраюцца – да іх практычна поўнага знішчэння. Што, безумоўна, абцяжарвае працу нацыянальнага камітэта па этыцы і норавам: бо як такой парнаграфіяй перанасычаная ўся медыяпрастора – ад рэаліці-шоу накшталт «Дома-2»[4] да знакавага інцыдэнту з рэкламнымі экранамі ў Маскве[5]. Пазбавіўшыся арэолу забароненага, парнаграфія канчаткова страчвае магчымасці назапашваць інвестыцыі псіхічнай энергіі і ператвараецца ў звычайны элемент арганізацыі паўсядзённага жыцця чалавека. Так бы мовіць, губляецца сам «сэнс» сексуальнага, што быў канстытуяваны існаваннем сімвалічных забаронаў на выяву і дэманстрацыю палавых паводзінаў, а таксама атаясамленнем выабражанага суб’екта з яго сексуальнасцю. Секс становіцца з’явай такой жа звычайнай і штодзённай, як сняданак ці чыстка зубоў, – і… гэтак жа мала натхняльнай, як гэта ні парадаксальна. Біялогія, толькі біялогія. І ні грама фантазіі. Тады на змену рэальнаму сексу ідзе секс віртуальны, што інвестуе сферу выабражэння і жадання за кошт перверсіі сімвалічнага.
Такі працяглы экскурс у сферу прыватнага быў неабходны для апісання механізмаў таго, што адбываецца ў сферы публічнага – як страта палітычнага. Непасрэдна пачынае знікаць вымярэнне сакральнага ў палітыцы (вобласць яе загадкавага), што цягне за сабой страту цікавасці да палітычнага як такога: у яго больш няма сэнсу ўкладаць значныя псіхічныя актывы, альбо «неартыкуляваныя чаканні». Менавіта дадзеную сувязь паміж усталяваннем постпалітыкі і дэсакралізацыяй Палітычнага ў якасці асноўнага «знака» нашага часу актыўна прасоўвае адзін з найбольш уплывовых аўтараў і прапагандыстаў ідэі постпалітыкі на постсавецкай прасторы – расійскі філосаф-неакансерватар А. Дугін у сваёй «Філасофіі палітыкі». У ягоным разуменні «постпалітыка не ёсць адмаўленнем палітыкі, але хутчэй абсалютызацыяй палітыкі як працэсу мадэрнізацыі. Гэты працэс мадэрнізацыі складаецца ў дэзанталагізацыі Палітычнага. Лагічна ён завяршаецца ў той момант, калі гэтая аперацыя дасягае мэты. У Палітычным больш не застаецца сакральнага вымярэння, усе ягоныя складнікі аказваюцца адвольнымі, страчваюць аўтаномную змястоўную якасць, якая складала іх уласнае быццё і злучала іх з іншымі сацыяльнымі рэальнасцямі. Губляючы анталагічны аб’ём, Палітычнае ўсё больш пераходзіць у палітыку, што мае на ўвазе паступовае прыраўнанне ў гэтым працэсе азначальнага і азначанага»[6]. Тут прышэсце постпалітыкі звязваецца з дыягназам постмадэрну, пастаўленым культуры і грамадству. Пры гэтым постмадэрн, або ў тэрміналогіі А. Дугіна, хутчэй, ультрамадэрн, разумеецца не як нейкі якасна новы стан, але толькі як кульмінацыя стагоддзя мадэрну з яго нігілістычнай устаноўкай.
Самое грамадства мадэрну ўжо працятае пафасам разбурэння традыцыі, падрывам яе анталагічных структур у спробе замяніць вечнае імгненным, што ўпісваецца ў ёмісты дыягназ сучаснасці, дадзены некалі М. Гайдэгерам у працы «Еўрапейскі нігілізм»[7]. Пры гэтым разбурэнне традыцыйнай анталогіі – «моцных структур быцця» грамадства, асобы, дзяржавы і г.д. – не суправаджаецца досведам новай анталогіі, хутчэй, следам за сучасным італьянскім філосафам і палітыкам Дж. Ваціма, можна казаць толькі аб «нігілістычнай анталогіі» постмадэрну[8]. На думку ўжо згаданага А. Дугіна, у сферы палітычнага мы можам назіраць дваісты эфект стану дэсакралізацыі і дэзанталагізацыі палітыкі: па-першае, зафіксаваны Ф. Фукуямам «канец гісторыі» як канчатковая перамога лібералізму над сваімі ідэалагічнымі супернікамі, з той агаворкай, што гэта ўжо і не лібералізм у чыстым выглядзе, але своеасаблівы mix з кампанентаў неалібералізму, сацыялізму і інш.; па-другое, гэта віртуалізацыя палітычнага на аснове медыякратыі – усталявання ўлады вобразу. Апошняе заснаванае на тым, што быццё існуе толькі ў імгненні: «Сёння быццё доўжыцца роўна столькі, колькі доўжыцца інфармацыйны выпуск, забаўляльная перадача або рэкламны ролік»[9]. Адсюль шмат у чым выцякае адвольнасць гэтага быцця: адбываецца апісанае М. Фуко і Ж. Бадрыярам канчатковае размежаванне азначанага і азначальнага – знак становіцца цалкам аўтаномным і больш не прывязваецца да якога-небудзь роду рэальнасці. «Ва ўсіх выпадках сістэма аўтаномнага “знака” ў галіне палітыкі мае на ўвазе, што прапагандаваны або рэкламаваны аб’ект можа быць зусім не такім, якім ён уяўляецца»[10]. Палітыка робіцца выключна віртуальнай, г.зн. такой, што не выходзіць за плоскасць медыйных экранаў, а грамадства паступова ператвараецца, водле трапнага выразу Гі Дэбора[11], у «грамадства спектакля» – якое зачаравана назірае за гульнёй псеўдапалітычных вобразаў з іх выпадковымі сцэнарыямі і акцёрамі, якія пакліканыя замаскіраваць адсутнасць у сапраўдным сэнсе палітычнага. Больш няма палітыкі – як той, што мае пэўны сэнс і патрабуе актыўных інвестыцый псіхічнага ў падтрыманне гэтых сэнсаў.
Сам А. Дугін вылучае 7 ключавых момантаў постпалітыкі, або «ідэалогіі мінімальнага гуманізму», якія аддзяляюць яе ад палітыкі ў традыцыйным сэнсе слова і тлумачаць змяненне адносін да палітычнага. Акрамя медыякратыі як улады медыйных вобразаў над палітычным, дзе «рэальна толькі тое, што паказанае ў СМІ», згадваюцца, напрыклад, і такія моманты. Бязмэтнасць постпалітыкі – адсутнасць стратэгічных мэтаў і задач, падпарадкаванне некаторым біялагічным імпульсам ды спантанным рухам, што, як здаецца, можа растлумачыць пэўную непаслядоўнасць і «разнавектарнасць» палітычных курсаў у глабальным і лакальным маштабах. Множнасць як адсутнасць выразных іерархій: кожны вольны ва ўсталяванні сваёй віртуальнай ідэнтычнасці, але гэтая свабода не гарантуе зусім анічога – у індывіда няма выразнай сацыяльнай «прапіскі». Сінгулярнасць як немагчымасць стабільнай калектыўнай самаідэнтыфікацыі: індывіды «грамадства спектаклю» заўсёды раз’яднаныя. Пацыфікацыя як адмена гвалту ва ўсіх формах, акрамя віртуальнай, бо гвалт магчымы толькі ў напоўненай сэнсам прасторы палітычнага. Гульня як замена аўтаномных каштоўнасных парадкаў (ідэалаў палітычнага) свавольствам суб’ектыўных каштоўнасцей, роўна замяняльных і малазначных. Нарэшце, дыктатура закону як самадастатковасць сферы права, якая кантралюе палітычнае за кошт легітымацыі доступу да медыяканалаў. Аднак усе гэтыя прыкметы, або моманты постпалітыкі добра фіксуюць менавіта разгубленасць еўрапейскай палітычнай думкі перад такімі феноменамі, як, напрыклад, «медыйная дэмакратыя» Сільвіа Берлусконі. У сітуацыі сучаснай Расіі і Беларусі, якія, як уяўляецца, абралі аднолькавы вектар палітычнага дрэйфу, постпалітыка выяўляе сябе трохі адрозным чынам.
У наяўнасці, перш за ўсё, страта асноватворных сэнсаў палітычнага дзеяння: улада, што ўзяла пад кантроль вядучыя СМІ і робіць замах на прастору Інтэрнэту, віртуалізуе палітычную рэальнасць, ператвараючы яе ў спектакль аднаго акцёра ці ж творчага дуэта, якія самі набіраюць уласную трупу, размяркоўваюць ролі і разыгрываюць уласныя сцэнарыі, пакідаючы ўсім астатнім сумнеўную ролю назіральнікаў гэтага свята жыцця. Альтэрнатыўная і скупа асветленая гульня ў апазіцыйную палітыку выяўляе іншы бок таго ж спектакля, што разыгрываецца другарадным тэатральным складам з малабюджэтнымі дэкарацыямі і няўцямным пасланнем да публікі. Як вынік палітычнае губляе свой рэальны і дзейсны сэнс для яго магчымых удзельнікаў: нескарыстаная псіхічная энергія акумулюецца і перанакіроўваецца ў іншыя сферы, спараджаючы ўстойлівае непрыманне палітыкі як такой – гэта адбываецца не са мной, не для мяне і без майго пасрэдніцтва. Іншымі словамі, палітыкі не існуе, застаецца толькі яе імітацыя. Улада ўдала запазычвае ў сваёй рыторыцы паняцці дэмакратыі, справядлівасці, патрыятызму, нацыяналізму і інш. – па сутнасці ж зацірае рэальныя сэнсы ўжывання дадзеных паняццяў, спараджаючы выдасканаленыя аксюмараны накшталт «кіраванай дэмакратыі» або «рынкавага сацыялізму». У прастору палітычнага ўжо немагчыма ўвайсці, таму што адсутнічаюць лозунгі, пад якімі такое ўваходжанне зрабілася б магчымым. Дакладней – усе лозунгі і транспаранты клапатліва падрыхтаваныя і чакаюць у запасніках улады свайго ўручэння. Адсюль адмова ад палітычнага і звыклае вяртанне ў прыватную сферу, да прыватнага жыцця. Аднак гэта азначае толькі збой палітычнага на сістэмным узроўні, а не на ўсіх узроўнях адразу.
Вымярэнне палітычнага як такое звязвалася беларускімі грамадзянамі з існаваннем магчымасцей для выражэння свядомага палітычнага дзеяння, напрыклад:
– удзел у парламенцкіх і прэзідэнцкіх выбарах, пакуль не развеяліся апошнія ілюзіі датычна тэхналогій падліку галасоў;
– затым «вулічная дэмакратыя», якая пачалася шматтысячнымі мітынгамі «Менскай вясны – 1996», сіметрычна працягнулася рамантычнай і гераічнай, хоць і ўтапічнай спробай грамадзянскай самавызначэння «Плошчы-2006», а скончылася трагічным фарсам «Плошчы-2010»;
– нарэшце, самаадданая і бясконцая індывідуальная «партызанка», што выяўляецца ў асобных актах грамадзянскага непадпарадкавання – «міронаўшчына»[12], «галадоўкі салідарнасці»[13], распаўсюд улётак і нагляднай агітацыі.
Ці варта казаць аб тым, што большасць гэтых магчымасцей надзялення сэнсам палітычнага і звязанай з імі акумуляцыі псіхічнай энергіі ў цяперашні час шмат кім уважаюцца наглуха адсечанымі. Выбары разглядаюцца як спектакль, дзе голас выбаршчыка даўно ўжо падлічаны «як трэба». «Вулічная дэмакратыя» як магчымасць прарыву палітычнага ўжо стала прынцыпова нерэалізавальнаю, паколькі ў тактыках і агрэсіўнага, і негвалтоўнага супраціву яна пакутуе ад адсутнасці значных стратэгій перахопу ўлады і сілаў, якія маглі б прыняць на сябе адказнасць за ажыццяўленне падобных стратэгій, зрэшты, як і выразных мэтаў падобнага перахопу. Застаецца толькі дарога індывідуальнай фронды, але яна падтрымліваецца адно вычарпальнай воляй адзіночак, сілы якіх падточвае відавочная абсурднасць адзінкавага супрацьстаяння сістэме ў цэлым. Гэта рассейвае патэнцыйныя патокі псіхічнай энергіі, што накіроўваюцца ў вобласць палітычнага, і замест сакральнай прасторы Палітыкі як той, што валодае сэнсам, пасіўнаму гледачу прадстаўляецца бясконцы і бессэнсоўны спектакль, на сюжэт якога могуць паўплываць толькі нейкія знешнія фактары («Захад нам дапаможа» або «Расія здыме нас з датацый») ці міфічны калапс сістэмы пад уздзеяннем нейкай няўлічанай, але фатальнай акалічнасці (гэтакі калектыўны фантазм, які неаднаразова абвяшчалі нашыя касандры ад палітыкі).
«Рэальная палітыка», якая транслюецца па шматлікіх афіцыйных медыяканалах, уяўляецца прадуктам айчынных паліттэхналогій і звязанай з імі зачысткі палітычнага поля, што ператвараюць у фарс чарговыя прэзідэнцкія або парламенцкія выбары, дэлегітымуюць любыя вулічныя акцыі пратэсту (напрыклад, праз прыніжэнне колькаснага складу іх удзельнікаў і іх маргіналізацыю ў СМІ), ствараюць эфект «вялікай палітыкі» на трансцэндэнтным абывацелю ўзроўні (міжнародныя пагадненні, Саюзная дзяржава Расіі і Беларусі, Мытны саюз і г.д.). Любыя спробы сістэмнай апазіцыі ў падобнай медыяпалітыцы маюць звычайным наступствам іх ператварэнне ў чарговы акт спектакля, што разыгрываецца па сцэнарыі ўлады. Для гэтага спектакля няма неабходнасці нават у наяўнасці нейкай вызначанай ідэалогіі, што адлюстроўвае лёс шмат у чым спачылага праекта ідэалогіі дзяржаўнай, паколькі вытворчасць падобнай палітыкі цалкам функцыянальная і тэхналагічная. Зыходзячы з вышэйсказанага, адзіным рэцэптам супрацьстаяння дадзенай сістэме ўлады, на думку расійскага філосафа-публіцыста і рэдактара інтэрнэт-выдання «ИNАЧЕ»[14] Вадзіма Штэпы[15], можа стаць толькі крэатакратыя[16] – уварванне ў палітычны спектакль творча скіраваных людзей, якія выказваюць сваё непрыманне сістэмы антысістэмна з дапамогай флэш-мобаў, манстрацыяў[17], спантанных грамадзянскіх акцый, нарэшце, праз ідэі віртуальнай дзяржавы[18]. Праўда, нешта падобнае мы ўжо праходзілі – былі ў Беларусі і шматлікія флэш-мобы, своеасаблівы старт якім быў дадзены студэнтамі зачыненага ЕГУ[19], і добра вядомая кампанія атрымання пашпарта і грамадзянства БНР[20], не кажучы ўжо аб грамадзянстве НРМ. Большасць гэтых спосабаў прыдатныя для крытыкі існуючых мадэляў палітычнага, але як такія яны несамадастатковыя і таму хутка сябе вычэрпваюць. Што ж тычыцца ідэі віртуальнай дзяржавы, то гэта і зусім заклік да ўзнаўлення спектакля на віртуальнай платформе, да чаго ўласна ўлада і схіляе – віртуалізацыя палітычнага ёсць знікненнем Палітыкі. Нездарма спробы стварэння такіх віртуальных супольнасцей заканчваецца альбо кланаваннем вялікага спектакля, як на тое, зрэшты, наракае і сам В. Штэпа, альбо адыёзнымі праектамі нацыянал-патрыятычнага кшталту з іх перакручаным разуменнем сэнсаў палітычнага.
Праўда, альтэрнатыва сістэмнай апазіцыі ўлады ўсё ж існуе, і яна гэткая ж рэальная, як і праблематычная. На яе магчымасць, дарэчы, паказвае і цытаваны раней А. Дугін, а таксама вышэйзгаданы В. Штэпа ў наступным вызначэнні постпалітыкі: «Постпалітыка – гэта не самамэта, але ўсяго толькі набор самых актуальных метадаў грамадзянскага самакіравання»[21]. Што, аднак, можа азначаць гэтае вяртанне рэальнага сэнсу ў палітычную сферу пры падтрымцы грамадзянскай ініцыятывы? Як палітыка з дапамогай сэнсу можа зноў ператварыцца ў Палітыку, што ангажуе інтарэсы і волю людзей? У сваіх «Ерэтычных эсэ па філасофіі гісторыі» чэшскі філосаф і грамадзянскі актывіст Ян Патачка пісаў: «Асаблівае становішча палітыкі абумоўленае тым, што палітычнае жыццё ў першапачатковай і першаснай форме ёсць не што іншае, як сама дзеючая свабода (з свабоды і для свабоды). Мэтай тут з’яўляецца не жыццё дзеля самога жыцця (якім бы яно ні было), а толькі жыццё для свабоды і з яе, і гэта азначае, што тут зразумета, то-бок актыўна прынята, тое, што такое жыццё магчымае. Гэта набліжае палітыку ў першапачатковым сэнсе да філасофіі ў значна большай ступені, чым гэта магчыма ў выпадку рэлігіі і мастацтва, незалежна ад таго, наколькі вялікая іх значнасць для духоўнага жыцця»[22]. Адсюль вынікае, што ўсталяванне і новае ўсталяванне сэнсу ў палітыцы абумоўленае яе стаўленнем да выказвання чалавечай свабоды, якая разумеецца не проста як свабода выжываць у пэўных гістарычных абставінах, прыстасоўваючыся да адпаведнай кан’юнктуры, але як актыўная, пераўтваральная свабода, што праблематызуе натуральныя жыццёвыя сэнсы. Палітыка таму выступае тут як сфера сакральнага і тым самым здольная акумуляваць чалавечы патэнцыял, выступаючы сферай інвестыцыі неартыкуляваных чаканняў, што вынікі сваіх дзеянняў чалавек суадносіць не з рэлятыўнай шкалой супраціву існуючай сістэме ўлады (іх параўнальнага поспеху / няўдачы), але ацэньвае іх у абсалютнай шкале ўстанаўлення волі. Уваходзячы ў сферу публічнага і рэалізуючы палітычнае, можна здабыць сэнс уласнага дзеяння і абгрунтаваць неабходнасць псіхічных укладанняў у яго толькі з дапамогай усталявання гэтага ідэалу свабоды. Свабоды не бывае занадта мала або занадта шмат. Яна не вычэрпваецца супрацьстаяннем сістэме. Яна ёсць формай самарэалізацыі чалавека, якая выводзіць яго за межы актуальных умоў існавання: тым самым, зацвярджаючы сэнс палітычнага, мы можам заснаваць і палітыку ў новым сэнсе, якая не асуджаная на бясконцы паўтор спектакля. Старажытны кітайскі мысляр Канфуцый у трактаце «Лунь юй» пісаў: «Калі імёны няправільныя, словы не маюць пад сабой падстаў. Калі словы не маюць пад сабой падстаў, справы не могуць ажыццяўляцца»[23]. Тым самым там, дзе палітыка страціла першапачатковыя сэнсы, а яе ключавыя паняцці (тыя ж дэмакратыя, салідарнасць, патрыятызм і г.д.) сталі аб’ектамі інтэрпрэтатыўных маніпуляцый патрабуецца новая тактыка выпраўлення імёнаў (Чжэн мін) – вяртання сэнсу ў страціўшую асэнсаванасць сферу. Падобны спосаб рэалізацыі палітычнага пераважна застанецца пазасістэмным і можа быць рэалізаваным менавіта праз грамадзянскую ініцыятыву.
Грамадзянская ініцыятыва – гэта не проста адчуванне таго, што ўсе мы грамадзяне (паколькі дзяржава і грамадства як сукупнасць грамадзян – гэта ўсё выабражаныя супольнасці, якія шмат у чым страцілі сваю сімвалічную ўладу), але скіраванае на выражэнне свабоды салідарнае дзеянне, якое ўсталёўвае мяне як грамадзяніна, то-бок як чалавека, які прыўносіць у палітыку ўласны грамадзянскі сэнс. Грамадзянская ініцыятыва ставіць пад пытанне паняцце «вялікай палітыкі» (глабальныя расклады палітычных сілаў, прэтэнцыёзныя міждзяржаўныя праекты і г.д.) як уласна ядра палітычнага ў сувязі з яе паказальна тэатральнай прыродай у рамках улады, што грунтуецца на медыя. Грамадзянскае дзеянне павінна быць канструктыўным, бо любыя формы пратэсту дзеля пратэсту ператвараюцца ў род зачараванага любавання віртуальным вобразам палітычнага. Такая ініцыятыва таксама павінна абапірацца на салідарнасць, паколькі толькі праз сумеснае дзеянне нашы намаганні на ажыццяўленне свабоды могуць атрымаць сваю падтрымку і канкрэтныя формы рэалізацыі, акумулюючы псіхічную энергію сумесных дзеянняў.
У нейкай ступені можна пагадзіцца з сцвярджэннем В. Штэпы, што на пярэдні план зараз выходзіць рэгіяналізм, магчыма нават і ландшафтны, г.зн. прывязаны да праблем пэўнай мясцовасці[24]: рэалізацыя свабоды можа і, напэўна, павінна пачынацца з вызвалення ад зачараванасці ўладай менавіта на лакальным узроўні – рашэнні мясцовых праблем мусяць ажыццяўляцца намаганнямі саміх грамадзян без спадзяванняў на ўладную вертыкаль. Пры гэтым часта забываецца, што рашэнне такіх мясцовых праблем – гэта таксама палітыка і нават больш палітыка, чым тая, што паказваецца на тэлеэкранах. У якасці прыкладаў падобнага рэгіянальнага ўвасаблення палітычнага можна спаслацца на некаторыя спантанныя грамадзянскія акцыі, якія мелі адносны поспех, напрыклад у выпадку салідарнага адстойвання правоў грамадзян на належную кампенсацыю сваёй уласнасці насуперак свавольству прынятых чыноўнікамі рашэнняў[25] або ініцыятывы па забеспячэнні дастатковымі парковачнымі месцамі аўтамабіляў жыхароў мінскага мікрараёна Паўднёвы Захад[26]. Дадзеныя акцыі сталі магчымыя за кошт выбудоўвання гарызантальных сацыяльных сетак, г.зн. надпартыйных, надканфесійных, аб’яднаных агульнасцю рэгіянальнай праблемы, якія дазваляюць грамадзянам далучыцца да рэальных дзеянняў па ўсталяванні ўласных свабод без спасылак на неабходнасць татальнай дэструкцыі палітычнай сістэмы і немагчымасць дзеяння да таго. Таксама магчымыя і ініцыятывы, якія выбудоўваюцца на базе вертыкальных сацыяльных сетак, аб’яднаных агульнасцю гістарычнай памяці, павагі да мясцовых традыцый, культуры, права чалавека на свабоднае веравызнанне – у якасці прыкладаў тут можна спаслацца на грамадзянскія акцыі, накіраваныя на захаванне гістарычных помнікаў у Гародні[27], Нясвіжы[28], Любані[29] і іншых гарадах, грамадзянскую салідарнасць з прыхаджанамі царквы «Новае жыццё»[30]. Гэта можа знаходзіць сваё выражэнне і ў выхадзе на ўсе ўзроўні сацыяльных сетак (у асаблівасці праз сеткі віртуальныя), калі ў якасці прыкладу грамадзянскага дзеяння маем салідарнасць на падмурку гуманітарных каштоўнасцей – неабыякавасці да чалавечага лёсу – ад акцый збору сродкаў на дарагое (часта замежнае) лячэнне дзецям, забеспячэнне інваліднымі вазкамі і ўмовамі камфортнага пражывання (праз будаўніцтва пандусаў) людзей з абмежаванымі магчымасцямі – да збору сродкаў тым, хто пацярпеў за спробу рэалізаваць свае палітычныя погляды.
Усё гэта толькі прыватныя прыклады таго, якім чынам прынцыпова магчымыя грамадзянская салідарнасць і ініцыятыва, што якраз увасабляе на практыцы ідэалы грамадзянскай супольнасці, пра немагчымасць якой на дадзеным гістарычным этапе ў дадзенай краіне не паўтарае хіба што лянівы. Трэба проста разумець, што палітычнае дзеянне напаўняецца для чалавека рэальным сэнсам менавіта ў кантэксце рэальных «малых» спраў. Тое, што яны пакуль у асноўным пазасістэмныя, хутчэй, нават іх плюс, паколькі любы сістэмны супраціў існуючай дыспазіцыі ў прынцыпе лёгка здушыць. Аднак, навучыўшыся рэалізоўваць сваю грамадзянскую свабоду на рэгіянальным узроўні, чалавек апынецца здольным вырвацца з пасткі постпалітыкі – крайняй формы публічнай пасіўнасці і зачаравання ўладным спектаклем. У гэтым плане развіццё сацыяльных сетак (як віртуальных, гэтак і не) і звязанай з ім «мікрапалітыкі» грамадзянскай ініцыятывы можа апынуцца выхадам з тупіку «палітыкі без палітыкі».
Два магчымыя пярэчанні тут – гэта 1) тое, што не мае сістэмы першапачаткова, ніколі не зможа дзейнічаць сістэмна і надалей, г.зн. карэнным чынам палітычную сітуацыю гэтым не зменіш; 2) палітыка «малых» спраў нагадвае спробу вычарпаць лыжкай сусветны акіян, г.зн. бесперспектыўна адпачатку. Падобныя пярэчанні цалкам апраўданыя, калі зыходзіць з разумення палітыкі менавіта як «вялікай палітыкі», або суперсістэмы, у якой трэба заняць месца цэнтральнага механізму, каб змяніць сам прынцып яе функцыянавання. Аднак пры гэтым выходзіць з-пад увагі тая акалічнасць, што функцыянаванне падобнай сістэмы магчыма толькі пры пэўных status quo, са змяненнем якіх на мікраўзроўні паўстае прынцыповае пытанне аб жыццяздольнасці палітычнага механізму ў цэлым. Паступовая ж рэалізацыя грамадзянскіх свабод на рэгіянальным узроўні можа пасля перарасці ў спробы іх увасаблення на ўзроўні агульнадзяржаўным – гэта як з уменнем хутка бегаць: для пачатку неабходна навучыцца мастацтву хаджэння на ўласных нагах (чаго многія нашы суграмадзяне, распешчаныя ўладным пратэкцыянізмам, дарэчы, і не ў стане зрабіць). Нарэшце, менавіта рашэнне лакальных праблем можа даць чалавеку адчуванне канчатковай рэалізацыі яго намаганняў, г.зн. рэальную аддачу як прырашчэнне яго свабоды тут і цяпер, не кідаючы яго перад пераважным масівам палітыкі як сістэмы наогул. Як абвяшчае старажытная кітайская мудрасць, дарога ў тысячу лі пачынаецца з першага кроку, і калі паступова рабіць гэтыя крокі, не прыглядаючыся штохвілінна ўдалячынь, то дарога гэтая будзе цалкам пераадоленая. Менавіта ў такім выпадку можна будзе казаць аб выхадзе са стану постпалітыкі да новага стану палітычнага, вольнага ад спектакля. Перашкода таму, як і ўмова, – увасобленае салідарнае грамадзянскае дзеянне, якое для многіх можа стаць мяжою іх намаганняў. Аднак галоўная задача новага ўсталявання палітыкі цяпер – гэта якраз здзяйсненне падобных намаганняў, закліканых вывесці грамадства з гіпнатычнага трансу постпалітычнага спектакля, які праходзіць пад лозунгам «Палітыкі няма!».
__________________________________________________________________
Тэкст упершыню надрукаваны на сайце экспертнай супольнасці “Наше мнение” (http://www.nmnby.eu) у 2010 г. пад назвай «Постполитика по-белорусски: к учреждению смысла в политике».
Публікуецца паводле: «Код прысутнасці: анталогія беларускага мыслення 2000-2015» (Логвінаў, 2016), с. 103-111.
Кнігу ««Код прысутнасці». Анталогія беларускага мыслення 2000-2015″ можна набыць у Акадэмкнізе і Кнігарні Логвінаў.
__________________________________________________________________
[1] Калі ты не пераймаешся палітыкай, палітыка пераймецца табой!
[2] Бодрийяр Ж. Соблазн – М.: Ad Marginem, 2000. – С.71.
[3] Жижек С. Глядя вкось. Введение в психоанализ Лакана через массовую культуру.
[4] Тэлешоу на адным з каналаў расійскага тэлебачання, дзе ягоныя ўдзельнікі дэманструюць розныя гатункі сацыяльных дачыненняў паміж сабой і часам могуць дэманстраваць у тым ліку і сексуальныя паводзіны ў рэжыме “на камеру”.
[5] Калі ў студзені 2010 г. на электронную рэкламную панэль у цэнтры Масквы ў выніку альбо хакерскай атакі, альбо правакацыі самой рэкламнай кампаніі размясцілі ролік парнаграфічнага зместу: http://www.adme.ru/tvorchestvo-reklama/video-ekran-v-moskve-razbavili-pornografiej-102431/
[6] Дугин А. Философия политики. М., 2003. – С.20.
[7] Хайдеггер М. Европейский нигилизм / Пер. В. Бибихина // Хайдеггер М. Время и бытие. М. 1993.
[8] Ваттимо Дж. Прозрачное общество. Пер. с ит. Дм. Новикова. М., Издательство Логос. 2002.
[9] Дугин А. Философия политики. М., 2003.
[10] Дугин А. Философия политики. М., 2003.
[11] Дебор Ги Общество спектакля – М.: Логос, 2000.
[12] Адсылае да легендарнай асобы ананімнага змагара Мірона, які вядомы сваімі акцыямі вывешвання нацыянальнага бел-чырвона-белага сцяга на грамадскіх аб’ектах, альбо можа быць рэпрэзентаванае асобнымі акцыямі кшталту вывешвання сцяга на гарадской навагодняй яліне С. Каваленкам.
[13] Як прыклад – публічныя галадоўкі салідарнасці з палітвязнямі. Гл.: http://charter97.org/be/news/2009/6/2/18745/
[14] Гл.: http://www.inache.net/
[15] Гл.: http://www.nazlobu.ru/publications/article2349.htm
[16] Гл.: http://www.nazlobu.ru/publications/article962.htm
[17] Парадыйныя акцыі з палітычным ухілам. Вызначальнай прыкметай з’яўляецца наяўнасць відавочна абсурдысцкіх лозунгаў і іншых навочных матэрыялаў, якія нагадваюць звыклыя палітычныя заклікі і звароты, напрыклад “Тут вам не там!”, “Уся ўлада чэбурашкам!” і г.д. Гл.: http://monstration.narod.ru/monstration.html
[18] Гл.: http://www.inache.net/virtual/supernova.html
[19] Можна, праўда, спрачацца, ці насамрэч гэта была першая падобная акцыя ў дзяржаве. Гл.: http://kraina.by/pages/topicaldaily/topicaldaily_1093.html
[20] Грамадская кампанія, якую падтрымлівалі пэўныя палітычныя лідары і арганізацыі. Гл.: http://hbnr.org/
[21] Гл.: http://www.nazlobu.ru/publications/article962.htm
[22] Паточка Ян. Еретические эссе о философии истории / Под ред. О. Шпараги. Мн.: Логвинов, 2008.
[23] Лунь юй / Конфуций // Древнекитайская философия. Собр. текстов в 2 т. – т.1 – М.: Мысль, 1972. – с. 161–162.
[24] Гл.: http://www.nazlobu.ru/publications/article2349.htm
[25] Гл.: http://old.nv-online.info/index.php?c=ar&i=7818
[26] Гл.: http://naviny.by/rubrics/auto/2008/06/17/ic_media_120_2050/
[27] Гл.: http://blog.grodno.net/categorias/istorija/spasem-grodno/
[28] Гл.: http://www.buntby.com/by/news/2008/jan/29/Niasvizh/
[29] Гл.: http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=25726&p=1&c2=&combo_calmonth=3&combo_calyear=2009
[30] Добраахвотная сумесная галадоўка-пост, скіраваная супраць адымання будынку малельнага дома ў пратэстанцкай абшчыны пад Мінскам. Гл.: http://www.forreligiousfreedom.info/bulletin/13/we-demand-justice.htm
________________________________________________________________
Павел Баркоўскі – філосаф, сацыяльны тэарэтык. Нарадзіўся ў 1978 годзе ў Мінску. У 2000 годзе скончыў БДУ па спецыяльнасці «філасофія». У 2005 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю па тэме «Теория понимания как исследовательский проект в современной гносеологии».
Пераважная сфера інтарэсаў: філасофская герменеўтыка, асабліва сацыяльная герменеўтыка, сацыяльная крытычная тэорыя, антычная філасофія і культура. Аўтар кніг «Феномены понимания: Контуры современной герменевтической философии» (2008) і «Университет: дискуссия об основаниях: Сб. статей» (разам з У. Мацкевічам, 2011), а таксама каля 50 навуковых артыкулаў і публіцыстычных прац.
Каардынатар філасофскай асацыяцыі «Беларуская філасофская прастора», выкладчык Лятучага ўніверсітэта.
________________________________________________________________
«Лятучы» рэкамендуе таксама іншыя тэксты «Анталогіі беларускага мыслення 2000-2015»:
Код прысутнасці. Праклён і выратаванне беларускіх інтэлектуалаў
Мікалай Сямёнаў. Дэсаветызацыя: сэнс, стратэгіі, поле дастасавання
Пётра Рудкоўскі. Адкрытае грамадзтва і спосабы яго замыкання
Сяргей Дубавец. Праект Беларусь
Віталь Сіліцкі. Беларусь: анатомія прэвэнтыўнага аўтарытарызму