Таццяна Шчытцова
Таццяна Шчытцова
Крыніца: «Код прысутнасці: анталогія беларускага мыслення 2000-2015» (Логвінаў, 2016), с. 112-120.
Уводзіны
Добрымі ўводзінамі ў пытанне пра неўтылітарныя асновы ўніверсітэцкага жыцця мог бы паслужыць, напрыклад, знакаміты тэкст Канта “Спрэчка факультэтаў”. У гэтай працы Кант імкнецца абгрунтаваць асаблівую місію філасофскага факультэта, які – што важна ў кантэксце нашай тэмы – атрымлівае назву “самага нізкага”, бо не працуе наўпрост на карысць дзяржавы, на яе афіцыйную ідэалогію і бягучыя практычныя патрэбы (да “найвышэйшых” адносіліся: багаслоўе, права, медыцына). Насуперак усталяванай іерархіі факультэтаў Кант адстойвае свой тэзіс аб тым, што менавіта філасофскаму факультэту належыць ключавая роля ў развіцці ўсіх навук і свабоды мыслення (у справе дасягнення ісціны). Калі чытаць гэту работу ў палітычным ключы, то Кант хоча пераканаць у тым, што ўрад можа і павінен быць зацікаўлены ў працы філасофскага факультэта. Яго аргументам было ўказанне на асаблівую метапрагматыку “філасофскіх”[i] задач, якая была паклікана забяспечыць прадуктыўную працу “найвышэйшых” факультэтаў. Палітычнымі гэтыя развагі рабіла адно прынцыповае дапушчэнне: урад мог прасоўваць выключную місію “самага нізкага” факультэта толькі пры ўмове прызнання каштоўнасці свабоднага мыслення і, адпаведна, каштоўнасці сацыякультурнага развіцця, якое абапіраецца на гэтую свабоду.
Ад гэтага кантаўскага тэксту няцяжка перакінуць мост да палажэння спраў у сучасным універсітэце. Калі гаварыць пакуль чыста фармальна, нас таксама цікавіць апазнанне ва ўніверсітэцкім жыцці нечага, што не падначальваецца яго надзённай прагматыцы (ад фінансавай і рэпутацыйнай стабільнасці інстытуцыі да кар’ерных перспектываў выпускнікоў). Калі наш (студэнцкі/выкладчыцкі) досвед універсітэцкага жыцця супраціўляецца рэдукцыі да эканамічных схем “фірма-кліент”, “пастаўшчык-спажывец”, “прадавец-пакупнік” ці да ідэалагічнага абслугоўвання аўтарытарнага рэжыму, то менавіта праз тое, што насуперак логіцы рынку або насуперак інтарэсам дзяржідэалогіі разварочваецца вымярэнне, якое немагчыма ахапіць у тэрмінах карысці, выгады, “функцыянальнасці”.
Частка 1
Калі аддаваць належнае кантаўскай прапрацоўцы пытання, якое нас цікавіць, я хацела б разгарнуць іншую перспектыву ў выяўленні неўтылітарных асноў універсітэцкага жыцця. На гэты раз уваход у тэму будзе не столькі палітычным, колькі мікрасацыялагічным, а менавіта – праз адносіны паміж настаўнікам і вучнем, выкладчыкам і студэнтам. Дакладней, гаворка пойдзе пра асаблівы этас, які фарміруецца, калі гэтыя базавыя адукацыйныя зносіны (настаўнік-вучань) аказваюцца інстытуцыянальна апасродкаванымі, то-бок калі навучанне вядзецца “ад імя” і ў межах універсітэта. Я вызначаю гэты этас як этас удзячнасці і хачу яшчэ раз падкрэсліць, што размова ідзе пра ўніверсітэцкі (унутрыінстытуцыянальны) феномен, для разумення якога прынцыпова важны той факт, што менавіта ўніверсітэт (а не дыялог з настаўнікам сам па сабе) з’яўляецца месцам доступу да ісціны. У сувязі з гэтым для нас важныя цалкам акрэсленыя гістарычныя межы, якія схематычна можна пазначыць як пераход ад эксклюзіўных зносін “настаўнік-вучань” да інстытуцыянальна апасродкаваных зносін. Пры гэтым нам, канешне, варта заўважыць адносна нядаўняе сацыялагічнае ўскладненне ў гэтым пытанні, звязанае з пераходам ад элітарнай універсітэцкай адукацыі да масавай. Можна выказаць здагадку, што такога кшталту дэмакратызацыя ўніверсітэцкага жыцця павінна была прывесці да пэўнага прыглушэння названага этнасу, але не ў тым сэнсе, што ён пачаў выраджацца, а ў тым, што яго стала цяжэй распазнаць і ажыццявіць (“пражыць”) у новых сацыяльных умовах – перш за ўсё за кошт такіх глабальных трэндаў, як экстэнсіўная бюракратызацыя і неаліберальная ідэалогія, якія ёміста спалучаюцца ў дэфініцыі “эфектыўны менеджмент”, што стала своеасаблівым паролем сучаснага інстытуцыянальнага жыцця, уключаючы сферу вышэйшай адукацыі.
Арыгінальную канцэптуалізацыю трансфармацыі ўніверсітэта, якая адбылася ў сувязі з “амасаўленнем” вышэйшай адукацыі, прапанаваў Лакан у працы “Адваротны бок псіхааналізу”. Адпаведны пераход інтэрпрэтуецца ім як пераход ад гаспадарскага дыскурсу да ўніверсітэцкага (у межах больш агульнай тэорыі пра чатыры віды дыскурсу). Тут не месца спыняцца на дэталях гэтай тэорыі. Я хачу адзначыць толькі тры ўзаемазвязаныя моманты, якія характарызуюць універсітэцкі дыскурс у разуменні Лакана. Гэта: 1) дэмакратычнасць у доступе да ісціны; 2) перанос акцэнту з асобы (аўтарытэта) настаўніка на аб’ектыўныя веды (менавіта яны з’яўляюцца “агентам” універсітэцкага дыскурсу); 3) сістэмная сувязь ведаў з бюракратыяй (якая выступае як структурнае ўвасабленне поўнага ўсёведання). У выніку ўзаемасувязі гэтых момантаў вытворчасць ісціны прыўлашчваецца (кантралюецца) бюракратычным парадкам. Ключавая ідэя Лакана заключаецца ў тым, што пры роўным (усеагульным) доступе да ісціны менавіта бюракратыя выступае як спосаб усталявання (упарадкавання) зносінаў паміж уладай і жаданнем (жаданнем ведаў). Такім чынам, функцыяй універсітэцкага дыскурсу аказваецца фрэймаванне індывідаў у адпаведнасці з бюракратычнай логікай, а зусім не служэнне іх камунікатыўнаму самавыражэнню. Адметна, што ў якасці прыкладу Лакан прыводзіць СССР, дзе, паводле яго слоў, у рэшце рэшт перамог універсітэцкі дыскурс, які робіць стрыжнем грамадства ідэю абсалютных ведаў (цэнтралізаваны спушчаны зверху план і да т.п.).
Зафіксаваная вышэй узаемасувязь трох момантаў з’яўляецца базавым структурным прынцыпам і сучаснага менеджарыяльнага ўніверсітэта, перафарматаванага ў адпаведнасці з законамі рынкавай эканомікі і неаліберальнай ідэалогіі. У сувязі з гэтым варта адзначыць, што змена ідэалогіі зрабіла функцыянальнасць інстытуцый больш рафінаванай – у тым плане, што яе (у параўнанні з сітуацыяй у СССР) больш складана папракнуць у дэіндывідуалізацыі (або дэперсаналізацыі). Разам з тым трактоўка Лакана выглядае неабдуманай менавіта ў тым, што ён назваў гэты новы дыскурс уласна ўніверсітэцкім, тым самым – на ўзроўні імплікацыі – ён выключыў магчымасць прысутнасці ва ўніверсітэцкім жыцці нейкага іншага вымярэння, якое на сваёй тэрыторыі адмяняла б (суспендзіравала) любую спланаваную прагматыку. Тут дарэчна спаслацца на словы Машарэ, які адзначаў, што пад універсітэтам у Лакана маецца на ўвазе “агідны сімвал, міфалагізаваная інстанцыя, якая не мае дачынення да фактаў”[2].
Можна прызнаць, што менавіта дзякуючы такому “міфалагізаванню” Лакану ўдалося завастрыць увагу на сістэмнай функцыянальнасці як ключавой рысе ўніверсітэта “для шырокіх мас”. Разам з тым не варта блытаць “мастацкі прыём” з сацыяльным аналізам універсітэта як фактычнай інстытуцыі. У гэтым апошнім выпадку сучасныя аўтары адзначаюць, напрыклад, што ўніверсітэт як інстытуцыя характэрызуецца фундаментальнай супярэчнасцю “паміж прагматычнымі імкненнямі і ідэальным сэнсам, інакш кажучы, паміж апаратам кіравання і прафесурай”[3]. Хачу засяродзіцца на гэтай амбівалентнасці (унутранай супярэчнасці) і разгарнуць яе як канфлікт двух этасаў: кіраўнічага прагматызму, або этасу карысці, і акадэмічнага этасу ўдзячнасці, які, як я намагаюся паказаць, надзяляе “ідэальны сэнс” і “навуковыя інтарэсы” дадатковай практычнай мадальнасцю, якая вызваляе іх з межаў кіраванай функцыянальнасці.
Цяпер я хацела б акрэсліць ідэйны кантэкст, адкуль я чэрпаю арыенціры для пастаноўкі пытання пра асаблівы ўніверсітэцкі этас. Такім кантэкстам з’яўляецца радыкальная фенаменалогія, якая звяртаецца да феноменаў, пра якія нельга сказаць, што яны ёсць, што яны па сутнасці – прадметы (прадметныя, або інтэнцыянальныя, дадзенасці). У межах гэтага кірунку асаблівае месца займае фенаменалогія дару, у якой, як я разумею, можна знайсці некаторыя апорныя моманты для высвятлення заяўленага вышэй універсітэцкага этасу ўдзячнасці. Тут я абмяжуюся кароткім канспектыўным фіксаваннем адпаведных ідэй двух асноўных аўтараў у гэтай вобласці – Дэрыда і Марыёна. Дэрыда належыць заслуга вельмі віртуознай тэматызацыі дару як “немагчымага феномена”[4]. Тэзіс аб “немагчымасці дару” аргументуецца тым, што ўсякая заява пра дар (называнне дару) непазбежна ўключае яго (то-бок дар) у кругавыя адносіны эканамічнага і/або сімвалічнага абмену ў адпаведнасці з класічнай схемай “дарэнне–прыняцце дару–дар у адказ”. Уключэнне ж у логіку абмену (у чым бы ён ні выражаўся) аўтаматычна анулюе дар. Інтрыгоўная выснова аб тым, што ў свеце з’яў дар, строга кажучы, не мае магчымасці адбыцца як дар (то-бок як чысты дар, які не мае на ўвазе ніякай кампенсацыі), не адмяняе пры гэтым, згодна Дэрыда, слушнасці прыцэльнага запытання пра асновы нашага ўяўнага паняцця пра “чысты дар”.
Марыён, адзін з вядучых прадстаўнікоў тэалагічнага павароту ў фенаменалогіі, цалкам падзяляе тэзіс аб тым, што феномен дару знаходзіцца па-за логікай эканамічнага абмену, але разам з гэтым ён праграмна разыходзіцца з Дэрыда ў тым, што лічыць якраз досвед сапраўднага дару магчымым. У развагах Марыёна[5] для нас прынцыпова важным з’яўляецца тэзіс аб тым, што дар (а менавіта ажыццёўлены феномен, перфарматыў дару) можна апісваць, выносячы за дужкі прынамсі адзін, а часам і два з трох элементаў дарунка (той, хто дорыць – тое, што дораць –той, хто атрымлівае). Марыён падкрэслівае, што гэтая характэрная адметная акалічнасць ясна ўказвае на тое, што дар (феномен дару) кіруецца абсалютна іншымі правіламі, у параўнанні з тымі, якія прыкладаюцца да прадмета ці быцця (таму, што ёсць, што можа быць прад’яўлена). Прывядзём тры прыклады, якія абмяркоўвае Марыён і кожны з якіх па-свойму сугучны з акадэмічным этасам удзячнасці, які нас цікавіць.
Ва ўсіх названых выпадках адсутнасць атрымальніка ці таго, хто дорыць, з’яўляецца ўмовай магчымасці ажыццяўлення досведу дару. Гэта тлумачыцца менавіта тым, што разам з выключэннем аднаго з указаных элементаў знікае магчымасць сіметрычнага адказу – удзячнасці ў адказ. Тут, як мы бачым, пазіцыі Дэрыда і Марыёна супадаюць: дар з’яўляецца дарам менавіта таму, што на яго няма водгуку, адказу, сустрэчнай удзячнасці. Такім чынам, мы выйшлі на тэму ўдзячнасці з крытычнага боку – як на акт, які анулюе дарунак, акт, які робіць дарунак немагчымым. У такіх лінейных (схематычных) развагах ёсць свая пастка: калі ўдзячнасць анулюе дарунак, за што ж яна аддзячвае? Іншымі словамі, у коле ўзаемнага абмену ўдзячнасць – насуперак семантыцы слова – таксама губляе значэнне дарунка (у адказ) і выступае як функцыянальны элемент узаемавыгаднага абмену. Далейшы аналіз разгортваецца кантрапунктам да такога заключэння. Я маю намер паказаць, што ўніверсітэцкі этас удзячнасці можа быць інтэрпрэтаваны ў тэрмінах дарунка і як такі ён мае ўнікальную здольнасць ствараць і ўтрымліваць сацыяльную звязанасць (фарміраваць акадэмічную супольнасць). Інакш кажучы, акадэмічная супольнасць бярэ гэты этас за аснову.
Частка 2
Для пачатку варта задацца пытаннем: пра якую ўдзячнасць ідзе размова? Як яна сябе маніфестуе? Ва ўдзячнасці ёсць свая псіхасаматыка: калі яна вымаўляецца, то вымаўляецца “на ўдыху”, за якім стаіць унутраны пад’ём (“хваля ўдзячнасці”). Улічваючы асяроддзе, у якім гэты пад’ём адбываецца, мы можам – у першым набліжэнні – вызначыць удзячнасць як этычнае вымярэнне пазнавальнага энтузіязму, які выклікае выкладчык у аўдыторыі. Тут можна адзначыць, што нямецкі панятак Bildung па сваёй семантыцы (адукацыя як узвядзенне будынка) недвухсэнсоўна ўказвае на тое, што ўніверсітэцкая дзейнасць мае не толькі і нават не столькі кагнітыўны, колькі ў першую чаргу маральны і экзістэнцыйны характар: са студэнтам у сценах універсітэта адбываецца пэўная трансфармацыя. У сувязі з гэтым нам неабходна апазнаць (зафіксаваць) той момант, што пад’ём удзячнасці адыгрывае прынцыповую ролю ў тым, якая трансфармацыя адбываецца (можа адбыцца) са студэнтам.
Удзячнасць, пакуль яна застаецца нявыказанай, дае пра сябе знаць, напрыклад, у выглядзе энтузіязму, які ўзнікае падчас абмеркавання пэўнага пытання, у выглядзе натхнёнага ўнёску ў наступную распрацоўку пытання. Так званы “жывы інтарэс”, калі яго ўдаецца выклікаць у студэнцкай аўдыторыі, мае ў сваім пасыле – у сваёй інтэнцыі – ноту (настрой) удзячнасці. Такім чынам, нашае пытанне аказваецца непасрэдна звязаным з трэндавымі паняткамі матывацыі і матываванасці (“добры студэнт – матываваны студэнт”). Пры гэтым матываванасць вызначаецца з гарызонту прагматычных і/або эстэтычных запытаў самога студэнта, то-бок вызначаецца цалкам індывідуалістычна. У гэтым плане ўдзячнасць з’яўляецца этычнай альтэрнатывай матывацыйнаму лісту. Калі ў апошнім выпадку набор матывуючых фактараў вызначаецца самім студэнтам (або абітурыентам), то ўдзячнасць з’яўляецца хутчэй дадатковай матывацыяй, якая прыўваходзіць – то-бок яна кіруе намі, але кіруе “дадатковым чынам”, а менавіта – як водгук на словы[6] выкладчыка.
З дапамогай гэтай арыстоцелеўскай катэгорыі ўдаецца, на маю думку, улавіць таксама адрозненне ўдзячнасці, якая нас цікавіць, ад рытуальнай ветлівасці, што пранізвае паўсядзённасць. Напрыклад: “буду ўдзячна, калі вы дапаможаце расставіць сталы назад”; “зрабіце ласку, перадайце кнігу майму калегу, буду вельмі ўдзячны”. Падобныя моўныя сітуацыі выяўляюць кругавыя структуры ўзаемнага прызнання і павагі. Удзячнасць уключаная ў іх, падпарадкаваная іх логіцы. Нават калі дапамога з якога-кольвек боку прыходзіць нечакана (без папярэдняй наўмыснай просьбы), мы абавязкова замыкаем кола сваёй удзячнасцю. У адваротным выпадку сітуацыя атрымлівае тлумачэнне ў духу “ён (я, ты) нават не аддзячыў”, якое выяўляе, што ўдзячнасць аб’ектыўна наперад чакаецца ў самой структуры сацыяльнага ўзаемадзеяння. У выпадку, які мы разглядаем, гэта не так (ці не зусім так). У аўдыторыі ўдзячнасць (як этычнае вымярэнне пазнавальнага энтузіязму) зусім не чакаецца наперад як нешта, што “само сабой зразумела”, у гэтым сэнсе яна прыходзіць (падымаецца) “быццам ніадкуль” і заўсёды – непрадбачаным чынам.
Калі вярнуцца да звязкі “той, хто дорыць – тое, што дораць – той, хто атрымлівае”, то ёсць складанасці з тым, як вызначыць “тое, што дораць” ва ўніверсітэцкай аўдыторыі, але, што яшчэ важней, – мы павінны зразумець, што таго, хто дорыць (якому я павінен быў бы быць удзячны за дарунак) няма! Каму я ўдзячны? Настаўніку? Але хіба яго можна назваць тым, хто дорыць? Хіба настаўнік (выкладчык) як універсітэцкі службовец мне (як студэнту) нешта дорыць? Відавочна, што ў акадэмічнай сітуацыі звыклая фігура маўлення “я вам так удзячны” – у сэнсе “асабіста абавязаны” – не працуе: тут не той выпадак, калі можна было б весці размову пра прамую абавязанасць асобе за тое, што яна зрабіла сама ад сябе асабіста для мяне. “Асабіста” вучань нічым не абавязаны: сваёй працай настаўнік не робіць мне (мне асабіста) ніякай “ласкі”, падарункаў. Ён “дае” – але не мне асабіста (не мне непасрэдна), а мне як студэнту ўніверсітэта і робіць гэта як выкладчык універсітэта. Паказальна, што згодна з семантыкай рускага слова, ён “даватель”, пры гэтым прэфікс “препо” ўказвае на тое, што даванне ажыццяўляецца ў асіметрычным – іерархічным – рэжыме. Тут маецца на ўвазе акадэмічная іерархія. “Даваць” у/з гэтай пазіцыі (з пазіцыі акадэмічнай перавагі) яго ўпаўнаважыў універсітэт. Упаўнаважыў – значыць, прызнаў права (легітымаваў) і прадаставіў магчымасць (афіліраваў). Менавіта гэтая інстытуцыянальная перадумова (структурна) пазбаўляе выкладчыка статусу таго, хто дорыць. Ён працуе “на”: на інстытуцыю, пакліканую быць месцам усталявання стаўлення да ісціны. У гэтай “працы на” выкладчык з’яўляецца пасрэднікам. А то, “на што” ён працуе, мае адпаведна план “бачнага” (інстытуцыя) і план “нябачнага” (стаўленне да ісціны).
У сувязі з інстытуцыянальным апасродкаваннем, якое мы абмяркоўваем, важна таксама дадаць, што праца ў аўдыторыі імпліцытна прадугледжвае перспектыву падзеленай удзячнасці – калі энтузіястычны пад’ём перажываюць адразу некалькі/шмат слухачоў. Удзячнасць, якая па сваёй сутнасці з’яўляецца этычным настроем (прыўзнятасцю), у выпадку падзялення характэрызуецца ўнікальнай здольнасцю “замарожваць” ідыясінкразіі і канфлікты, якія могуць мець месца паміж тымі, кім яна зараз падзяляецца. Інакш кажучы, яна мае здольнасць усталёўваць “сінгулярную ўніверсальнасць” (Бадзью) або асаблівую форму салідарнасці – афектыўную салідарнасць “усхваляваных”.
Неўтылітарныя асновы не падлягаюць дырэктыўнай мабілізацыі. Іх нельга выклікаць на замову, спланаваць. Пры гэтым менавіта іх пражыванне адыгрывае вызначальную ролю ў фарміраванні акадэмічнай супольнасці, “робіць універсітэт універсітэтам”. Існуе таксама крытычны, або негатыўны, спосаб іх актуалізацыі: яны адцяняюцца, высвечваюцца як значныя ў сітуацыях, якія прафануюць іх этычную трансцэндэнцыю. Можна вылучыць два асноўныя кантэксты (суб’ектыўны і аб’ектыўны), у якіх гэта мае месца. У першым размова ідзе пра немагчымасць патрабаваць ад вучня доказаў асабістай удзячнасці, учынкаў пад знакам “я вам павінен”. Этычная неправамоцнасць падобных прэтэнзій з боку выкладчыка прадстаўляецца відавочнай менавіта з той прычыны, што яны прытрымліваюцца формулы “я табе – ты мне”. Тут варта падкрэсліць сацыяльную ўразлівасць студэнтаў, адкрытых досведу ўдзячнасці. Я маю на ўвазе, што ў межах універсітэцкага жыцця заўсёды застаецца магчымасць рознага кшталту злоўжыванняў, маніпуляцый і спекуляцый на гэтай глебе. Самае распаўсюджанае з іх, гэта калі выкладчык пачынае ўнушаць свайму вучню, што той яму “абавязаны”. Асаблівым этычным злачынствам з’яўляецца тут прысвойванне ўдзячнасці і тым самым – разбурэнне этасу ўдзячнасці, які можна вызначыць як перфарматыўнае інтэрсуб’ектыўнае разуменне таго, што ў аснове акадэмічнай супольнасці ляжаць неўтылітарныя прынцыпы.
Другім кантэкстам з’яўляецца якраз пагроза сістэмнага прысваення (па сутнасці, анігіляцыі) неўтылітарных асноў універсітэцкага жыцця на ўзроўні адміністравання: або праз падпарадкаванне аўтарытарнай ідэалогіі, або праз эканамізацыю, якая ажыццяўляецца неаліберальным менеджментам. Я хацела б больш дэталёва спыніцца на апошнім варыянце – з прычыны яго глабальнай надзённасці[7]. Вопыт апошніх двух дзесяцігоддзяў паказвае, што адміністратыўныя метады “клопату пра якасць адукацыі” ўступілі ў канфлікт з уяўленнямі выкладчыкаў пра базавыя прынцыпы культывавання акадэмічнай супольнасці (уключна, зразумела, са студэнтамі). У самім разуменні ключавых задач універсітэта адбылася дакладная палярызацыя, абумоўленая рознымі логікамі і каштоўнаснымі арыенцірамі гэтых двух класаў універсітэцкай карпарацыі – кіраўнікоў і выкладчыкаў. Тое, што ў гэтым канфліктным кантэксце ўмацаванне менеджарскай логікі ва ўніверсітэце ўспрымаецца як пагроза яго неўтылітарным асновам, інтуітыўна даволі зразумела і, мяркую, даўно складае непазбыўны фон трывожнасці ў інстытуцыях з моцнымі акадэмічнымі традыцыямі. Разам з тым застаецца адкрытым пытанне пра тое, ці насамрэч названая палярызацыя сігналізуе пра “канец універсітэта”, ці яна з’яўляецца новым (больш складаным) фарматам яго функцыянавання ў новых сацыяльна-гістарычных умовах? Другая пазіцыя, якая сцвярджае, што сёння абмеркаванне пытанняў вышэйшай адукацыі і вытворчасці ведаў немагчыма без прыняцця да ўвагі канстытутыўнай амбівалентнасці сучаснага ўніверсітэта – структурнай падвоенасці яго базавых арыенціраў – мне падаецца больш рэлевантнай. Так, Рональд Барнэт (прафесар Інстытута адукацыі Лонданскага ўніверсітэта), калі тлумачыць сутнасць “грунтоўнай супярэчнасці між апаратам кіравання і прафесурай”, падкрэслівае, што “немагчыма адначасова кіравацца ўтылітарнымі мэтамі, рашуча забяспечваць выкананне ўсіх кіраўнічых задач і пры гэтым не абмяжоўваць нічые навуковыя інтарэсы”[8].
Як я паспрабавала паказаць, вастрыня названай супярэчнасці вынікае не проста з адрознасці адпаведных прафесійных сфер (кожная з якіх прадугледжвае ўласныя прафесійныя інтарэсы), а з радыкальнага адрознення базавых этасаў кіраўнічай і акадэмічнай формаў жыцця – этасу карысці і этасу ўдзячнасці.
Замест заключэння
У існаванні гэтых этасаў у межах сучаснага ўніверсітэта ёсць свая інтрыгоўная дыялектыка, якая заслугоўвае, вядома, асобнага абмеркавання. У завяршэнне я хацела б коратка закрануць толькі два яе асноўныя моманты. Перш за ўсё, варта ўказаць на характэрны маральны антаганізм ва ўзаемаацэнках “акадэмікаў” і менеджараў. Калі першыя абвінавачваюць сваіх “контрагентаў” у цынізме, то другія – у геданізме, што ўтварае асаблівую ўнутрыінстытуцыянальную драматургію, у якой псіхалогія перамяжоўваецца з палітыкай. “Геданістамі” акадэмікі паўстаюць таму, што менеджары, як па-ўніверсітэцку адукаваныя людзі, валодаюць “таемнымі ведамі” пра тое, што ў сваёй працы выкладчыкі маюць доступ да “асаблівага кшталту задавальнення”, якое ляжыць за межамі эфектыўнасці, выніковасці, таймінгу і мабілізацыі. То-бок выкладчыкі, упісаныя ва ўсе гэтыя коды самім фактам працы на інстытуцыю, адначасова атрымліваюць ад сваёй работы “дадатковае задавальненне”, якое не падлягае ні кантролю, ні калькуляцыі. Тое, ад чаго яны атрымліваюць задавальненне, уключае ў сябе не толькі пазнавальны працэс як такі, не толькі “жывыя дыскусіі” з іх эўрыстыкай і палімічным напалам, але і (у першую чаргу!) асаблівы этас удзячнасці, анталагічна няўлоўны для якіх-кольвек замераў і ўстанаўлення крытэрыяў якасці. Другі дыялектычны момант заключаецца ў тым, што само па сабе інстытуцыянальнае апасродкаванне (міжасабовых зносінаў, звязаных з усталяваннем стаўлення да ісціны) працуе, так бы мовіць, на два франты і выступае падмуркам для абодвух этасаў: і для менеджарскага этасу карысці, і для акадэмічнага этасу ўдзячнасці.
[i] Слова ўзятае ў двукоссе, таму што філасофскі факультэт ахопліваў шматлікія розныя дысцыпліны, разам з “чыстай філасофіяй”. Падрабязней гл.: И. Кант. Спор факультетов // Его же, Сочинения в шести томах, т. 6. Москва 1966, с. 325.
[2] P. Macherey. LA PAROLE UNIVERSITAIRE, Paris 2011, p. 195. Цыт. Па: Б. Дубин. Университет в трех проекциях (рецензия) // НЛО 122, 2013 // [Электронны рэсурс] Доступ: http://magazines.russ.ru/nlo/2013/122/32d.html.
[3] Р. Барнетт Осмысление университета [Электронны рэсурс] Доступ: http://charko.narod.ru/tekst/alm1/barnet.htm.
[4] J. Derrida. Given Time: 1. Counterfeit Money (Transl. by P. Kamuf), Chicago and London 1992.
[5] Гл.: О Даре. Дискуссия между Жаком Деррида и Жан-Люком Марионом // Логос 3, ст. 144–171.
[6] Тут у самым шырокім (фігуральным) сэнсе: паведамленне, выказванне, меркаванне, тэкст, лекцыя і да т.п.
[7] Гл., напрыклад: R. L. Gordon. The Market Colonization of Intellectuals [Электронны рэсурс] Доступ: http://truth-out.org/archive/component/k2/item/88870-the-market-colonization-of-intellectuals?Itemid=228article.
[8] Р. Барнетт. Осмысление университета [Электронны рэсурс] Доступ: http://charko.narod.ru/tekst/alm1/barnet.htm.
___________________________________________________________________
Даклад на летняй школе Лятучага ўніверсітэта 2014 года “Зрухі і пераўтварэнні нашага часу: выклікі ці акалічнасці для ўніверсітэта і супольнасці”. Упершыню тэкст апублікаваны 25.05.2015 https://fly-uni.org. Пераклад Евы Гілевіч.
Публікуецца паводле: «Код прысутнасці: анталогія беларускага мыслення 2000-2015» (Логвінаў, 2016), с. с. 112-120.
Кнігу “«Код прысутнасці». Анталогія беларускага мыслення 2000-2015″ можна набыць у Акадэмкнізе і Кнігарні Логвінаў.
___________________________________________________________________
Таццяна Шчытцова – філосаф. Нарадзілася ў 1970 ў Mенску. У 1991 годзе скончыла БДУ па спецыяльнасці «філасофія». У 2007 годзе абараніла доктарскую дысертацыю па тэме «Рождение отношение между поколениями как предмет анализа в экзистенциально-феноменологической философии» ў Расійскім дзяржаўным гуманітарным універсітэце (Масква).
Сфера інтарэсаў: філасофская антрапалогія, фенаменалогія інтэрсуб’ектыўнасці вопыту, этыка, сацыяльная філасофія, філасофскія падставы псіхатэрапіі, філасофскія і этычныя пытанні біятэхналагічнага развіцця. Прафесар філасофіі ЕГУ (Мінск/Вільнюс), дырэктар Цэнтра міждысцыплінарных гуманітарных даследаванняў (Мінск), з 2000 года – галоўны рэдактар філасофска-культуралагічнага часопіса «Топос». Аўтарка кніг «К истокам экзистенциальной онтологии: Паскаль, Киркегор, Бахтин»(1999), «Событие в философии Бахтина» (2002), «Memento nasci: Сообщество и генеративный опыт. Штудии по экзистенциальной антропологии» (2006), «Ты хочешь поговорить об этом? Новая психологическая культура в постсоветской Беларуси и Украине» (у сааўтарстве, 2014), «Антропология. Этика. Политика» (2014).
___________________________________________________________________
«Лятучы» рэкамендуе таксама іншыя тэксты «Анталогіі беларускага мыслення 2000-2015»:
Код прысутнасці. Праклён і выратаванне беларускіх інтэлектуалаў
Мікалай Сямёнаў. Дэсаветызацыя: сэнс, стратэгіі, поле дастасавання
Пётра Рудкоўскі. Адкрытае грамадзтва і спосабы яго замыкання
Сяргей Дубавец. Праект Беларусь
Віталь Сіліцкі. Беларусь: анатомія прэвэнтыўнага аўтарытарызму
Павел Баркоўскі. Постпалітыка па-беларуску: да ўсталявання сэнсу ў палітыцы